Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα 24.04.2017 Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου Συλλογικές ελευθερίες Δικαιώματα συλλογικής δράσης Ελευθερία ενώσεως «δικαίωμα συνεταιρίζεσθαι» Προσωρινή σύμπραξη ομάδας ανθρώπων: συνάθροιση Διαρκής και συστηματική σύμπραξη: ένωση ή συνένωση προσώπων Πρακτική σημασία: πολλαπλασιασμός ισχύος και αποτελεσματικότητας επιδιώξεων Καθιερώθηκε στην Ελλάδα με Σ1864 (πρότυπο Σ της Δανίας 1849) ά. 11 Απαγόρευση προηγούμενης άδειας Σ1911: εγγύηση διάλυσης συνεταιρισμού μόνο με δικαστική απόφαση λόγω παράβασης νόμου Σ1952: περιορισμοί νομοθετικοί του δικαιώματος συνεταιρίζεσθαι για δημοσίους υπαλλήλους +απαγόρευση απεργίας + κρατική προστασία για γεωργικούς και αγροτικούς συνεταιρισμούς + αναγκαστικοί συνεταιρισμοί σύμφωνοι με Σ 1
Ισχύον Σ Αλλαγή ορολογίας «ενώσεις και σωματεία μη κερδοσκοπικού σκοπού»: ά. 12 Σ «Συνεταιρισμός» τεχνικός όρος Ειδικές διατάξεις για ενώσεις δικαστικών λειτουργών (ά. 89 παρ. 5) Για πολιτικά κόμματα (ά. 29) Συνδικαλιστικές οργανώσεις (ά. 23 παρ. 1) Φοιτητικούς συλλόγους (ά. 16 παρ. 5 υποπαρ. 2) Ενώσεις αθλητικών σωματείων (ά. 16 παρ. 9 υποπαρ. 2) Ένταξη συστηματική Status negativus αξίωση αποχής Ενδεχομένως: θεσμική εγγύηση Συλλογικός χαρακτήρας με διαρκή υπόσταση Κίνδυνος για κρατική εξουσία Δεν έχει λειτουργική δέσμευση εσφαλμένος τυχόν έλεγχος καταχρηστικότητας (παρότι δικαστικά νοείται κατά τη νομολογία ) 2
Έννοιες Σωματείο: έννοια κατά το κοινό δίκαιο - ά. 78 ΑΚ ένωση τουλάχιστον 20 προσώπων που απέκτησε νομική προσωπικότητα με εγγραφή στο βιβλίο σωματείων του πρωτοδικείου της έδρας του (απλή) Ένωση: κάθε άλλη ένωση προσώπων με μη κερδοσκοπικό σκοπό Οποιοδήποτε σκοπό πλην κέρδους! Μορφωτικό, πολιτιστικό, επιστημονικό, φιλανθρωπικό, καλλιτεχνικό, πολιτικό Κοινό χαρακτηριστικό: σύσταση με ιδιωτική βούληση Συνένωση: κάθε συλλογικό μόρφωμα, ανεξαρτήτως νομικής υπόστασης, στο οποίο συνενώνεται οικειοθελώς και για μακρό χρόνο και για επίτευξη κοινών σκοπών πλειάδα φυσικών ή και νομικών προσώπων υπό υποβάλλεται σε οργανωμένη διαδικασία λήψης κοινών αποφάσεων (Χρυσόγονος) Ποιες μορφές ένωσης δεν καταλαμβάνονται Ιδρύματα Αναγκαστικοί συνεταιρισμοί 12 παρ. 5 Σ: όχι ενώσεις κατά 12 παρ. 1-3 Αστικές και εμπορικές εταιρίες Αστικοί και αγροτικοί συνεταιρισμοί: ά. 12 παρ. 4 κερδοσκοπικές ενώσεις, ΝΠΙΔ, εμπορική ιδιότητα Όχι νπδδ (πχ οικοδομικοί συνεταιρισμοί) Όχι κερδοσκοπικές ενώσεις (ά. 5 παρ. 1) Όχι περιπτώσεις που προστατεύονται σύμφωνα με ειδικές διατάξεις (πχ πολιτικά κόμματα) κατ άλλη άποψη εμπίπτουν θρησκευτικές ενώσεις, φοιτητικοί σύλλογοι, ενώσεις αθλητικών σωματείων + πρόσθετοι περιορισμοί 3
