Κ. Π. Κα β ά φ η ς: Το α νο ι χ τ ό έ ργο

Κ. Π. Κα β ά φ η ς: Το α νο ι χ τ ό έ ργο

Επ ι τω ν κε ι μ ε ν ω ν Διεύθυνση Άρης Μαραγκόπουλος Επίβλεψη: Άρτεμις Λόη Διόρθωση: Όλγα Παπακώστα Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2013 Εκδόσεις Τόπος & Αντώνης Δρακόπουλος για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN: 978-960-6863-77-6 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 www.toposbooks.gr

Αντώνης Δρακόπουλος Κ. Π. Κα β ά φ η ς : Το αν ο ι χ τ ό έ ρ γ ο ΕΚ ΟΣΕΙΣ T O Π Ο Σ

Στην Πατρίσια και στον Αλέξανδρο

Περιεχόμενα Πρ ό λ ο γ ο ς 9 I Εισαγωγή: Καβαφικές ιδιοτυπίες και μονοκεντρική κριτική 13 II O μοντερνισμός και η παράδοση του Ανοιχτού έργου 35 III Η πρώιμη καβαφική ποίηση και η ποιητική της συνδήλωσης 49 IV Η ταυτότητα του Μύρη και η πραγματικότητα του Καβάφη 65 V Η ρητορική του διλήμματος, οι ενοχές της γραφής και οι περιπέτειες της ανάγνωσης 83 VI Ο αποσταθεροποιητικός ρόλος της ειρωνείας 103 VII H στιγμή του δισταγμού και η στιγμή της απόφασης 119 VIII Καβαφικές συγκινήσεις και αναγνωστική ταύτιση 137 IX Επιλεγόμενα 151 Βιβλιογραφία 156

Πρόλογος Ο Κα β ά φ η ς ε ί να ι ο π ο ι η τ ή ς ενός παρελθόντος που παραμένει παρόν. Όσο κι αν απομακρυνόμαστε από την εποχή που έζησε, όχι μόνο αντιστέκεται πεισματικά στη φθορά του χρόνου, αλλά αποκτά μεγαλύτερη αίγλη και γοητεία και παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε. Η ποίησή του αποδεικνύεται μοναδικά ικανή να ανταποκρίνεται συνεχώς σε νέες αναγνωστικές ζητήσεις, να προσφέρει νέους ερμηνευτικούς δρόμους στους κριτικούς και να γίνεται εύκολα οικειοποιήσιμη από τον απλό αναγνώστη. Δεν θα ήταν επομένως υπερβολή να υποστηρίξουμε πως ένα βιβλίο για την «ανοιχτότητα» του έργου του θα έπρεπε να έχει ήδη γραφτεί. Το ζήτημα, βέβαια, της απήχησης του Kαβάφη έχει αντιμετωπισθεί σε επιμέρους μελέτες και έχει κατά καιρούς αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες. Τα τελευταία χρόνια συνδέεται συχνά με τις ερμηνευτικές και γνωσιολογικές συμβάσεις που επικρατούν σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Σε αυτές τις περιπτώσεις, θεωρείται ότι η ποίησή του έχει απήχηση γιατί διαθέτει ένα θεματικό υλικό πρόσφορο στον προβληματισμό της μετα-αποικιακής κριτικής, στο ενδιαφέρον για την αναπαράσταση και τη λειτουργία της ομοερωτικής επιθυμίας ή στις σύγχρονες ζητήσεις για τη λειτουργία των συγκινήσεων αλλά και για τη μελέτη του βιώματος και της εμπειρίας ως μέσα για την αντιμετώπιση των γνωσιολογικών προβλημάτων που προέκυψαν από την αδυσώπητη κριτική της αποδόμησης. Άλλες φορές πάλι, οι μελέτες αυτές εστιάζονται στους παράγοντες εκείνους που κατέστησαν δυνατή τη γένεση ενός έργου ικανού να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές κάθε φορά ζητήσεις και προσδοκίες. Η ανάγκη, για παράδειγμα, της συγκεκαλυμμένης απόδοσης του ομοερωτικού βιώματος, ειδικά στα πρώιμα στάδια της ποιητικής σταδιοδρομίας του Καβάφη, οδήγησε στην επινόηση τρόπων έκφρασης οι οποίοι σχεδόν αναπόφευκτα εμπεριέχουν πολλές νοηματικές επιστρωματώσεις. Η πολυεθνική και κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια της εποχής του ποιητή, από την άλλη μεριά, συνέβαλε στην απεικόνιση μιας 9

