το έργο μιας μουσικής πρωτοπορίας

Harry Partch το έργο μιας μουσικής πρωτοπορίας επιμέλεια κειμένου: Νίκος Παπαχρήστου 1

Περιεχόμενα Σύνοψη... 3 1. Εισαγωγή...4 2. Κουρδίσματα, διαστήματα και η γλώσσα των συχνοτικών λόγων...6 3. Τα μουσικά όργανα...9 Η προσαρμοσμένη βιόλα (Adapted Viola)...9 Oι προσαρμοσμένες κιθάρες (Adapted Guitars)...10 Το Chromelodeon...10 Κιθάρες I, II και Surrogate Guitar...12 Ο αρμονικός Κανόνας (Harmonic Canon)...15 Βιβλιογραφική Αναφορά...18 Ηλεκτρονικη Βιβλιογραφία...18 2

Σύνοψη Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στο έργο του πρωτοπόρου μουσικοσυνθέτη, ερευνητή κι εφευρέτη μουσικών οργάνων του 20ού αιώνα Ηarry Partch. Συγκεκριμένα περιγράφεται η προσέγγιση του ίδιου στη μουσική και στον ήχο, στην έρευνα και τον πειραματισμό του πάνω στα διάφορα μουσικά συστήματα και κουρδίσματα, στους τρόπους χρήσης αυτών στην πράξη καθώς και στην εργασία του στην ανάπτυξη νέων, κι επέκταση ήδη υπαρχόντων μουσικών οργάνων. Τα όργανα αυτά αν και όχι αποκλειστικά ηλεκτρονικά, σίγουρα θεωρούνται μέχρι και σήμερα πειραματικά ενώ ενέπνευσαν με τη σειρά τους στο σχεδιασμό και την κατασκευή μεταγενέστερων οργάνων, ηλεκτρονικών και μη. Η εργασία μεταξύ άλλων επιχειρεί μια αυτοαναφορά στο έργο του μουσικού, μέσα από το βιβλίο του Genesis of a Music, καθώς τα περισσότερα στοιχεία και οι πληροφορίες για το έργο του αντλούνται τόσο από τον ίδιο όσο κι από τις πηγές που ο ίδιος παραθέτει. Ύστερα από μια σύντομη επισκόπηση στη ζωή του μουσικού, αρχικά εξετάζονται οι σκέψεις του ίδιου πάνω στη μουσικά συστήματα, η έρευνά του πάνω στο συγκερασμό των μουσικών κλιμάκων, στον ορισμό μικροτονικών διαστημάτων και στις νέες δυνατότητες τις οποίες όλα τα παραπάνω προσέφεραν στην μουσική αντίληψη. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην εκτενή του έρευνα πάνω στην ανάπτυξη νέων χροιών και πειραματικών μουσικών οργάνων και στον τρόπο με τον οποίο αυτά επηρέασαν το μουσικό και ηχητικό κόσμο από την εποχή του μέχρι και σήμερα. 3

1. Εισαγωγή Ο Harry Partch γεννήθηκε στο Oakland της California και πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του στα νοτιοδυτικά των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου από νωρίς ήρθε σε επαφή με ήχους από διαφορετικές πολιτισμικές επιρροές. Στράφηκε προς τη σύνθεση παρακολουθώντας μαθήματα στο πανεπιστήμιο της νότιας Καλιφόρνια, όμως στην πορεία απογοητεύτηκε και τα παράτησε για να συνεχίσει μόνος. Αφού ανακάλυψε το έργο του Hermann von Helmoltz, ο Partch ξεκίνησε να εξερευνά τα κουρδίσματα για να καταλήξει στο δικό του σύστημα με σκοπό να καλύψει τις ανάγκες των συνθέσεών του. Στη Νέα Ορλεάνη εφηύρε την συγκερασμένη βιόλα και ξεκίνησε να προσαρμόζει ποίηση του Li Po για τους ήχους του νέου οργάνου και για φωνή. Ενώ η πρώιμη δουλειά του έτυχε κάποιας υποστήριξης, η μεγάλη κατάθλιψη που τον κατέβαλε ανάγκασε τον Partch να περάσει πολλά μεταβατικά χρόνια και σπάνια βρισκόταν σε θέση να αφιερωθεί στο μουσικό του έργο. Ήταν η ίδια εποχή που συνέλεξε κείμενα και εμπειρίες που αργότερα θα αποτελούσαν τη βάση για το έργο του The Wayward (19411968). Μετά την περίοδο κατάθλιψης, ο Partch επανήλθε με επιτυχία με την υποστήριξη βραβείων και του ιδρύματος Guggenheim. Κατά την περίοδο 1941-1956 συνέθεσε πολλά έργα, κατασκεύασε όργανα, διεύθυνε μουσικές παραστάσεις και ηχογραφήσεις έργων του και έγραψε την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Genesis of a Music. Από το 1956 ο Partch διένυσε μια πολύ δημιουργική περίοδο αφού ξεκίνησε τη συνεργασία με το πανεπιστήμιο του Illinois, όπου βρήκε υποστήριξη για τις συνθέσεις και μουσικές παραστάσεις του. Εκεί γνώρισε τον Danlee Mitchell, συνέθεσε πέντε ακόμα έργα και συνέχισε να εφευρίσκει και να κατασκευάζει όργανα που να καλύπτουν τις ολοένα αυξανόμενες συνθετικές του ανάγκες. Ο Partch άφησε πανεπιστήμιο του Illinois το 1962, μετακομίζοντας στην Καλιφόρνια. 4