Πολιτικά κόμματα (29 Σ) Διαρκείς ενώσεις προσώπων που επιδιώκουν με τη συμμετοχή στις βουλευτικές εκλογές να επηρεάσουν τη Βουλή και να σχηματίσουν ή να συμμετάσχουν στην Κυβέρνηση Ελευθερία ίδρυσης και συμμετοχής Απαγορεύεται το μονοκομματικό κράτος Παρ. 3: περιορίζεται η πολιτική δραστηριότητα των ΔΥ «κατά την άσκηση των καθηκόντων τους» + απόλυτη απαγόρευση για δικαστικούς, στρατιωτικούς και αστυνομικούς Ελευθερία λειτουργίας κομμάτων ελεύθερη λειτουργία δημοκρατικού πολιτεύματος Παρ. 2: δικαίωμα οικονομικής ενίσχυσης από κράτος Απαγορεύεται οποιοδήποτε προληπτικό μέτρο και όχι μόνον η άδεια, δεν επιτρέπεται αναγκαστικό κόμμα, λιγότερο έντονη εποπτεία Ενώσεις πολιτικού σκοπού που δεν είναι κόμμα, εμπίπτουν στο 12 Σ Συνδικαλιστικές οργανώσεις (συνδικάτα) Ενώσεις εργαζομένων που αποσκοπούν στην προάσπιση επαγγελματικών συμφερόντων των μελών τους και στη βελτίωση των όρων εργασίας και αμοιβών τους Ενώσεις εργαζομένων και ενώσεις εργοδοτών Συνδικαλιστική ελευθερία: Ίδρυση και συμμετοχή και ελευθερία λειτουργίας ά. 23 Σ + απεργία Ενδεχομένως επικουρική εφαρμογή ά. 12 Σ Ειδική ρύθμιση για δικαστές: ά. 89 παρ. 5 Σ 4
Φοιτητικοί σύλλογοι ενώσεις αθλητικών σωματείων Φοιτητικοί σύλλογοι: Ά. 16 παρ. 5 υποπαραγ. 2 Σ Νόημα: διαφορετικό καθεστώς από 12 Σ Ο σχετικός νόμος δεν έχει εκδοθεί Ενώσεις αθλητικών σωματείων 16 παρ. 9 υποπαραγ. 2 Σ Όχι για τα ίδια τα αθλητικά σωματεία = 12 Σ Διάκριση πάντως αθλητικών σωματείων από αθλητικές ΑΕ Θρησκευτικές ενώσεις Ά. 13 Σ Όχι μόνο εκκλησίες και κοινότητες θρησκευτικής λατρείας αλλά και μοναστικά τάγματα, θεολογικές αδελφότητες, ιεραποστολικές οργανώσεις, σύλλογοι θρησκευτικής μορφώσεως και εκπαιδεύσεως κ.ά. Ειδικός περιορισμός: απαγόρευση του προσηλυτισμού 5
Περιεχόμενο Ελευθερία συστάσεως, διατηρήσεως, λειτουργίας, διαλύσεως, επιλογής τύπου, καθορισμού και αλλαγής σκοπού, σύνταξης και τροποποίησης καταστατικού, εκλογής διοίκησης, απόφασης περί εισδοχής νέου μέλους και αποβολής μέλους, προσχώρησης και αποχώρησης, αποσιώπησης της ιδιότητας μέλους Ελευθερία συστάσεως Ά. 12 παρ. 1 Σ: Απαγορεύεται οποιαδήποτε προηγούμενη άδεια εξάρτηση από διακριτική ευχέρεια αρχών (διοίκησης, νομοθέτη, δικαστή) Δεν απαγορεύονται εν γένει προληπτικά μέτρα πχ αναγγελία, εγγραφή ή καταχώρηση για την κτήση νομικής προσωπικότητας: προσοχή μόνον έλεγχος νομιμότητας και όχι σκοπιμότητας Πρόβλημα: δικαστικός έλεγχος νομιμότητας σκοπού σωματείου θέμα κατάχρησης δικαιώματος Ασυμβίβαστη με την ελευθερία τυχόν απαγόρευση ή υποχρέωση σύστασης ένωσης Όπως επίσης και επιβολή κλειστού αριθμού / «αρχή της πολλαπλότητας των ενώσεων» Όμως νομολογία για απαγόρευση ομοιοεπαγγελματικών σωματείων με την ίδια έδρα 6
Ελευθερία επιλογής τύπου Σωματείο (ΝΠΙΔ) ή απλή ένωση; ΝΠ με εγγραφή σωματείου στο βιβλίο, αφαιρείται με διάλυση σωματείου ΝΠΙΔ δεν επιβάλλεται ούτε απαγορεύεται από νομοθέτη ΝΠΔΔ, ο νομοθέτης αποφασίζει Νομολογία BVerfG «θεμιτοί δημόσιοι σκοποί» +αρχή αναλογικότητας Μετατροπή σε ΝΠΔΔ: 12 παρ. 5 Σ Ελευθερία καθορισμού σκοπού Οποιοσδήποτε σκοπός «τηρώντας τους νόμους» άρα όχι για επιδίωξη σκοπών παράνομων (συμμορία, συμμετοχή σε αθέμιτο σωματείο ΠΚ) αποκλείονται από τη συνταγματική προστασία ενώσεις των οποίων οι σκοποί αντιβαίνουν προς ποινικές διατάξεις Στις ενώσεις όπου δεν υπάρχει διαδικασία εγγραφής, τυχόν παρανομία οδηγεί σε διάλυση με δικαστική απόφαση 7
