Ο ELISEE RECLUS ΓΙΑ TON ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ

Ο ELISEE RECLUS ΓΙΑ TON ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ Ο Ελιζέ Ρεκλύ, ο διάσημος γάλλος γεωγράφος του 19 ου αιώνα, στο μνημειώδες δεκαοκτώ τόμων έργο του Nouvelle Géographie Universelle (Νέα Παγκόσμια Γεωγραφία) αφιερώνει στη Μικρά Ασία το τέταρτο κεφάλαιο του ένατου τόμου, περισσότερες από 200 σελίδες (1), στο οποίο μας δίνει μια ιδιαίτερα οξυδερκή και ολοκληρωμένη εικόνα της Μικράς Ασίας εκείνης της εποχής, ως σύνθετης φυσικής και ανθρωπογεωγραφικής ενότητας, αλλά και της δυναμικής της εξέλιξης. Βασίζεται σε στοιχεία και απόψεις από συγγράμματα και σημειώσεις περιηγητών, γεωγράφων και άλλων επιστημόνων, τα οποία συνθέτει με την προσωπική του άποψη, όπως τη διαμόρφωσε με τη βοήθεια και του ταξιδιού που πραγματοποίησε στην περιοχή, ειδικά για αυτόν τον σκοπό, τον Απρίλιο 1883. (2) Ελιζέ Ρεκλύ (1830 1905) Για τη Δυτική Μικρά Ασία κάνει ειδικές αναφορές και παραθέτει τον παρακάτω ολοσέλιδο έγχρωμο χάρτη, χαρτογραφημένο αποκλειστικά για τη «Νέα Παγκόσμια Γεωγραφία», στον οποίο ονοματίζει τη Δυτική Μικρά Ασία «ASIE GRECQUE» (ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΙΑ). (3) 1

2

Παραθέτουμε σχετικό απόσπασμα: «La partie occidentale de l Asie Mineure est un exemple de ce que les divisions conventionnelles ont d arbitraire : En effet, les îles, les péninsules, les vallées fluviales de l Anatolie jusqu aux montagnes et aux plateaux de l intérieur n ont nullement le caractère asiatique : elles appartiennent géographiquement aussi bien qu historiquement à l Europe. Des deux côtés le climat se ressemble, les rivages ont même aspect et même formation ; des populations de même race se sont établies en face les unes des autres ; un même mouvement historique les a entraînées vers de semblables destinées. Au lieu de séparer l Hellade et l Anatolie, la mer Egée les a réunies au contraire par des échanges incessants de denrées et de voyageurs ; comme au temps d Hérodote, Athènes et Smyrne, qui se regardent par dessus les flots, sont restées villes grecques, en dépit des conquêtes et des invasions barbares dont les migrations se firent d abord d orient en occident, pour refluer ensuite d occident en orient» (σελ. 463). «Το δυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, αναφέρει ο Ελιζέ Ρεκλύ στο παραπάνω απόσπασμα, είναι ένα παράδειγμα αυτού που οι συμβατικές διαιρέσεις προκαλούν αυθαίρετα: Στην πραγματικότητα, τα νησιά, οι χερσόνησοι, οι κοιλάδες των ποταμών της Ανατολίας ως τα βουνά και τα υψίπεδα του εσωτερικού, δεν έχουν επ ουδενί ασιατικό χαρακτήρα. Ανήκουν τόσο γεωγραφικά όσο και ιστορικά στην Ευρώπη. Και από τις δυο πλευρές το κλίμα είναι παρόμοιο, οι ακτές έχουν τη ίδια όψη και την ίδια διαμόρφωση. Πληθυσμοί της ίδιας φυλής είναι εγκατεστημένοι αντίκρυ ο ένας στον άλλο. Η ίδια ιστορική πορεία τους έχει οδηγήσει σε παρόμοια μοίρα. Αντί να χωρίζει την Ελλάδα και την Ανατολία, το Αιγαίο Πέλαγος τις έχει ενώσει με τις ατέρμονες ανταλλαγές αγαθών και ταξιδιωτών. Όπως κατά την εποχή του Ηροδότου, η Αθήνα και η Σμύρνη, που η μια αντικρίζει την άλλη πάνω από τα κύματα, έχουν παραμείνει πόλεις ελληνικές, σε πείσμα των κατακτήσεων και των βαρβαρικών επιδρομών των οποίων οι κινήσεις ξεχύνονται πρώτα από την ανατολή προς τη δύση για να αποσυρθούν στη συνέχεια από τη δύση προς την ανατολή». Το παραπάνω απόσπασμα και ο αντίστοιχος χάρτης από τη «Νέα Παγκόσμια Γεωγραφία» είναι χαρακτηριστικά της άποψης του Ελιζέ Ρεκλύ για τη Δυτική Μικρά Ασία και για τους λόγους που τον οδήγησαν να την ονοματίσει «Ελληνική Ασία». Παραπέμπει μάλιστα ο Ρεκλύ, στο συγκεκριμένο απόσπασμα, στο έργο «Geschichte von Griechenland» (Ελληνική Ιστορία) του γερμανού ιστορικού και αρχαιολόγου Ernst Curtius. (4) Ο Ρεκλύ διατυπώνει στη συνέχεια την παρακάτω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα άποψη για τον πατριωτισμό των Ελλήνων της Μικρασίας: «Le lien des sociétés helléniques est le patriotisme ; ils se sentent solidaires des autres Grecs du bassin de la Méditerranée, indépendamment des limites 3

