ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΑΓΑΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ

ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ N. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΑΓΑΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ Διατριβή Master of Arts Nεoελληνικής Λογοτεχνίας, υποβλειθείσα στο Tμήμα Ελληνικών Σπουδών του Rand Afrikaans University, του Γιοχάννεσμπουργκ, Νοτίου Αφρικής. Επιβλέποντες: 1. Prof. B. Hendrickx 2. Δρ. Thekla Sansaridou - Hendrickx Γιοχάννεσμπουργκ 2004 1

Στη μητέρα μου που δεν πρόλαβε τη μελέτη ολοκληρωμένη. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 10 ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ 1. Το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα. 20 2. Κοινωνικές νόρμες και ιδεολογία του φύλου... 35 3. Κοινωνικοποίηση της γυναίκας και πολλαπλότητα ρόλων.. 42 4. Γυναικείο πρότυπο και βασικές αποκλίσεις.. 51 5. Έρωτας - γάμος και κοινωνική οριοθέτηση.. 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ TOY ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ 1. Ο έρωτας πέρα από την ιστορία και το μύθο.72 2. Η Μετανάστις: Η πρώτη αγαπημένη. 80 3. Αυγούστα και παράνομο πάθος: Μια αδικημένη ηρωΐδα. 83 4. Γυφτοπούλα: Η πτώση του έρωτα προ της πτώσης του Βυζαντίου.. 91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΟΣΜΟ TOY ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ 1. Ο έρωτας στη μετεπαναστατική Ελλάδα.. 99 2. Τα πρώϊμα πάθη... 105 3. Η χρήση του παραδοσιακού προτύπου. 116 3

4. Το οριακό πρότυπο και η αναλογική δράση του. 118 5. Το υπερβατικό πρότυπο και η προέκτασή του. 123 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ TOY ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ 1. Πόσις και Δάμαρ: η απώλεια της Εδέμ 129 ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ 1. Φυσιολατρικός παγανισμός: ο μουσικός υποβολέας.. 136 2. Ο χώρος της μαγείας και το εξωπραγματικό στοιχείο 150 3. Γλωσσικός παγανισμός και αισθητική επίδραση. 165 4. Η μεταφυσική του έρωτα. 176 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ. 180 ΠΕΡΙΛΗΨΗ - ABSTRACT... 184 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 190 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 192 4

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ «Έρως, ανίκατε μάχαν έρως, ος έν κτήμασι πίπτεις, ος εν μαλακαίς παρειαίς νεάνιδος εννυχεύεις ο δε έχων, μέμηνεν» (Σοφοκλής, Αντιγόνη, 775-783) Η πρώτη μου συνάντηση με το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851-1911), κατά τη διάρκεια των Γυμνασιακών μου χρόνων, δεν με ενθάρρυνε σε μια ουσιαστική γνωριμία μαζί του, επειδή τα σχολικά αναγνώσματα περιορίζονταν σε αποσπάσματα μιας συντηρητικής κοινωνικής και θρησκευτικής ηθογραφίας. Το γλωσσικό κριτήριο παρουσιαζόταν διφορούμενο άλλωστε οι έντονες βιωματικές εμπειρίες της εφηβικής ηλικίας σε σχέση με την εποχή των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων της δεκαετίας του 80, όπου δοκιμαζόταν πειραματικά η κατάργηση της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο κείμενο στο Γυμνάσιο, δεν άφηνε πολλά περιθώρια. Αργότερα, τα λογοτεχνικά μου ενδιαφέροντα μετατοπίστηκαν από το χώρο της ξένης κλασσικής λογοτεχνίας στη σύγχρονη Ελληνική. Η σπουδή όμως των κοινωνικών επιστημών, κατά τη διάρκεια των φοιτητικών χρόνων, άνοιγε το δρόμο για μια περιοχή ανεξερεύνητη. Η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η ιστορία ακόμη και η θρησκεία ενσωματώνουν στην έρευνά τους την επίδραση ενός ανθρώπινου συναισθηματικού παράγοντα και συνδιαλέγονται με τη δυναμική του: τον έρωτα. Οι αναζητήσεις μου λοιπόν στράφηκαν σ ένα λογοτεχνικό χώρο, όπου ο γυναικείος ρόλος δεν είναι αμελητέος, όπως στο έργο του Παπαδιαμάντη: η αφηγηματική πλοκή συχνά δέχεται την αμφίδρομη επίδραση του ερωτικού 5

στοιχείου, κυρίως σε σχέση με ιστορικά συμβάντα που μεταβάλλουν την κοινωνική πραγματικότητα και επηρεάζουν τη προσωπική. Η δεύτερη συνάντηση μου με το έργο του Παπαδιαμάντη έγινε τυχαία στη διάρκεια θερινών διακοπών στη γενέτειρά του, στη Σκιάθο. Η επίσκεψη στο πατρικό του σπίτι που λειτουργεί ως μουσείο, κίνησε τα μυστηριώδη νήματα μιας μεταφυσικής προσέγγισης κι έδωσε το έναυσμα για μια συστηματική μελέτη του έργου του. Δεν είναι καθόλου περίεργο πώς ένας μουσειακός χώρος ενώ στέκει παράμερα βουβός, περικλείει μια υπερφυσική ζωντάνια μες στη στατικότητα που τον περιβάλλει. Η τρίτη συνάντηση μαζί του έγινε υπό τις συγκυρίες της θεατρικής απεικόνισης μια αξιοσημείωτη απόδοση της Φόνισσας σε ερμηνεία Λ. Κονιόρδου από το θέατρο Πολιτεία, στη Φορτέτζα του Ρεθύμνου, στάθηκε η μοιραία γνωριμία μου με το γυναικείο Παπαδιαμαντικό κόσμο. Εκεί, ο έρωτας κι ο θάνατος μειδιούν στον καθρέπτη ενός γυάλινου κόσμου, όπου η πενία, η υστεροβουλία και η υποκρισία συνθέτουν τη βάση ενός δυναμικού γυναικείου προλεταριάτου. Η ανάγνωση του έργου του, υπό το πρίσμα του γυναικείου προτύπου και του ερωτικού λόγου, είναι μια αποκαλυπτική ερμηνεία στην οποία η συγχώνευση της λογοτεχνικής και κοινωνικής πραγματικότητας δεν είναι καθόλου ευδιάκριτη, ενώ το μεταφυσικό στοιχείο κερδίζει έδαφος αναπαράγοντας την κριτική πολυσημία. Σύμφωνα με τη Μαρία Γκασούκα (1998: 16-17), οι ελλείψεις που παρατηρούνται κατά την απόπειρα ανασύνθεσης της κοινωνικής-ιστορικής παρουσίας της γυναίκας στον Ελλαδικό χώρο, σχετίζονται κυρίως με την απώλεια ή την αλλοίωση των πηγών. Πράγματι, τούτη η έλλειψη γίνεται φανερή, όταν επεκτείνεται στην εφαρμογή των κοινωνικών θεσμών σε σχέση με το στερεότυπο της γυναικείας ερωτικής στάσης 1. 1 Οι μελέτες που αναφέρονται γενικά στη θέση της γυναίκας στο έργο του Παπαδιαμάντη ή εξετάζουν την ερωτική της υπόσταση είναι μέχρι τώρα οι ακόλουθες: του Μιχαηλίδη (1938), του Κεχαγιόγλου (1984), του Τριανταφυλλόπουλου (1992), της Βούλας Λαμπροπούλου (1992), της Γκασούκα (1998), του Καλοσπύρου (1999), της ΑγγελικήςΤαλιγκάρου (2000) και του Μαυρίδη (2002). 6