Ελευθερία καταστατικού Σύνταξη και τροποποίηση Όχι με νόμο ή διοικητική πράξη Δεν είναι ασυμβίβαστη με την ελευθερία η άσκηση δικαστικού ελέγχου επί του καταστατικού Ελευθερία λειτουργίας Δύο διαστάσεις: Επιλογή και ανάδειξη διοίκησης Επιλογή μέσων δραστηριότητας για επιδίωξη σκοπών Ασυμβίβαστος ο διορισμός διοίκησης από το κράτος ή η απόλυση διοίκησης ή κρατικός καθορισμός μέσων δράσης ή επιβολή αποφάσεων ή κάθε άλλη κρατική επέμβαση στη λειτουργία Βλ. όμως ά. 69 ΑΚ Επιτρέπεται να προβλέπονται κανόνες συμπλήρωσης του καταστατικού σε σιωπή του Επιτρέπεται εποπτεία σε συγκεκριμένες διαστάσεις 8
Μέλη Ελευθερία εισδοχής και αποβολής μελών Με νόμο μπορεί να ρυθμίζεται αυθαίρετη άρνηση εισόδου και αποβολή μελών (βλ. ΑΚ για αποβολή ά. 88) Ορισμένα κριτήρια μπορεί να απαγορεύονται (πχ φύλο) Ελευθερία προσχωρήσεως και αποχωρήσεως μελών νοείται έναντι του κράτους όχι αξίωση αποδοχής έναντι της ενώσεως Η ένωση αποφασίζει ελεύθερα για τα μέλη της εκτός εάν αυτό προβλέπεται στο νόμο ή κατέχει de jure /de facto μονοπωλιακή θέση θεωρία: παράβαση άλλου δικαιώματος ώστε να θεμελιώνεται αξίωση αγώγιμη (πχ επαγγελματική ελευθερία) Ελευθερία διατήρησης και διάλυσης 12 παρ. 2 Σ: Παράβαση νόμου ή ουσιώδους διάταξης καταστατικού Δικαστική απόφαση (όχι νόμος ή διοικητική πράξη) Εφαρμόζεται και για απλές ενώσεις βάσει παρ. 3 ά. 12 Σ Ά. 105 ΑΚ «ανήθικοι σκοποί ή αντίθετη προς δημόσια τάξη»: ερμηνεία ως αντίθεση προς ποινική νομοθεσία 9
Αρνητική ελευθερία Προστατεύεται εξίσου και η μη σύσταση ένωσης μη προσχώρηση μη συμμετοχή χωρίς δυσμενείς συνέπειες «αναγκαστικός συνεταιρισμός» ά. 12 παρ. 5 Σ δεν είναι ένωση κατά τις παρ. 1-3 Φορείς αποδέκτες Φυσικά πρόσωπα Νομοθετικοί περιορισμοί ανηλίκων (συναίνεση γονέων), δεν είναι κατ αρχήν ασυμβίβαστοι με την ελευθερία Και οι ίδιες οι ενώσεις και σωματεία ανεξαρτήτως ΝΠ ή όχι ομοσπονδίες ενώσεων ΝΠΙΔ, όχι ΝΠΔΔ ή ενώσεις αυτών Έλληνες κατά το Σ καθένας κατά ΕΣΔΑ, πλην ενώσεων πολιτικών, όπου νοούνται περιορισμοί ά. 16 ΕΣΔΑ Αποδέκτης: κράτος για τις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών ισχύει το ιδιωτικό δίκαιο, ερμηνευόμενο υπό 12 Σ 10