Τα τελευταία δώδεκα χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε διάφορα μέρη κοντά στην ακτογραμμή της Καλιφόρνια. Τα χρόνια αυτά στάθηκαν δημιουργικά, με το μεγαλύτερο μέρος του συνόλου των μουσικοθεατρική του έργων και μια μεγάλη κι εκτεταμένη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του. Πέθανε στο San Diego, στις 3 Σεπτεμβρίου 1974. 5

2. Κουρδίσματα, διαστήματα και η γλώσσα των συχνοτικών λόγων Στο δεύτερο μέρος του έργου του Genesis of a Music, ο Partch ήδη ξεκινά τη διερεύνηση γύρω από τα διαφορετικά συστήματα κουρδίσματος (temperament), ξεκινώντας με τον ορισμό του κουρδίσματος, των συχνοτικών λόγων και των διαστημάτων που προκύπτουν κατά τον συγκερασμό της μουσικής κλίμακας. Η αφετηρία γίνεται μέσα από τη σύγκριση ανάμεσα στα διαφορετικά συστήματα κουρδίσματος που συναντώνται στους μουσικούς πολιτισμούς. Με βάση το μονόχορδο και τη χρήση συχνοτικών λόγων, ορίζονται και τα μουσικά διαστήματα που αντίστοιχα καθορίζουν και το βαθμό συμφωνίας. Στη συνέχεια εισάγει τέσσερις μονοφωνικές έννοιες (Harry Partch, 1947), στις οποίες αναφέρεται στην έρευνα πάνω στα διαστήματα και τις κλίμακες που θεωρήθηκαν από την αρχαιότητα μέχρι και την εποχή του. Εργασίες από τον Πυθαγόρα και τον Πτολεμαίο, μέχρι τους Mersenne, Helmholtz, Tartini και Hindemith, γίνονται αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας και συγκριτικής μελέτης από τον ίδιο (εικόνα 1.1). Εικόνα 1.1: Χρονολόγιο αναγνώρισης των μουσικών διαστημάτων. 6

Στη συνέχεια ο Partch προτείνει κάποια όργανα με σκοπό τη μελέτη των διαφορετικών διαστημάτων και συγκερασμών και την εφαρμογή αυτών κατά τη μουσική πράξη. O αρμονικός κανών (Harmonic Canon), το τσέλο και το αρμόνιο (Harmonium), πνευστό όργανο από σειρές καλαμιών καθορισμένου μήκους, είναι μερικά μόνο από αυτά. Για τα δύο έγχορδα όργανα, βάζει στην πράξη και σε ταυτόχρονη χρήση τέσσερις διαφορετικές κλίμακες και συστήματα κουρδίσματος ανά χορδή: στην πρώτη χορδή χρησιμοποιεί την ακριβή κλίμακα, στη δεύτερη την ίσα συγκερασμένη, στην τρίτη την Πυθαγόρεια επτατονική ενώ στην τέταρτη χρησιμοποιεί την μιξολύδια του διατονικού γένους (Schlesinger K., 1926). Εικόνα 1.2: Οι συχνοτικοί λόγοι που συνιστούν κάποια από τα κουρδίσματα και τις κλίμακες που χρησιμοποιεί ο Partch. Στο τρίτο μέρος γίνονται εκτενής αναφορές στους συχνοτικούς λόγους, συνεπώς στα διαστήματα στα οποία δίνεται περισσότερη ή λιγότερη σημασία ως προς την ακρίβεια, στα διάφορα συστήματα κουρδίσματος. Ο Partch θέτει υπό συζήτηση τα όρια συμφωνίας (consonance limits) ανάμεσα στους 7