Η σκοποθεσία της παρούσας εργασίας είναι: α) Nα καταγράψει και να αναλύσει τη δυναμική του ερωτικού λόγου σε αποκλειστική συνάρτηση με τη διαμόρφωση του γυναικείου προτύπου τόσο στην Ελληνική κοινωνία στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αι., όσο και στο έργο του Παπαδιαμάντη. Η καταγραφή του ανδρικού προτύπου, αν και δεν είναι άμεσος στόχος, εντούτοις αναφέρεται κάθε φορά που η χρήση του συνεισφέρει στην αποτελεσματικότητα του προσδoκόμενου σκοπού. β) Nα αναλύσει τη χρήση του παγανιστικού στοιχείου και τη σχέση του με τον ερωτικό λόγο και το γυναικείο πρότυπο. γ) Nα συμπληρώσει, όσο είναι εφικτό, την επιστημονική έρευνα στον τομέα αυτό, χωρίς να αγνοεί πως η εξέταση αφορά μια μόνο πτυχή της ερμηνευτικής προσέγγισης. Η έννοια ερωτικός λόγος αναφέρεται στην ερωτική στάση, συμπεριφορά και αγωγή που είναι κοινωνικά προσδιορισμένη για το γυναικείο φύλο καθώς επίσης και στις διαφοροποιήσεις του, όπως καταγράφονται από την πέννα του Παπαδιαμάντη. Η έννοια του παγανισμού αναφέρεται στη χρήση του υπερφυσικού στοιχείου, όπως αναδύεται από τον κόσμο της μαγείας, της δεισιδαιμονίας και της νατουραλιστικής περιγραφής. Η έννοια του γυναικείου προτύπου αφορά τόσο το παραδοσιακό στερεότυπο, το οποίο οριοθετείται κοινωνικά αλλά και τις αποκλίσεις που καταγράφονται στο έργο του Παπαδιαμάντη. H Παπαδιαμαντική πεζογραφία, προσθέτει η Γκασούκα (1998: 19), συμπληρώνει το ιστορικό κενό, παρέχοντας πληροφορίες για την κοινωνική δράση της γυναίκας στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αι. Ο αριθμός των ηρωΐδων του είναι τόσο σημαντικός, ώστε μπορεί να θεωρηθεί ότι, ως ένα βαθμό, αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα των γυναικών της εποχής. Άλλωστε, η κύρια συγγραφική πηγή του Παπαδιαμάντη είναι η βιωματική του εμπειρία (ο. π., 209). Ακόμη δεν μπορεί να παραγνωρισθεί η λογοτεχνική προσφορά που πηγάζει από το έργο του συγγραφέα ως σημαντική βοηθητική πηγή της ιστορικής έρευνας. Όπως επισημαίνει ο Ross (1993: 396-397), ο καλλιτέχνης ποτέ δεν μιμείται άμεσα την πραγματικότητα, μιμείται όμως αισθητά όντα που μοιάζουν με την 7

πραγματικότητα. Άλλωστε, σπέρματα λογοτεχνικής δομής εντοπίζονται από πολύ παλιά, λ.χ. στο ιστοριογραφικό έργο του Θουκιδίδη 2 και στο φιλοσοφικό του Αριστοτέλη 3. Η έρευνα έγινε με βάση τα Άπαντα του Τριανταφυλλόπουλου καθώς και ποικίλα άρθρα, δοκίμια, κριτικές, πηγές που καλύπτουν ένα ευρύ επιστημονικό φάσμα και προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες, κάποιες φορές αντιφατικές μεταξύ τους. Η αξιολόγηση τους υπήρξε πολύτιμο υλικό στην απόδειξη της ερμηνευτικής πολυσημίας του έργου του Παπαδιαμάντη καθώς και στη γενίκευση των συμπερασμάτων. Αυτός ο ετερόκλητος θίασος ανάγνωσης ανοίγει νέους δρόμους προσέγγισης και οι συγκρούσεις γίνονται πιο έντονες. Λίγο μετά το θάνατο του Παπαδιαμάντη, ο Ξενόπουλος (1911) έγραψε μια μελέτη, η οποία προκάλεσε αντιφατικές κριτικές 4. Σύμφωνα με τον Μαντά (2000: 17), η πρώτη σοβαρή αμφισβήτηση της λογοτεχνικότητας του Παπαδιαμάντη εκδηλώνεται από τον Δημαρά καθώς και από τον Μουλλά. Διαλεκτική συνέχεια τους αποτελεί η κριτική του 2 Το ακόλουθο απόσπασμα είναι μια αναφορά στα παλαιά ήθη και στους νεωτερισμούς στην αρχαία Αθήνα και Σπάρτη: «Εν τοις πρώτοι δε Αθηναίοι των ευδαιμόνων επειδή χιτώνας τε λινούς επαύσαντο φορούντες και χρυσών τεττίγων ενέρσει κρωβύλων αναδούμενοι των εν τη κεφαλή τριχών. Μετρία δε αυ εσθήτι πρώτοι Λακεδαιμόνιοι εχρήσαντο». Ανθολογείται από τον Τσαγκαράκη (1984: 29). Για λόγους τεχνικής φύσεως και μόνο, στην παρούσα μελέτη, ακολουθείται το μονοτονικό σύστημα σε χωρία της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας και της καθαρεύουσας. 3 Η περίφημη ρήση του «φιλοσοφικώτερον και σπουδαιότερον ποίησις ιστορίας εστίν, η μεν γαρ ποίησις μάλλον τα καθόλου, η δ ιστορία τα καθ έκαστον λέγει», υπογραμμίζει το σκοπό της ποιητικής τέχνης, την έκφραση μιας καθολικής αλήθειας, ενώ η ιστορία με την περιγραφή των γεγονότων και την αναγκαία σχέση αιτίου-αιτιατού συσκοτίζεται από πολλές παρεμβάσεις. Bλ. σχετ. Αριστοτέλη, Περί Ποιητικής, 9. 1451a 36 1451 b 32. Αναφέρεται από τον Ross (1993: 367). 4 Πρόκειται για το γνωστό μελέτημα του Ξενόπουλου, Το έργον του Παπαδαιμάντη, το οποίο προκάλεσε αντιμαχόμενες απόψεις. Kατά τον Τριανταφυλλόπουλο (1978: 46), οι απαξιωτικές απόψεις του Ξενόπουλου για τον Παπαδιαμάντη στάθηκαν το θεμέλιο για τη φιλολογική του καταδίκη, καθώς για τη συγγραφή της μελέτης βασίστηκε αποκλειστικά και μόνο στη μνήμη του. Αντιθέτως, ο Μαντάς (2000: 16) πιστεύει πως ο Ξενόπουλος έκανε μια θετική αποτίμηση του Παπαδιαμαντικού έργου παρά τις κάποιες επιφυλάξεις που είχε. 8

