ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ Ευφημία Τάφα Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Κρήτης Η ανάδυση της ανάγνωσης και της γραφής: έννοια και σύγχρονες απόψεις
Πολλοί παιδαγωγοί και ψυχολόγοι με τις απόψεις τους έθεσαν ανά τους αιώνες τις βάσεις επάνω στις οποίες θεμελιώθηκαν οι θεωρίες της μάθησης και οι διδακτικές προσεγγίσεις για την κατάκτηση της γνώσης.
Ο Rousseau (1712-1778) υποστήριζε ότι η εκπαίδευση πρέπει να ακολουθεί την αναπτυξιακή πορεία του παιδιού και την ετοιμότητά του για μάθηση. Η εκπαίδευση πρέπει να προσαρμόζεται στις δυνατότητες του παιδιού και να το βοηθάει να τις αποκαλύπτει. Πίστευε ότι κάθε παιδί έχει τον δικό του τρόπο και ρυθμό μάθησης τον οποίο πρέπει να σεβόμαστε. Ήταν αντίθετος με την αυθεντία του δασκάλου και υποστήριζε ότι πρέπει να επιτρέπουμε στο παιδί να είναι ο εαυτός του. Η όποια παρέμβαση του δασκάλου πρέπει να είναι ελάχιστη και πάντοτε σύμφωνη με τα φυσικά ενδιαφέροντα και τη φυσική περιέργεια του παιδιού
Ο Pestalozzi (1746-1827) επηρεασμένος από τη φιλοσοφία του Rousseau υποστήριζε και εκείνος τη φυσική ανάπτυξη του παιδιού, αλλά παράλληλα θεωρούσε ότι η μόρφωση του ανθρώπου δεν μπορεί να αφεθεί μόνο στην ενέργεια της φύσης και πρέπει να υποστηριχθεί και από τη διδακτική πράξη. Για τον λόγο αυτό ίδρυσε σχολείο στο οποίο εφάρμοζε τις δικές του διδακτικές αρχές για την αυτενεργό και δημιουργική μάθηση, την οργάνωση της σωστής παιδαγωγικής ατμόσφαιρας και της ομαδικής διδασκαλίας. Παρόλο που θεωρούσε ότι το παιδί μπορεί να μάθει, για παράδειγμα, να διαβάζει από μόνο του, πίστευε ότι οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί είναι απαραίτητο να δημιουργούν τις συνθήκες εκείνες οι οποίες θα του επιτρέψουν και θα το βοηθήσουν να κατακτήσει τη γνώση.
O Froebel (1782-1852) ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της προσχολικής παιδαγωγικής έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην αγωγή παρά στη φροντίδα και την περίθαλψη του μικρού παιδιού. Υποστήριζε ότι το παιχνίδι η «εργασία» του παιδιού- πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο των δραστηριοτήτων και ότι με αυτό τα παιδιά καλλιεργούν τις αισθήσεις τους και κατακτούν τις γνώσεις. Μάλιστα, δημιούργησε συγκεκριμένο υλικό, τα «δώρα», τα οποία αποτελούνταν από μπάλες, κύβους, κυλίνδρους, τούβλα, τουβλάκια, τρίγωνα κ.ά. και τα οποία αποτελούσαν τη βάση της παιδαγωγικής του θεωρίας. Υποστήριζε ότι το παιδί δεν πρέπει να είναι παθητικός δέκτης, αλλά εργαζόμενο άτομο το οποίο μέσω της ατομικής δράσης λαμβάνει απαντήσεις στα ερωτήματά του. Το παιδί πρέπει να αυτενεργεί και να διερευνά για να ανακαλύπτει τη γνώση. Η μάθηση πρέπει να πηγάζει από το ίδιο το παιδί. Ο ρόλος των παιδαγωγών δεν είναι διδακτικός αλλά καθοδηγητικός.