conventionnelles ; s ils regardent vers Athènes plus que vers Constantinople, on peut dire néanmoins qu ils voient la patrie, non dans une ville quelconque, mais dans ce flot mobile qui baigne les îles de l Archipel et qui, d Alexandrie à Odessa, mouille les plages de tant de colonies grecques. Tous les Hellènes de l Anatolie sont pénétrés de la «grande idée» et tous connaissent le moyen de l accomplir» (σελ. 549) «Ο δεσμός μεταξύ των ελληνικών κοινωνιών είναι ο πατριωτισμός. Αισθάνονται αλληλέγγυοι με τους άλλους Έλληνες της λεκάνης της Μεσογείου, ανεξαρτήτως των συμβατικών συνόρων. Αν βλέπουν προς την Αθήνα περισσότερο από ό, τι προς την Κωνσταντινούπολη, πρέπει εντούτοις να πει κανείς ότι βλέπουν την πατρίδα όχι σε μια οποιαδήποτε πόλη αλλά σε αυτό το κινούμενο κύμα που λούζει τα νησιά του Αρχιπελάγους και το οποίο από την Αλεξάνδρεια ως την Οδησσό, περιβρέχει τις ακτές τόσων ελληνικών κοινοτήτων. Όλοι οι Έλληνες της Ανατολίας έχουν ενστερνιστεί τη «μεγάλη ιδέα» και όλοι γνωρίζουν τον τρόπο να την υλοποιήσουν. Σχετική είναι και η παρακάτω διαπίστωση του Ελιζέ Ρεκλύ που περιέχεται στο ίδιο κεφάλαιο: «Quoi qu il en soit, les progrès de la nationalité grecque dans les régions du littoral sont tellement rapides, que l on pourrait être tenté de calculer par une règle de proportion en combien de décades l ancienne Asie grecque, jusqu à la région des plateaux, sera reconquise sans effusion de sang par la substitution graduelle d une race par l autre» (σελ. 549). «Οπωσδήποτε, η πρόοδος της ελληνικής εθνότητας στις παραθαλάσσιες περιοχές είναι τόσο γρήγορη, που θα μπορούσε κανείς να υπολογίσει, με ένα αναλογικό μέτρο, σε πόσες δεκαετίες η αρχαία ελληνική Ασία, ως την περιοχή των υψιπέδων, θα έχει κατακτηθεί πάλι, χωρίς να χυθεί αίμα, με τη βαθμιαία αντικατάσταση της μιας φυλής από την άλλη». Ο Ελιζέ Ρεκλύ, όπως και άλλοι, εκείνη την εποχή κατάρρευσης και αποσύνθεσης της Οθωμανικής Εξουσίας, διαβλέπει και ερμηνεύει την ιστορική πορεία επανένωσης των ελληνικών περιοχών από τις δυο πλευρές του Αιγαίου και, συνεκτιμώντας τα φυσικά και ανθρωπογεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, τη θεωρεί φυσική εξέλιξη στον ρου της ιστορίας. Σημειώνουμε ότι σε όλο το έργο του ο Ρεκλύ αντιμετωπίζει κριτικά το αποικιοκρατικό φαινόμενο, που στην εποχή του ήταν σε μεγάλη ανάπτυξη σε ολόκληρο τον κόσμο. (5) Όμως, δεν εντάσσει σε αυτό τη «μεγάλη ιδέα», την οποία θεωρεί προσπάθεια εθνικής απελευθέρωσης ενός καταπιεσμένου λαού από μια αντιδραστική αυτοκρατορία. Οι παραπάνω επιστημονικές θέσεις του Ελιζέ Ρεκλύ έχουν ξεχωριστή σημασία και βαρύτητα επειδή προέρχονται όχι απλά από έναν διεθνώς αναγνωρισμένο επιστήμονα γεωγράφο και πνευματικό άνθρωπο, αλλά από έναν δραστήριο, 4