Τριανταφυλλόπουλου, όπου με τη μέθοδο του Όμηρον εξ Ομήρου σαφηνίζειν αντιμετωπίζονται οι σπουδαιότερες παρερμηνείες στο έργο του Παπαδιαμάντη 5. Τόσο κάποιες από τις μελέτες 6, που ακολούθησαν μεταπολεμικά, όσο και άλλες σύγχρονες, οι οποίες εκβάλλουν τον εμπειρικό τους χαρακτήρα και εφαρμόζουν μοντέρνες μεθόδους λογοτεχνικής θεώρησης, παρουσιάζουν ποικίλα αποτελέσματα είτε πραγματεύονται την ενδοκειμενική προσέγγιση είτε στρέφονται στην εξωκειμενική προβολή του έργου (ο. π). 5 Ο Δημαράς (1949: 26-29) βάσισε τα κύρια σημεία της αμφισβήτησής του στα σχόλια του καθηγητή της Θεολογικής Σχολής, Μπαλάνου, σε αφιέρωμα της Νέας Εστίας για τον Παπαδιαμάντη τα Χριστούγεννα του 1941. Επίσης, ο Μουλλάς (1979: 36) επικρίνει αρκετά τον Παπαδιαμάντη. Ο Τριανταφυλλόπουλος έρχεται να εξομαλύνει τα σημεία τριβής των Παπαδιαμαντικών κειμένων με τη βοήθεια του ίδιου του κειμένου που προϋποθέτει αλλεπάλληλες αναγνώσεις για να επιτευχθεί η εξοικείωση του εκδότη με το ύφος και τη γλώσσα του συγγραφέα. Αναφέρονται από τον Μαντά (ο. π. ). 6 Μεταπολεμικά εκδόθηκαν οι ακόλουθες αξιόλογες μελέτες: του Ελύτη (1976), του Λορεντζάτου (1979) και του Φωκά (1982). Σύγχρονες έρευνες στις οποίες εφαρμόζονται μοντέρνες μέθοδοι αντίστοιχα κοινωνιολογική, ψυχαναλυτική, λογοτεχνική με ποικίλα αποτελέσματα, είναι οι εξής: της Γεωργίας Φαρίνου-Μαλαματάρη (1987), του Παπαγιώργη (1997) και του Προγκίδη (1998). 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Παπαδιαμάντης πρωτοπορεί στην καταγραφή έναρξης μιας γυναικείας λογοτεχνίας 7, καθώς συνδιαλέγεται με το γυναικείο κόσμο μέσα από ένα πλέγμα αντιφατικών και ιδιόμορφων σχέσεων: κατανόησης, έρωτα, φόβου και αποστροφής. Είναι δύσκολο να αποκαλυφθεί το εύρος και το πλάτος της ερωτικής του πτυχής - ούτε η αλληλογραφία του δεν παρέχει πληροφορίες επειδή ο ερωτικός του λόγος αγνοήθηκε τόσο από τους μελετητές του, όσο και από τις ίδιες τις γυναίκες. Η σκόπιμη παραμέρισή του υπαγορεύτηκε από την καταλυτική βαρύτητα που άσκησε η έννοια της θρησκευτικότητας στο έργο του, όπως καταλήγουν αρκετοί μελετητές 8, αν και η έμφαση σ αυτή την πλευρά της δημιουργίας αρχικά θεωρήθηκε καλλιτεχνικό μειονέκτημα. 7 Η Γκασούκα (1998: 16-17) ορθώς δικαιολογεί τον όρο γυναικεία λογοτεχνία στον Παπαδιαμάντη, καθότι η ανάγνωση του έργου του Παπαδιαμάντη υπό το πρίσμα της διάκρισης των δύο φύλων είναι μια έκπληξη ένας άνδρας συγγραφέας και μάλιστα θρησκευόμενος κατάφερε να συγκεντρώσει και να αποκαλύψει τόσα σημαντικά στοιχεία για τη ζωή των γυναικών της εποχής του, τη θέση, το ρόλο, τις στάσεις, τις αντιστάσεις και τις εσωτερικευμένες συγκρούσεις τους. Οι γυναίκες αναλαμβάνουν, γενικά, πρωταγωνιστικό ρόλο, στην εργογραφία του, ως φορείς των κοινωνικών αξιών, ενώ οι άνδρες υποβιβάζονται σε δεύτερους ρόλους, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δε συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνία (ο. π.). Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η κλίση του Παπαδιαμάντη προς την καταγραφή των γυναικείων προσώπων ίσως προέρχεται από την εξοικείωση του συγγραφέα με το γυναικείο κόσμο κατά την παιδική του ηλικία, ως άμεση απόρροια της συναισθηματικής έκφρασης που εξυπηρετεί τις καλλιτεχνικές του ανάγκες. 8 Η θρησκευτικότητα στο έργο του Παπαδιαμάντη ανάγεται στον πυρήνα της συγγραφικής του δημιουργίας, όπως διαπιστώνει ο Τριανταφυλλόπουλος (1978: 132). Το ερώτημα που εγείρεται όμως είναι κατά πόσον η απόπειρα ερμηνείας της έννοιας της θρησκευτικότητας εντάσσεται ή όχι στο γενικό πλαίσιο της βιοθεωρίας του. Ο Καραντώνης (1965: 157) ισχυρίζεται ότι ο Παπαδιαμάντης παρά τους δογματικισμούς του έκανε το Χριστιανικό του κέφι. Η Γκασούκα (1998: 33) εκφράζει την άποψη ότι η θρησκευτικότητα του Παπαδιαμάντη πλησιάζει πιο κοντά στον κοινωνική θεώρηση του Τολστόϋ παρά στο θεολογικό σπαραγμό του Ντοστογιέφσκυ. Ο Παπαγιώργης (2002: 159-161) θέτει το θέμα της αμφίδρομης σχέσης ανάμεσα στην πίστη και στην λογοτεχνική παράδοση στο Παπαδιαμαντικό έργο άμεσα δίδεται απάντηση από χωρίο του 10