παραγόμενους μουσικούς ήχους και σε αυτό που γίνεται αντιληπτό. Οι διαφορετικοί συνδυασμοί συχνοτικών λόγων, η συμμετοχή των πρώτων αριθμών και οι ακολουθίες των αρμονικών, ως συστατικά του ήχου φαίνεται να τον απασχολούν ιδιαίτερα και να τον εμπνέουν στην αναζήτηση ενός μουσικού συστήματος διαφορετικού από τα υπάρχοντα. Αποτέλεσμα όλων αυτών η εφεύρεση της κλίμακας 43 τόνων (εικόνα 1.3). Εικόνα 1.3: η κλίμακα 43 τόνων του Partch. Κατά τη διερεύνηση των διαφορετικών συστημάτων κουρδίσματος, Partch ανατρέχει στις ακολουθίες λόγων του Πτολεμαίου, στις Πυθαγόρειες κλίμακες και στα αρχαιοελληνικά μουσικά γένη: διατονικό, χρωματικό κι εναρμόνιο. Γίνεται αναφορά και σύγκριση ανάμεσα σε κλίμακες διαφορετικών μονοφωνικών συστημάτων παράλληλων των Πυθαγόρειων, όπως εκείνα του Τέρπανδρου και του Ολύμπου του Φρύγιου (6ος αι. π.χ), τα οποία απαντώνται στις μουσικές παραδόσεις της Άπω Ανατολής (Ellis Alexander J., 1885 Hornbostel E.M. von, 1927). 8

3. Τα μουσικά όργανα Θέτοντας τις παραπάνω ιδέες σε εφαρμογή, ο Partch παρουσιάζει τα όργανα που έχει σχεδιάσει και προσαρμόσει για την εκτέλεση των συνθέσεών του. Στην εισαγωγή του σχετικά με τη σημειογραφία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ένα σύστημα ενιαίας σημειογραφίας για όλα τα όργανα είναι πιο περίπλοκο απ όσο δείχνει. Για την πιστότερη απόδοση του μουσικού κειμένου σε κάποια από τα έργα του χρησιμοποιεί αντί για νότες, συχνοτικούς λόγους. Η προσαρμοσμένη βιόλα (Adapted Viola) Η προσαρμοσμένη βιόλα (Adapted Viola) είναι το πρώτο από τα όργανα που παρουσιάζει. Η χαμηλότερη χορδή της προσαρμοσμένης βιόλας είναι 1/1 98 Hz (δύο οκτάβες χαμηλότερα από το μεσάιο G), περίπου 3/2 ψηλότερα από την χαμηλότερη του τσέλο και 4/3 κάτω από την χαμηλότερη της κανονικής βιόλας. Κατά τα άλλα, οι τέσσερις χορδές είναι κουρδισμένες σε πέμπτες με ακολουθία λόγων: 1/1 3/2 9/8 27/16. Όσον αφορά τα διαστήματα, η διαφορετική κατανομή των τάστων για κάθε χορδή φαίνεται στην εικόνα 1.4. Εικόνα 1.4: Η προσαρμοσμένη βιόλα (Adapted Viola) και η διάταξη των μικροτονικών διαστημάτων πάνω στην ταστιέρα. 9

Oι προσαρμοσμένες κιθάρες (Adapted Guitars) Από το 1934 ξεκινάει την προσαρμογή μιας κιθάρας στην ακριβή κλίμακα και το 1945 τροποποιεί μια δεύτερη με κάποιες αλλαγές σε ταστιέρα και τάστα. Και οι δύο είναι κουρδιμένες σε τρία ζευγάρια οκτάβων, ο χαμηλότερος τόνος της μεσαίας χορδής 1/1-98 Hz, που αντιστοιχεί στο ύψος της χαμηλότερης χορδής της προσαρμοσμένης βιόλας. Στην έξοδο, ένα ηλεκτρονικό κύκλωμα παρεμβάλλεται για την ενίσχυση του ήχου. (α) (β) Εικόνα 1.5: Οι προσαρμοσμένες κιθάρες Guitar I (α) και Guitar II (β) με το κούρδισμα τους. Το Chromelodeon Το Chromelodeon είναι είδος αρμόνιου με ένα πληκτρολόγιο έκτασης δύο οκτάβων και με δύο σετ 73 καλαμιών που λειτουργούν ως αυλοί. Το σύστημα παραγωγής του ήχου είναι το ίδιο με το αρμόνιο. Αυτό που μετέτρεψε είναι το κούρδισμα του, συνεπώς το ενεργό μήκος των αυλών, που προσαρμόζεται στην 43τονη κλίμακα του Partch. Σταδιακά εξέλιξε το όργανο προσθέτοντας του έκταση, με ένα σύνολο 244 αυλών και συνδυάζοντας το κούρδισμα της 43τονης κλίμακας με αυτό της ακριβώς συγκερασμένης στις ψηλότερες οκτάβες. 10