σε όλη τη ζωή του, αναρχικό, ο οποίος δεν ήταν ενταγμένος στις δομές του πνευματικού επιστημονικού κατεστημένου και δεν υπηρετούσε σκοπιμότητες. Η ιστορική πορεία επανένωσης του Ελληνισμού αποκόπηκε βίαια με την επίμονη και μεθοδευμένη γενοκτονική δράση του τουρκικού εθνικισμού (Νεότουρκων και Κεμαλικών), που βοηθήθηκε από τραγικά πολιτικά και στρατιωτικά λάθη και από εγκληματικές σκοπιμότητες και πολιτικές επιλογές αυτών που τότε ηγούντο του ελληνικού κράτους. Τα περί αποικιοκρατικής εκστρατείας και «μεγάλης ιδέας» με κατακτητικούς στόχους, έχουν να κάνουν περισσότερο με την προσπάθεια αποποίησης ευθυνών για την τελική κατάληξη, δηλαδή για τη γενοκτονία του μικρασιατικού ελληνισμού. Οι απόψεις και το επιστημονικό έργο του Ελιζέ Ρεκλύ, είχαν υποτιμηθεί και είχαν πέσει για πολλές δεκαετίες σε αφάνεια. Σήμερα έχουν επανέλθει στο προσκήνιο, έχουν επαναξιολογηθεί από τους σύγχρονους γεωγράφους και από επιστήμονες άλλων επιστημονικών κλάδων, οι οποίοι ανακαλύπτουν πόσο ξεχωριστό, σύγχρονο και έγκυρο είναι το έργο του. Μια συστηματική και ενδελεχής προσέγγιση των θέσεων και των συμπερασμάτων του Ελιζέ Ρεκλύ για τον μικρασιατικό ελληνισμό και γενικότερα για τη Μικρά Ασία του τέλους του 19 ου αιώνα και για το σύνθετο εθνικό και κοινωνικό μωσαϊκό της, θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην αποσαφήνιση κρίσιμων ζητημάτων και στην απομυθοποίηση κάποιων εσφαλμένων στερεότυπων, όπως περί αποικιακού πολέμου της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, περί κοσμοπολίτικης και όχι πατριωτικής στάσης των μικρασιατών ελλήνων κλπ, που η άκριτη υποστήριξή τους εκλαμβάνεται από ορισμένους ως πιστοποιητικό προοδευτικότητας και ως προαπαιτούμενο για την ειρηνική συνύπαρξη με τους γείτονες. 14 5 2013 Φαίδων Γ. Παπαθεοδώρου 5

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ (1) Elisée Reclus «Nouvelle Géographie Universelle : La Terre et les Hommes» Vol. IX «L Asie Antérieure», Librairie Hachette ; Paris 1884. (2) Μαξ Νεττλάου «Ελιζέ Ρεκλύ. Ένας αναρχικός και λόγιος». Εκδόσεις τροπή, Αγρίνιο 2005. Μετάφραση επιμέλεια: Γιάννης Καραπαπάς. Σελ. 254. Τίτλος πρωτοτύπου: Max Nettlau «Elisée Reclus. Anarchist und Gelehrter (1830 1905)», Berlin 1928. Αυτό το βιβλίο είναι η πιο τεκμηριωμένη βιογραφία του Ελιζέ Ρεκλύ, καρπός πολύχρονης συστηματικής έρευνας του Μαξ Νεττλάου που θεωρείται ο κατεξοχήν ιστορικός του αναρχικού κινήματος. (3) Ο χάρτης αυτός σε μεγέθυνση αναρτήθηκε στην έκθεση της Ενώσεως Σμυρναίων «Η Σμύρνη των Ελλήνων», η οποία διοργανώθηκε στην Αθήνα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στους χώρους της Παλαιάς Βουλής, σε συνεργασία με την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2012. Μέρος αυτής της Έκθεσης, στο οποίο περιλαμβάνεται ο χάρτης του Ρεκλύ, παρουσιάστηκε στη συνέχεια δημόσια στο 251 Γενικό Νοσοκομείο Αεροπορίας, στο Μεσολόγγι σε συνεργασία με τη Βυρωνική Εταιρεία, στην Πάτρα σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου, στην Κόρινθο σε συνεργασία με τη Μικρασιατική Στέγη Κορίνθου. (4) Ο γερμανός ιστορικός και αρχαιολόγος Ernst Curtius, γεννήθηκε το 1814 και σπούδασε στα πανεπιστήμια της Βόνης, του Γκέτινγκεν και του Βερολίνου. Το 1840 εγκαταστάθηκε την Αθήνα και ταξίδεψε στην Πελοπόννησο, στην Αττική και στα νησιά του Αιγαίου. Το 1844 ορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Δημοσίευσε την τρίτομη «Ελληνική Ιστορία» (1857 1867) και το 1874 ανέλαβε την ανασκαφή του της Αρχαίας Ολυμπίας σε συνεργασία με άλλους αρχαιολόγους. Το συγγραφικό του έργο είναι μεγάλο. Πέθανε το 1896 (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάννικα. Έκδοση Πάπυρος 1997). (5) Στην αντιαποικιακή στάση του Ρεκλύ έχουν αναφερθεί πολλοί μελετητές του έργου του. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά το πρόσφατο άρθρο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης Federico Ferreti: «They have the right to throw us out : Elisée Reclus New Universal Geography», ηλεκτρονικό περιοδικό Andipode, 2 Jan. 2013, Institute for the Geographies of Justice. 6