Η διερεύνηση του ερωτικού λόγου αναφέρεται στην πολυφωνία των εξής παραγόντων: α) Την επίδραση του φυσιολατρικού και γλωσσικού παγανισμού καθώς και του υπερφυσικού στοιχείου, όσον αφορά το πρώτο μέρος του θέματος. Η έμφαση δίνεται στην έννοια του παγανισμού τόσο κυριολεκτικά (μαγικός, εξωπραγματικός ρεαλισμός), όσο και μεταφορικά (ταύτιση φύσης με τη θυμική διάθεση του ήρωα γλωσσικός πλουραλισμός). β) Την κοινωνική θέση της γυναίκας ως μέρος της ερμηνευτικής του παραδοσιακού προτύπου και των αποκλίσεών του, όπως προκύπτουν από την κοινωνική ασυμμετρία των δυο φύλων 9 και αφορά το δεύτερο μέρος του θέματος. Επίσης, η θέση της γυναίκας εξετάζεται σε άμεση συνάρτηση με την κρατούσα ανδρική αντίληψη που επικεντρώνεται στους όρους της τιμής και της διαπραγματευτικής αξίας της 10. Το πεδίο μελέτης αφορά το βασικό κορμό του πεζογραφικού έργου του Παπαδιαμάντη που περιλαμβάνει τη μυθιστορηματική και διηγηματογραφική παραγωγή του 11. Η εισχώρηση της λογοτεχνικής πραγματικότητας στην κοινωνική γίνεται με τη χρήση πολλαπλών επιστρωμάτων έτσι, πολλές φορές η διάκριση της κίνησης του ερωτικού λόγου από το ένα επίπεδο στο άλλο δεν είναι εύκολη υπόθεση. Εκεί, τα λογοτεχνικά μοτίβα συμπορεύονται ή μεταλλάσσονται με τα γυναικεία πρότυπα κατ αντιστοιχία με τη γλωσσική στάση. Λορεντζάτου (1979: 225-226) που αναφέρεται στη μεταφυσική ρίζα της ζωής. Επίσης, πρβλ. Σταφυλά (1980: 363-369), Κελεσόπουλου (1994: 32-36), Παπαϊωάννου (1948: 29) και Κολυβά (1987: 80-83). 9 Για την ανάπτυξη της ταυτότητας του φύλου εκτός από το σημαντικό ρόλο που παίζουν κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες, η επιίλυση του Οιδιππόδειου συμπλέγματος καθορίζει σε ένα βαθμό την έννοια της κοινωνικής ασυμμετρίας. Το αναφέρει η Ελένη Αμβραζή (1993: 35). Περισσότερα στοιχεία, Κεφ. Α παρ. 2. 10 Στην παρούσα εργασία όλες οι αναφορές που καλύπτουν τη θέση και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής του Παπαδιαμάντη περικλείονται στον όρο κοινωνική πραγματικότητα. 11 Επίσης, οι αναφορές στα γυναικεία πρότυπα από το έργο του Παπαδιαμάντη ανταποκρίνονται στη λεγόμενη λογοτεχνική πραγματικότητα. 11

Κατά τη διερευνητική διαδικασία, μια σειρά βασικών ερωτημάτων θεωρητικής και πρακτικής φύσεως εγείρεται όπως: α) Τί επιδιώκει η έρευνα και ποιός ο κύριος θεματικός άξονας. β) Ποιά η προσέγγιση του θέματος και ποιά η επιστημονική βάση και προσφορά της. γ) Πώς γίνεται η κίνηση του ερωτικού λόγου σε σχέση με τις αποκλίσεις του παραδοσιακού προτύπου και τα κύρια λογοτεχνικά μοτίβα. δ) Πώς η χρήση του νατουραλιστικού, υπερφυσικού και γλωσσικού στοιχείου συμβάλλει στην υπερβατική θεώρηση του. ε) Πώς η συγχώνευση της κοινωνικής στη λογοτεχνική πραγματικότητα συμμετέχει στη σχέση γυναίκα-ερωτικός λόγος. Το θεωρητικό πλαίσιο της μεθοδολογίας βασίζεται σε μια πειραματική εφαρμογή συγχώνευσης παλαιότερων και σύγχρονων μορφών έρευνας, όσον αφορά την ανάλυση της δυναμικής του ερωτικού λόγου: α) Του φορμαλισμού σε σχέση με την επίδραση της νατουραλιστικής περιγραφής. β) Του στρουκτουραλισμού και της γλωσσικής σημειολογίας στην αλληγορική χρήση των λέξεων 12. γ) Του Μαρξισμού 13 και της σύντομης καταγραφής των συνεπειών των κοινωνικών αλλαγών στο έργο του Παπαδιαμάντη (αστυφιλία, μετανάστευση, εκβιομηχάνιση). δ) Του φεμινισμού και της εξέτασης του γυναικείου ρόλου, των συγκρούσεων και των ηθικών αξιών στο κοινωνικό γίγνεσθαι και στη λογοτεχνική του παραγωγή 14. 12 O στρουκτουραλισμός είναι μια μεθοδολογία βασισμένη στη μελέτη των δομών, μια γενική αντίληψη αξιολόγησης των μορφών της γλώσσας. Οι Ρώσσοι φορμαλιστές έδειξαν το δρόμo, εξετάζοντας τη δυναμική των δομικών στοιχείων. Βλ. σχετ. Genette (1997: 91-93) και Levi Strauss (1966: 17). 13 Για τον Μαρξιστή αναλυτή ο δρόμος για το σοσιαλισμό ταυτίζεται με την ίδια την ιστορία. Μια ορθή κατανόηση της κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας είναι η προϋπόθεση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Βλ. σχετ. Lukacs (1997: 163). 12