Παρακάτω οι εκδοχές του Chromelodeon I και II μαζί με το πληκτρολόγιο και το κούρδισμα του οργάνου (εικόνες 1.6, 1.7 και 1.8). Εικόνα 1.6: Το Chromelodeon I (αριστερά) και II (δεξιά). Εικόνα 1.7: Τομή από το πληκτρολόγιο του Chromelodeon II. 11

Εικόνα 1.8: Το κούρδισμα του οργάνου από τα χαμηλά προς τα ψηλά: τα αλφαβητικά σύμβολα να αντιστοιχούν στα ονόματα κλειδιών ή μοχλών. Κιθάρες I, II και Surrogate Guitar Σε γενικές γραμμές το όργανο αυτό μοιάζει πολύ με την αρχαιοελληνική κιθάρα. Η κορυφή των άκρων είναι ανοικτή όπως και στο αρχαίο όργανο, αλλά και η άνω πλευρά της κενής βάσης παραμένει ανοικτή, επιτρέποντας τις χορδές να πακτωθούν κάτω από την γέφυρα, η οποία προσκολλάται στο ηχείο μέσα στη βάση. Σε όλες τις εκδοχές της έχει 72 χορδές, σε 6 ομάδες των 12, με κάποιες από τις εξάδες να αντιστοιχούν στις ιδιότητες αρμονικών που προκύπτουν από πρώτους αριθμούς (identities of Primary Tonalities), όπως τις ορίζει με λεπτομέρεια στην εισαγωγή του σχετικά με τις μονοφωνικές έννοιες (Four Monophonic Concpets). Kάποιες από τις ομάδες χορδών περνάνε πάνω από ράβδους γυαλιού, με τις οποίες το 12

σύστημα λειτουργεί ως κινητή γέφυρα, αποδίδοντας έτσι τα μικροτονικά διαστήματα. Το όργανο και το κούρδισμα της Κιθάρας I φαίνονται παρακάτω (εικόνα 1.9). Εικόνα 1.9: Η Κιθάρα I (μπροστινή άποψη) και το κούρδισμά των ομάδων των χορδών. Η Κιθάρα II μοιάζει με την πρώτη εκδοχή, όμως με επιπλέον 6 συνηχητές για τις χαμηλές συχνότητες, δύο έξω από τα άκρα και δύο μέσα. Οι χαμηλότεροι τόνοι είναι είναι τρεις τέταρτες, μια 4/3 πάνω από 1/1 49 Hz (περίπου 65 Hz η χαμηλότερη νότα του τσέλο). Οι έξι χαμηλότερες χορδές είναι τέταρτες μαντο-τσέλο (mando-cello). Οι υπόλοιπες χορδές είναι είτε κιθάρας είτε τενόρο κιθάρας. Η Κιθάρα II και το κούρδισμα της φαίνονται στην εικόνα 1.10. 13

Εικόνα 1.10: Η Κιθάρα II με το κούρδισμα της. H Surrogate Guitar αποτελείται από δύο συνηχητές προσαρμοσμένους σε συνδετικούς πείρους κι όλη η κατασκευή πάνω σε μια τριγωνική βάση. Γυάλινοι ράβδοι ½ χρησιμοποιούνται και στους δύο συνηχητές. Τα ζεύγη χορδών είναι μαντολίνου και κάθε συνηχητής έχει έξι χορδές. Στα προσαρμοσμένα στην μπροστινή πλευρά πλαίσια κάθε συνηχητή, αναγράφονται οι συχνοτικοί λόγοι σε αύξουσα σειρά (εικόνα 1.11). Εικόνα 1.11: H Surrogate Guitar με το κούρδισμα των ομάδων χορδών. 14