Περιορισμοί Γενική επιφύλαξη νόμου : ότι δεν επιτρέπεται ατομικά δεν μπορεί να επιτρέπεται σε ένωση/σωματείο Γενικοί (κατ αντικείμενο / πρόσωπο) νόμοι Όχι αυτόματη απαγόρευση της ένωσης/σωματείου επιβολή κύρωσης Δεν έχει την έννοια ότι ο κοινός νομοθέτης μπορεί να προβλέψει προληπτικά μέτρα ή να απαγορεύσει είδη συνενώσεων Διάλυση Έννοια διαφορετική στο Σ από ότι στον ΑΚ μόνο χωρίς ή παρά τη θέληση των μελών του Μόνο για συγκεκριμένους λόγους και με ορισμένη διαδικασία Παράβαση οποιασδήποτε διάταξης νόμου (και κ.πρ.) Δεν αρκεί η αόριστη επίκληση δημοσίου συμφέροντος Χρειάζεται να γίνεται παράβαση συγκεκριμένης διάταξης Εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας Ουσιώδεις διατάξεις καταστατικού κρίνεται κατά περίπτωση Δικαστική απόφαση ά. 87 επ. Σ ΜονΠρωτ Με διάλυση εξομοιώνεται και αναγκαστική συγχώνευση ή άλλα μέτρα που έχουν το ίδιο αποτέλεσμα με διάλυση 11
Άρθρο 105 ΑΚ Με απόφαση του πρωτοδικείου μπορεί να διαλυθεί το σωματείο, αν το ζητήσει η διοίκησή του ή το ένα πέμπτο των μελών του ή η εποπτεύουσα αρχή: 1. αν, επειδή μειώθηκε ο αριθμός των μελών του ή από άλλα αίτια, είναι αδύνατο να αναδειχθεί διοίκηση ή γενικά να εξακολουθήσει να λειτουργεί το σωματείο σύμφωνα με το καταστατικό 2. αν ο σκοπός του σωματείου εκπληρώθηκε ή αν από τη μακρόχρονη αδράνεια συνάγεται ότι ο σκοπός του έχει εγκαταλειφθεί 3. αν το σωματείο επιδιώκει σκοπό διαφορετικό από εκείνον που καθορίζει το καταστατικό ή αν ο σκοπός ή η λειτουργία του σωματείου έχουν καταστεί παράνομοι ή ανήθικοι ή αντίθετοι προς τη δημόσια τάξη. Συνδικαλιστική ελευθερία Ά. 23 παρ. 1 Σ υποστηρίζεται ότι το δικαίωμα τριτενεργεί άμεσα Ελευθερία ίδρυσης, συμμετοχής και λειτουργίας Ατομικό δικαίωμα: ελευθερία σύμπραξης ή μη Συλλογικό δικαίωμα: ελευθερία της συνδικαλιστικής οργάνωσης κατοχυρώνει την υπόσταση, οργανωτική αυτονομία και λειτουργία της Θεσμική εγγύηση: κατοχύρωση της συλλογικής αυτονομίας / διασφάλιση δημοκρατικής διάρθρωσης και δικαιοκρατικής λειτουργίας Εργαζόμενοι και εργοδότες (πλην κράτος νπδδ) Ιδιωτικός και δημόσιος τομέας Όχι μόνον για εξαρτημένη εργασία Όχι για νπδδ που είναι επαγγελματικές ενώσεις Συνδικαλιστική οργάνωση: κάθε οργάνωση προσώπων ιδίου η παρόμοιου επαγγέλματος στον ιδιωτικό ή δημόσιο τομέα που αποσκοπεί άμεσα στη βελτίωση των όρων ή αμοιβής της εργασίας ή του κέρδους, χωρίς να είναι ΝΠΔΔ 12
Συλλογική αυτονομία Δικαίωμα συνδικαλιστικών οργανώσεων να διεξάγουν συλλογικές διαπραγματεύσεις για σύναψη ΣΣΕ και αγώνες (κυρίως απεργιακούς) Ανήκει στον πυρήνα της συνδικαλιστικής ελευθερίας, αλλά προστατεύεται με ειδικές διατάξεις ά. 22 παρ. 2 και 23 παρ. 2 εδ. 1 Σ Φορείς Φυσικά και νομικά πρόσωπα Και οι ίδιες οι συνδικαλιστικές οργανώσεις Όχι μόνον Έλληνες όπως στην ελευθερία ενώσεως Και ανήλικοι που εργάζονται Αποδέκτες: άμεση τριτενέργεια 13
Απεργία Κοινή έννοια συνταγματική έννοια Ασκείται από νόμιμα συσταθείσες συνδικαλιστικές οργανώσεις Αποσκοπεί στη διαφύλαξη και προαγωγή των οικονομικών και εργασιακών συμφερόντων των εργαζομένων Δεν αφορά σε δικαστικούς/σώματα ασφαλείας Δεν αντίκειται στους περιορισμούς που θέτει ο νομοθέτης Και στάση εργασίας / λευκή απεργία Όχι για ελεύθερους επαγγελματίες Συλλογικό και ατομικό δικαίωμα 14