Αυτή η εργασία είναι μια λογοτεχνική θεώρηση που βασίζεται στα δεδομένα της κοινωνιολογίας ως θετικής επιστήμης των κοινωνικών φαινομένων, η οποία μελετά τον άνθρωπο σε ένα οργανωμένο κοινωνικό σύνολο, χάνοντας ένα μεγάλο μέρος από τη προσωπική του ελευθερία 15. Η Πλατωνική ιδεαλιστική προσέγγιση 16 επιχειρείται για την ανάδειξη της υπερβατικής διάστασης του ερωτικού λόγου. Η επισκόπηση του έργου του Παπαδιαμάντη υπο το πρίσμα της λαογραφίας συνεπάγεται μόνον όσο είναι αναγκαία, για την εξυπηρέτηση των παραπάνω παραμέτρων και δεν αποτελεί κύριο σκοπό της παρούσας μελέτης. Η επικουρία των ακόλουθων προσεγγίσεων είναι απαραίτητη για τη διεπιστημονική συσχέτιση της λογοτεχίας, της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας: α) Της εξωτερικής ανάλυσης (ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο, βιογραφικά στοιχεία). β) Της κειμενικής 17. γ) Της διακειμενικής (σύνδεση κειμένου με την ιδεολογία της εποχής). 14 H φεμινιστική κριτική είναι κριτική της ηθικής, καθώς οι γυναίκες είναι οι θέσεις προβολής των ανδρικών κεκτημένων. Τα γυναικεία στερεότυπα εκφράζουν το δυϊσμό ανάμεσα στα σωματικά και πνευματικά χαρίσματα όπως: πνεύμα ύλη, ψυχή - σώμα, παρθενία σεξουαλικότητα, καλό - κακό. Πρβλ. Josephine Donovan (1997: 214), Μaggie Humm (1986: 28-32) και Juliet Mitchell (1984: 37). 15 H κοινωνιολογία είναι κοινωνική φυσική γιατί μελετά τα πλαίσια της κοινωνικής διάρθρωσης μέσα στα οποία το άτομο εντάσσεται υποχρεωτικά και υφίσταται τους αναπόδραστους καθορισμούς. Βλ. σχετ. Κατσιμάνη (1998: 144, 246). 16 Ο ιδεαλισμός είναι μια φιλοσοφική τάση αντίθετη στον υλισμό που πρεσβεύει την ανωτερότητα της συνείδησης καθώς δεν είναι προϊόν ύλης. Διακρίνεται στον υποκειμενικό ιδεαλισμό (το συναίσθημα ως βάση) και στον αντικειμενικό ιδεαλισμό (η συνείδηση ως βάση). Ο ιδεαλισμός συνδέεται αναπόσπαστα με τη θρησκεία αφού η ιδέα του Θεού είναι η ανώτερη έννοια που συνέλαβε ο ανθρώπινος νους. Βλ. σχετ. Θεοδωρίδη (1982: 429). 17 Σύμφωνα με τη Μαρίνα Αρετάκη (2002: 19-20), όταν το λογοτεχνικό κείμενο του Παπαδιαμάντη συνθλίβεται κάτω από το βάρος μιας ιδεολογικής προσέγγισης, εκεί όπου η σύζευξη ζωής-έργουπολιτιστικών αξιών είναι ορατή, προβάλλει έντονα το αίτημα μιας κειμενοκεντρικής προσέγγισης, καθώς προσφέρει εργαλεία χρήσιμα για την ανάλυση και την πρόσβαση στην ουσία του Παπαδιαμαντικού λόγου. Η άποψη του Barte (1973: 30), συνεχίζει η ίδια ερευνήτρια είναι ουσιώδης καθώς ο «σκοπός της κειμενικής κριτικής είναι να επισημάνουμε τις λεωφόρους της σημασίας, έτσι ώστε να ζήσουμε τον πληθυντικό του κειμένου, το άνοιγμα της σημασίας του». 13

δ) Της συγκριτικής τεχνικής (παραβολή παράλληλων κειμένων). ε) Η κοινή χρήση της παραγωγικής (από το γενικό στο ειδικό) και της αναλογικής επιχειρηματολογίας (από τα επιμέρους στοιχεία προς τα επιμέρους) εναλλάσσεται με μια σειρά άμεσων και έμμεσων συλλογισμών, εκ των οποίων τα συμπεράσματα προκύπτουν κατ αντιστοιχία είτε μετά από πολλές κρίσεις είτε από μια και μόνο 18. Η συνέπεια που καλλιεργείται μέσω της παραγωγικής και αναλογικής προσέγγισης ενδέχεται ενίοτε να διασπάται λόγω έμφασης ή παράκαμψης κάποιων σημείων. Όσο τα μεθοδολογικά κριτήρια επηρεάζονται από την υποκειμενική στάση του μελετητή, η εκτίμηση των πορισμάτων σχεδόν πάντα ζει υπό το καθεστώς της επιστημονικής ανατροπής. Η διαδικασία ελέγχου αυτοδιασφαλίζει, όσο είναι δυνατό τα όρια τούτα. Οι δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά την ερευνητική διαδικασία, ξεπηδούσαν μέσα από το ίδιο το έργο και αφορούσαν: α) Τη διατήρηση μιας καθορισμένης επιστημονικής γραμμής και τις αναγκαίες αναθεωρήσεις στη σύνθεση κάποιων κεφαλαίων καθώς η μια γυναικεία φωνή αναιρούσε την άλλη και οι κατευθυντήριες γραμμές έχαναν την ισορροπία τους. β) Την ανεύρεση βιβλιογραφίας σχετικής με το συγκεκριμένο θέμα. Η γενική βιβλιογραφία για τον Παπαδιαμάντη είναι πολυπληθέστατη, καλύπτει τομείς σχεδόν αποκλειστικά λαογραφικής και θεολογικής φύσης. Οι αναλύσεις των γυναικείων προσώπων, όπως καταλήγει και η Γκασούκα (ο. π., 17), επικεντρώνονταν ως τώρα στο πρόσωπο της Φόνισσας, ενώ μια μια σειρά αξιόλογων χαρακτήρων παρέμεινε στην αφάνεια, ώσπου πρόσφατα άρχισε να τις αποδίδεται μια πρώτη εκτίμηση η Αυγούστα, η Αϊμά, η Λαλιώ, η Βασίλω διεκδικούν τη χαμένη τους αίγλη. Σχετικά με το θεωρητικό πλαίσιο, η επιλογή της συγχώνευσης ποικίλων μεθόδων θεωρήθηκε η πλέον κατάλληλη για την κάλυψη των κενών που 18 Στην παραγωγική συλλογιστική, οι παράμετροι ενός θεωρήματος απομονώνονται από την ευρύτερη περιφέρεια για να εντοπιστούν σε μια πιο ειδικευμένη περιοχή (από το όλο στο μέρος), ενώ στην αναλογική υπάρχει η έννοια της κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας που εκθέτει το συμπέρασμα σε κρίση. Βλ. σχετ. Τσολάκη (2003: 13-18). 14