Ο αρμονικός Κανόνας (Harmonic Canon) H αρχική εκδοχή του οργάνου, βασισμένη στα ψαλτήρια όργανα (zither instruments) όπως το κανονάκι, κατασκευάστηκε από τον ίδιο το 1945 στο παν/μιο του Wisconsin. Η δεύτερη εκδοχή του είναι παρόμοια, με μικρότερο όγκο, εξολοκλήρου ξύλινη βάση και περίμετρο, ενώ προστέθηκαν 44 ακόμα χορδές (σύνολο 88). Η δεύτερη ομάδα χορδών είναι τοποθετημένη ανάμεσα στις σειρές της πρώτης, με μια ελαφριά κλίση ως προς το επίπεδο. Ο δεξιός καβαλάρης για τις δεύτερες χορδές βρίσκεται 3/8 ψηλότερα σε σχέση με τις πρώτες. Οι οκτώ χαμηλότερες χορδές κοντά στη βάση είναι χορδές κανονικής κιθάρας, ενώ οι υπόλοιπες 36 είναι τενόρο-κιθάρας (εικόνα 1.12). Εικόνα 1.12: Harmonic Canon II Το 1953 κατασκευάστηκε η δεύτερη εκδοχή του Harmonic Canon II, σαν συνέχεια του πρώτου. Αποτελείται από δύο όμοια ξεχωριστά σώματααντηχεία, με διαφορετικά κουρδίσματα με σκοπό την ανεξάρτητη παρουσία ως οργάνων στα έργα του Partch. Η τρίτη εκδοχή του οργάνου, το Harmonic 15

Canon IIΙ κατασκευάστηκε το 1965. Με τρία αντηχεία και μικρές αποκλίσεις σε σχέση με τα προηγούμενα, ως προς την απόσταση επιφάνειας αντηχείουεπίπεδο καβαλάρη, το όργανο συνέχισε το κούρδισμα σε 3/2 για τις 22 χαμηλότερες χορδές, συνεχίζοντας με βήμα 9/8 (διάστημα 2ας) για τα υπόλοιπα ζεύγη χορδών (εικόνα 1.13). Εικόνα 1.13: το Harmonic Canon III με το κούρδισμα του. Στο βιβλίο του ο Partch συνεχίζει με μερικά ακόμη όργανα κι ένα κεφάλαιο με κρουστά που ο ίδιος σχεδίασε και κατασκεύασε. Στο τέταρτο μέρος επανέρχεται εξετάζοντας και συγκρίνοντας τα διάφορα συστήματα κουρδισμάτων, από την κατανομή της κλίμακας από τους αρχαίους Αριστόξενο, Πυθαγόρα κι Ερατοσθένη, περνώντας στον αραβικό κόσμο, την Ινδία και την Κίνα, αιώνες αργότερα στις θεωρήσεις των Salinas, Zarlino και άλλων που αναφέρθηκαν, για να καταλήξει στους σύγχρονούς του. 16

Στα παραρτήματα του βιβλίου, η λίστα με τις συνθέσεις, τις παραστάσεις και τα μουσικοθεατρικά έργα έρχονται να επιβεβαιώσουν τη δημιουργική πορεία του ερευνητή μουσικού. Τέλος, μέσα από το ντοκιμαντέρ "The Outsider καταγράφονται πολλές από τις εφευρέσεις και συνεργασίες, αποτυπώνοντας ένα μέρος από το έργο του Partch και τοποθετώντας το μέσα στη μουσική πραγματικότητα της εποχής του. 17

Βιβλιογραφική Αναφορά Ellis, Alexander J. On The Musical Scales of various notations. Journal of the Society of Arts, 33: 485-527 (March 27, 1885). Gilmore, Bob. 2003. "The Climate Since Harry Partch", Contemporary Music Review 22 (1 and 2): 15 33. Schlesinger, Kathleen. The Greek Foundaions of the Theory of Music. The Musical Standard, 27: 23-24, 44-46, 62-63, 96-98, 109-110, 134-136, 162-164, 177-178, 197-198, 208-209; 28: 31-32, 44-45 (1926). Hornbostel, E.M. von. Musikalische Tonsysteme. Handbuch der Physik, vol. 8, Akustik, 425-449. Julius Springer, Berlin, 1927. Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία Suzie Alphanzo (2014, June 20) Harry Partch Documentary-The Outsider. Ανακτήθηκε Ιαν. 25, 2017 απο https://www.youtube.com/watch? v=akd3zm0wzja 18