Κ. Π. Κα β ά φ η ς: Το α νο ι χ τ ό έ ργο πραγματικότητας που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ζητήσεις της πολιτισμικής πολυμορφίας και της διασπορικότητας. Παρόμοιες προσεγγίσεις συμβάλλουν, βέβαια, στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η καβαφική ποίηση, ωστόσο, δεν απαντούν στο ερώτημα γιατί άλλοι λογοτέχνες με παρόμοιες εμπειρίες στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια, ή γιατί άλλοι ποιητές εκείνης της εποχής που αποδίδουν την ομοερωτική επιθυμία δεν επιδεικνύουν τον ίδιο βαθμό αναγνωσιμότητας που επιδεικνύει ο Καβάφης. Προφανώς κάτι άλλο υπάρχει στο καβαφικό έργο, πέρα ίσως από τη θεματική, που το καθιστά ικανό να προσφέρει σε διαφορετικούς αναγνώστες διαφορετικά πράγματα. Στην πλούσια υποδοχή του ποιητή, αυτό το «κάτι» έχει επίσης προσεγγισθεί ποικιλοτρόπως. Στοιχεία τα οποία έχουν συχνά θεωρηθεί πως συμβάλλουν καθοριστικά στην ασυνήθιστη απήχηση του Καβάφη περιλαμβάνουν: το λιτό ύφος και ειδικότερα τον γνωμικό και παροιμιακό χαρακτήρα των στίχων του, που γίνονται οικειοποιήσιμοι χωρίς δυσκολία και περνούν στον καθημερινό λόγο, την ιδιότητα του έργου να μεταφράζεται εύκολα και να διατηρεί στη μετάφραση στοιχεία της γοητείας του πρωτότυπου, τη λεπτή ειρωνεία του, η οποία συχνά δημιουργεί νοηματικές αμφιβολίες και τέλος την ιδιότητα του έργου του να στήνει νοήματα, τα οποία όμως δεν προχωρούν έως το «φυσικό» τους τέλος. Την προοπτική αυτών των παρατηρήσεων αξιοποιούμε στο παρόν βιβλίο. Ξεκινώντας από την πεποίθηση ότι η απήχηση του Kαβάφη είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ανοιχτότητα του έργου του, επιχειρούμε να εξετάσουμε τους βασικούς τρόπους με τους οποίους ο Καβάφης κατορθώνει να κρατήσει το νόημα ανοιχτό και πρόσφορο σε διαφορετικές προσεγγίσεις, προσδοκίες και αναγνωστικές συμβάσεις. Στηριγμένοι στην ανάγνωση συγκεκριμένων ποιημάτων, υποστηρίζουμε ότι η ανοιχτότητα του ώριμου κυρίως καβαφικού έργου δεν οφείλεται σε μεμονωμένα στοιχεία, τα οποία απλώς τυγχάνει να ανταποκρίνονται σε σύγχρονες ζητήσεις, αλλά στον τρόπο οργάνωσης του ποιητικού υλικού και ειδικότερα στην αναπαράσταση της πραγματικότητας από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η παράλληλη συνύπαρξη διαφορετικών οπτικών γωνιών ανοίγει διαφορετικούς ερμηνευτικούς δρόμους που όμως δεν καταλήγουν στο ίδιο σημείο και κατ επέκταση λειτουργούν με τέτοιον τρόπο ώστε ταυτόχρονα να οικοδομούν αλλά και να αποσταθεροποιούν το ποιητικό νόημα. Τα περισσότερα κεφάλαια που απαρτίζουν το παρόν βιβλίο γράφτηκαν κατά την τελευταία δεκαετία και δημοσιεύθηκαν με διάφορες ευκαιρίες σε περιοδικά και συλλογικούς τόμους. Εδώ ξαναδουλεύτηκαν εξαρχής, διορθώθηκαν αβλεψίες, συμπληρώθηκαν κενά και προσαρμόστηκαν στο πλαίσιο της επιχειρηματολογίας. Για την ολοκλήρωσή του βοήθησαν ιδρύματα, βιβλιοθήκες και συγκεκριμένα άτομα. Καταρχάς, οφείλω να αναγνωρίσω την ερευνητική χορηγία της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σίντνεϊ που διευκόλυνε 10

Πρ ο λ ο γ ο σ σημαντικά τα πρώιμα στάδια της έρευνας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους συναδέλφους Βρασίδα Καραλή και Παναγιώτα Νάζου για τις συζητήσεις που κατά καιρούς είχα μαζί τους, τον Άλφρεντ Βίνσεντ για τις χρήσιμες παρατηρήσεις του και τέλος τους φοιτητές και τις φοιτήτριες στο Τμήμα Νέων Ελληνικών και στο Πρόγραμμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Σίντνεϊ που πρόθυμα μοιράστηκαν μαζί μου τους δικούς τους προβληματισμούς και τις απορίες τους με αφορμή το έργο του Αλεξανδρινού. Η νοερή παρουσία του Δημήτρη Δημηρούλη και του Κώστα Κατσιάνου με συντρόφευε όλα αυτά τα χρόνια. Η Πατρίσια Αλειφέρη στάθηκε από την αρχή δίπλα μου και μοιράστηκε τις αγωνίες και τα διλήμματά μου. Ο Αλέξανδρος ήταν ο απαραίτητος αποσταθεροποιητικός παράγοντας για να βρίσκονται ξανά ισορροπίες, εκεί όπου η γραφή γινόταν απαιτητική και δύστροπη. Η τελική μορφή του κειμένου οφείλει πολλά στην Όλγα Παπακώστα και στην Άρτεμη Λόη. 11