άφηνε η κάθε μια μέθοδος από μόνη της. Η πρώτη δυσκολία έδειχνε ότι προσωρινά ξεπερνιόταν αλλά ταυτόχρονα έθετε το ζήτημα της αρμονικής συνύπαρξης διαφορετικών μεθοδολογικών πλαισίων. Το ίδιο το Παπαδιαμαντικό έργο όμως αντέχει στην ερευνητική πολυσημία, όπως διαπιστώνουν αρκετοί μελετητές 19. Η δεύτερη δυσκολία που αφορούσε τις βιβλιογραφικές αναφορές αντιμετωπίστηκε επιτυχώς, χάρη στη πλούσια βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου R.A.U, στη βοήθεια στενών φίλων από την Ελλάδα, οι οποίοι έστελναν πολύτιμο υλικό από βιβλία και άρθρα του ημερήσιου Τύπου καθώς και στις πληροφορίες του διαδικτύου. Σημαντική αρωγή για την επίλυση των παραπάνω δυσκολιών προσέφεραν οι καθηγητές Prof. B. Hendrickx και Δρ. Θέκλα Σανασαρίδου- Hendrickx. Επίσης, θερμές ευχαριστίες στο συζυγό μου που μου συμπαραστάθηκε καθόλη τη διάρκεια της προσπάθειας καθώς και στη μητέρα μου, στη μνήμη της οποίας αφιερώνεται η παρούσα μελέτη. Ένα άλλο πρόβλημα που αφορά την αποκατάσταση του κειμένου είναι μείζον, σύμφωνα με τον Τριανταφυλλόπουλο (1989: ιθ ), καθώς η διάκριση ανάμεσα σε γραμματικά, συντακτικά και σε συνειρμικά ή μνημονικά λάθη δεν γίνεται με σαφήνεια. Αν και δεν υπάρχει ικανοποιητικός αριθμός χειρογράφων, τα λάθη των πρώτων δημοσιεύσεων πολλαπλασιάστηκαν ακόμη και σε σημεία που δύσκολα υποπτεύεται κανείς την ύπαρξη της φθοράς παρόλο που ο γραφικός χαρακτήρας του Παπαδιαμάντη χωρίς να είναι ευανάγνωστος, δεν παρουσιάζει τα προβλήματα του Σολωμικού (ο. π., ιγ -ιδ ). Η πρώτη έκδοση του Φέξη έγινε όταν ο Παπαδιαμάντης δεν ήταν εν ζωή κι έχει ιστορική σημασία, αν και η αξιοπιστία του κειμένου αμφισβητείται. Η έκδοση Δικαίου εξαθηναΐζει το Σκιαθίτικο ιδίωμα, η έκδοση Ελευθερουδάκη επαυξάνει τα λάθη της εκδόσεως Φέξη, ενώ του Καραβία περιορίστηκε στο μικρό 19 Η Αρετάκη (2002: 20) κάνει λόγο για την πολυπρόσωπη φύση του έργου του Παπαδιαμάντη που καλεί σε διάλογο. Ο Προγκίδης (2002: 11) ισχυρίζεται το έργο από μόνο του διαψεύδει κάθε προσπάθεια υπαγωγής του σε μια και μοναδική ερμηνεία καθώς συνυφαίνονται οι παραδόσεις και οι αναθεωρήσεις. Επίσης, η Φαρίνου-Μαλαματάρη (2002: 13) θέτει το ερώτημα της πρεοσέγγισης ή της απομάκρυνσης του Παπαδιαμαντικού μετα-κειμένου που προκύπτει από τις ποκίλες προσεγγίσεις. 15

τόμο των Θαλασσινών ειδυλλίων. Η έκδοση Βαλέτα (1954), συνεχίζει ο Τριανταφυλλόπουλος (ο. π., ι -ια ), παρουσιάζει τα κενά των πρώτων εκδόσεων, αν και θεωρήθηκε μνημειώδης καθώς και η έκδοση Σεφερλή που είναι πιο έγκυρη, εντούτοις η έλλειψη επέμβασης διαιώνισε τυπογραφικά σφάλματα. Αν οι πρώτες δημοσιεύσεις σε περιοδικά και εφημερίδες δεν θεωρούνται ταυτόχρονα ως χειρόγραφα (manuscripta) και ως πρώτες εκδόσεις (editiones principes), τότε ο εκδότης του Παπαδιαμάντη αντιμετωπίζει παρόμοιες δυσκολίες με τον εκδότη ενός αρχαίου συγγραφέα (ο. π., ις ). Ο Παπαδιαμάντης δεν διόρθωνε τα τελικά τυπογραφημένα κείμενα, όπως μαρτυρεί ο Δροσίνης (1925: 69) κι έτσι μια σφαλερή ανάγνωση του χειρόγραφου δημιουργούσε προβλήματα διπλοτυπίας ή πολυτυπίας των λέξεων 20. Το ζήτημα της διάσωσης του αρχείου του και της απώλειας ενός μεγάλου μέρους του εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο της αποκατάστασης των Παπαδιαμαντικών κειμένων. Βέβαια τούτο το ζητούμενο είναι η θεματική μιας ξεχωριστής έρευνας, της οποίας όμως οι προεκτάσεις και οι ελλείψεις επιδρούν στην επιστημονική τεκμηρίωση οποιασδήποτε μελέτης αφορά την εργογραφία του Παπαδιαμάντη. Κάτω από το καθεστώς αυτού της λογοτεχνικού κενού κείται και η παρούσα εργασία. Η βασική δομική σύσταση της μελέτης διαρθρώνεται στη μεθοδολογική εγγραφή που προαναφέρθηκε. Η διαίρεση των κεφαλαίων ξεκινά από μια κοινωνική αναφορά του γυναικείου στερεότυπου της εποχής του συγγραφέα και συνεχίζει με το λογοτεχνικό του χαρακτήρα. Το πρώτο μέρος της εργασίας περιλαμβάνει τα κεφάλαια (Α - Δ ) που αναφέρονται στον ερωτικό λόγο και στη σχέση του με το γυναικείο πρότυπο. Στο Α Κεφάλαιο αναλύεται η επίδραση του κοινωνικού και ιστορικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της 20 Κατά τον Δροσίνη (ο. π., 69) από απόσπασμα άρθρου του στο περιοδικό Η εικονογραφημένη της Ελλάδος, γνωστοποιείται πρώτη φορά το πρόβλημα της αποκατάστασης των κειμένων: «ό,τι έγραφε, ούτε ζητούσε να μάθη πότε θα δημοσιευθεί, ούτε και διορθώσεις έβλεπε από το τυπογραφείο: τα χειρόγραφά του ήταν έκθετα, ριγμένα στη βρεφοδόχο του Βρεφοκομείου». Ειδικά στις πρώτες δημοσιεύσεις, προσθέτει ο Τριανταφυλλόπουλος (1989: κζ ), συναντώνται πολυτυπίες λέξεων στις οποίες, ενδέχεται, κατά αυθαίρετο τρόπο να προκρίνεται η στατιστικά συχνότερη. Πρβλ. Τριανταφυλλόπουλου (1976: 323, 333). 16

προσωπικότητας του Παπαδιαμάντη (Βαυαροκρατία, οργάνωση νεοσύστατου κράτους, εθνική πτώχευση) καθώς και οι παράγοντες (κοινωνικοί, θρησκευτικοί, πολιτιστικοί) που καθόρισαν το παραδοσιακό γυναικείο πρότυπο εκείνης της εποχής. Στο Β Κεφάλαιο καταγράφονται τα πρώτα βήματα στη δημιουργία των προτύπων και των μοτίβων στο μυθιστορηματικό του κόσμο, όπως διαγράφονται σε σχέση με τη δράση των γυναικείων προσώπων. Στο Γ Κεφάλαιο περιγράφονται οι παραλλαγές, οι συγχωνεύσεις και οι μετασχηματισμοί τους, όπως προβάλλουν μέσα από τον κόσμο της διηγηματογραφίας. Η τήρηση της χρονικής ακολουθίας κατά τη συγγραφική του παραγωγή - από τα μυθιστορήματα στα διηγήματα - εξυπηρετεί την αναζήτηση των θεματικών μοτίβων και την παρακολούθηση της εξέλιξής τους σε σχέση με την άρση των αφηγηματικών δομών. Το Δ Κεφάλαιο περιλαμβάνει το θεατρικό διάλογο φιλοσοφικού περιεχομένου, Πόσις και Δάμαρ, έργο της όψιμης δημιουργίας του (1901) που καταγράφει τον εξουσιαστικό χαρακτήρα του ερωτικού λόγου. Το δεύτερο μέρος της εργασίας περιλαμβάνει το Ε Κεφάλαιο που πραγματεύεται την επίδραση του παγανισμού στη διαλεκτική του ερωτικού λόγου σε συνάρτηση με το φυσιολατρικό χαρακτήρα, το υπερφυσικό στοιχείο και τη γλωσσική ιδιομορφία. Στον επίλογο εκθέτονται τα γενικά και τα ειδκότερα συμπεράσματα. Το αρχικό σχέδιο της μελέτης δεν περιελάμβανε την καταγραφή των παγανιστικών στοιχείων στο έργο του Παπαδιαμάντη η ερευνητική πορεία όμως έδειξε πως η έλλειψη αυτού του παράγοντα ήταν σημαντική στην περιγραφή της διάστασης του ερωτικού λόγου, καθώς αφαιρούσε τη σχέση με το χώρο του εξωπραγματικού. Έτσι, θεωρήθηκε σωστό να στραφεί η έρευνα και προς αυτή την κατεύθυνση, για να έρθουν στο φως τα στοιχεία εκείνα που συνηγορούν στην υπερβατική διάσταση του ερωτικού λόγου. Το πρώτο πλάνο αναφερόταν αποκλειστικά στην προβολή των ερωτικών έργων του Παπαδιαμάντη εν συνεχεία προστέθηκε η κοινωνική προσέγγιση του γυναικείου προτύπου, για να υπάρχει μια ολοκληρωμένη εικόνα της θέσης και του ρόλου της γυναίκας την εποχή που έζησε ο συγγραφέας. Η εργασία ξεκινά ουσιαστικά από το δεύτερο σκέλος του τίτλου, από την καταγραφή του γυναικείου προτύπου, το οποίο προηγείται θεματικά για τη διερεύνηση του πρώτου σκέλους που αφορά τον ερωτικό λόγο και τον παγανισμό. 17

Μια παράμετρος του έργου του Παπαδιαμάντη που πρέπει να εξεταστεί, σύμφωνα με την ορθή γνώμη της Γκασούκα (1998: 26), είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του σε σχέση με το ιδιαίτερο οικογενειακό περιβάλλον του και τα κοινωνικά φαινόμενα της εποχής του 21. Γεννήθηκε στη Σκιάθο το 1811 από ιερατική οικογένεια 22 - ο πατέρας του Αδαμάντιος Εμμανουήλ ήταν ιεροδιδάσκαλος με ναυτική καταγωγή - οι ρίζες της έφταναν ως την ονομαστή οικογένεια του Χατζηγιάννη που ανέδειξε κληρικούς και ιερομόναχους 23. Η μητέρα του ήταν γόνος της αρχοντικής οικογένειας Μωραΐτη. Οι εγκύκλιες σπουδές του κύριο πατρικό μέλημα ξεκίνησαν από το Δημοτικό σχολείο της Σκιάθου το 1856, χωρίς ουσιαστικά να ολοκληρωθούν ποτέ. Το 1866 πήρε το απολυτήριο του σχολαρχείου και ξεκίνησε τη φοίτησή του στο Γυμνάσιο Χαλκίδας ένα χρόνο αργότερα λόγω οικονομικών δυσχερειών. Το 1869 συνέχισε στην Γ τάξη Γυμνασίου στον Πειραιά, όπου ξαναδιέκοψε πηγαίνοντας στο Άγιο Όρος χάριν προσκυνήσεως. Το 1874 πήρε το απολυτήριο του Γυμνασίου από τη Βαρβάκειο Σχολή. Κατόπιν, εγγράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή δίχως να πάρει ποτέ το πτυχίο του (ο. π., λδ ). Υπηρέτησε για λίγο διάστημα τη στρατιωτική του θητεία λόγω αναβολής σπουδών. Το 1879 δημοσίευσε το πρώτο του μυθιστόρημα, τη Μετανάστιδα και παράλληλα άρχισε να συνεργάζεται με διάφορες εφημερίδες και περιοδικά (ο. π., λε ). Ο Παπαδιαμάντης εξάσκησε το επάγγελμα του μεταφραστή ως βιοποριστικό σε μια διαφορετική εποχή χωρίς την πολυτέλεια του χρόνου ή της 21 Βλ. σχετ. Κεφ. Α, παρ. 1. Η Κ. Χρυσομάλλη - Henrich (1997: 207) ακολουθεί μια διαφορετική περοσέγγιση στην εργασία της χωρίς ίχνος βιογραφισμού. 22 Σύμφωνα με τον Παπαγιώργη (2002: 92), η διαμόρφωση του ονόματος του Παπαδιαμάντη ακολουθεί την εξής πορεία: Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ, Αλέξανδρος παπά -Αδαμαντίου, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. 23 Τα στοιχεία αντλούνται από τον χρονολογικό δείκτη της ζωής του Παπαδιαμάντη, όπως καταγράφεται από τον Τριανταφυλλόπουλο (1989: λγ -λς ). Ο ίδιος, όπως σημειώνει (ο. π. ) χρησιμοποίησε ως πηγές τις πληροφορίες του Φραγκούλα (1978) με τη συγκατάθεση του συγγραφέα. Επίσης, βλ. σχετ. Βαλέτα (1955: 47, 606-612). 18

καλής αμοιβής που απολαμβάνουν σήμερα οι μεταφραστές 24. Το 1903 δημοσίευσε τη Φόνισσα στο περιοδικό Παναθήναια με τον υπότιτλο κοινωνικό μυθιστόρημα. Τα περισσότερα χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε σκοτεινά και ανήλιαγα δωμάτια της Αθηναϊκής πολιτείας, νοσταλγώντας τη γενέτειρά του, την οποία επισκεπτόταν και έμενε κατά μεγάλα διαστήματα. Το 1903 γιορτάστηκε στον Παρνασσό η 25ετηρίδα του ερήμην του. Στις 2 Ιανουαρίου του 1911, πέθανε στη Σκιάθο από πνευμονία 25. Μόλις πριν είχε τιμηθεί με το παράσημο του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος (ο. π., λς ). 24 Ο Παπαδιαμάντης εργάστηκε ως επαγγελματίας μετεφραστής για είκοσι πέντε έτη. Έμαθε μόνος του ξένες γλώσσες Αγγλικά, Γαλλικά και συνεργάστηκε με τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες της εποχής, έναντι πενιχρής αμοιβής (Ραμπαγιάς, Νέο Πνεύμα, Κόσμος, Παναθήναια, Εστία, Άστυ, Εφημερίδα, Ακρόπολις, Νεολόγος, Μη Χάνεσαι). Βλ. σχετ. Τριανταφυλλόπουλου (2001: 77-80) καθώς και του ιδίου (1993: 34-39). 25 Για το τέλος του Παπαδιαμάντη, βλ. σχετ. Φαλτάϊτς (1921: 6) και Μωραϊτίδη (1921). 19

ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ 1. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19 ου ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ Το γενικότερο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής που έζησε ο Παπαδιαμάντης, όπως φαίνεται από τον ακόλουθο πίνακα 26 σε σχέση με το περιβάλλον της ιδιαίτερης πατρίδας του και τις λογοτεχνικές επιρροές που δέχτηκε, διαμόρφωσε το χαρακτήρα του μέσα από μια σειρά γεγονότων ή ειδικών γνωρισμάτων όπως: επίδραση της Βαυαροκρατίας, έλλειψη οργάνωσης του μετεπαναστατικού κράτους, τάση αστυφιλίας, μεταναστευτικό ρεύμα. Ο ερευνητικός σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι η συστηματική καταγραφή των βασικότερων κοινωνικών και ιστορικών γεγονότων σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, που επηρέασαν την ιδεολογική πραγματικότητα της εποχής του Παπαδιαμάντη. Επίσης, ενδέχεται να καταγραφούν πολιτικοί ή οικονομικοί παράγοντες, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του κοινωνικού γίγνεσθαι καθώς και ιδιαίτεροι παράγοντες, λ.χ. εκπαιδευτικοί που συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας κοινής αντίληψης για το αποδεκτό γυναικείο πρότυπο. Οι προβληματισμοί, που προκύπτουν από την επιστημονική επεξεργασία των δεδομένων, συνοψίζονται στους ακόλουθους: 26 Για τη σύνταξη του χρονολογικού πίνακα (σχήμα 1), όσον αφορά τα ιστορικά-πολιτικά συμβάντα χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από το σχολικό ιστορικό εγχειρίδιο της Γ Γυμνασίου, βλ. σχετ. Σφυρόερα (1993: 211, 236, 242), για τα εκπαιδευτικά γεγονότα, πληροφορίες από το έργο Νεοελληνικός πολιτισμός, σε επιμέλεια Φανούρη (1983: 130-132), ενώ για τη βιογραφία του συγγραφέα αντλήθηκαν στοιχεία από τα Άπαντα Παπαδιαμάντη, σε κριτική έκδοση Τριανταφυλλόπουλου (1988: λβ -λς ). 20