Η Montessori υποστήριζε ότι τα παιδιά μαθαίνουν ελεύθερα, με τον δικό τους ρυθμό σε ένα περιβάλλον ελκυστικό, ευχάριστο και κατάλληλα οργανωμένο. Βασική της αρχή ήταν ότι η γνώση προσεγγίζεται μέσα από αισθητηριακές κυρίως ασκήσεις με τη χρήση συγκεκριμένου παιδαγωγικού υλικού. Οι ασκήσεις αυτές στοχεύουν στην κινητική, αισθητηριακή και γλωσσική εκπαίδευση των παιδιών, καθώς και στη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής Η διδασκαλία είναι εξατομικευμένη και οι ομαδικές δραστηριότητες ελάχιστες. Οι παιδαγωγοί επιδεικνύουν το υλικό και λειτουργούν ως πρότυπα. Τα παιδιά μαθαίνουν μόνα τους μέσα από τα λάθη τους. Στο πρόγραμμα της Montessori το ελεύθερο παιχνίδι και κάθε τι που απομακρύνει τα παιδιά από το να κατακτήσουν τους συγκεκριμένους στόχους δεν είναι σημαντικό. Αντιθέτως, είναι πολύ σημαντικό οτιδήποτε υποστηρίζει και προωθεί την αυτενέργεια, τα εσωτερικά κίνητρα και την εσωτερική πειθαρχία του παιδιού.
Ο Piaget (1896-1980) υποστήριξε ότι η γνωστική ανάπτυξη περιλαμβάνει τέσσερις περιόδους ή στάδια κάθε μία από τις οποίες οικοδομείται επάνω στην προηγούμενη (Piaget & Inhelder, 1969). Η αισθησιοκινητική περίοδος (0-2 ετών) κατά την οποία το παιδί μέσω της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον του οικοδομεί μια σειρά από έννοιες για τον κόσμο γύρω του. Η προλογική περίοδος (2-7 ετών) κατά την οποία το παιδί χρειάζεται συγκεκριμένες φυσικές καταστάσεις για να διαμορφώσει αφηρημένες έννοιες. Η περίοδος της συγκεκριμένης λογικής (7-11 ετών) όπου το παιδί αρχίζει να διαμορφώνει έννοιες και να επιλύει αφηρημένα προβλήματα. Τέλος, η περίοδος της τυπικής λογικής (11 και άνω) κατά την οποία οι γνωστικές δομές του παιδιού μοιάζουν με αυτές του ενηλίκου και περιλαμβάνουν την αφαιρετική λογική.
Το παιδί καθώς διέρχεται από αυτά τα στάδια αλληλεπιδρά με το περιβάλλον και προσαρμόζεται σε αυτό. Η προσαρμογή αυτή πραγματοποιείται μέσω της αφομοίωσης και της συμμόρφωσης. Το παιδί αφομοιώνει τη νέα γνώση ενσωματώνοντάς τη στις προϋπάρχουσες νοητικές δομές, τα σχήματα. Το παιδί προσαρμόζεται στο περιβάλλον όταν οι δύο αυτές διαδικασίες βρίσκονται σε ισορροπία. Η διεργασία της προσαρμογής αποτελεί το επίκεντρο της θεωρίας του Piaget για τη μάθηση. Σύμφωνα με τον Piaget η μάθηση επιτυγχάνεται με την ενεργό συμμετοχή του παιδιού σε κάθε δραστηριότητα και με την αλληλεπίδρασή του με τα αντικείμενα και τους ενηλίκους.
Ο Vygotsky υποστήριξε στη θεωρία του ότι στην ανάπτυξη του παιδιού εκτός από την ωρίμαση μεγάλο ρόλο παίζει και η κοινωνική αλληλεπίδραση. Έδωσε έμφαση στο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο το οποίο επηρεάζει την ανάπτυξη και τη μάθηση του παιδιού. Το παιδί οικοδομεί τη γνώση με την υποστήριξη των ενηλίκων ή των πιο ικανών συνομηλίκων του περιβάλλοντός του. Θεωρούσε ότι είναι λανθασμένη η άποψη ότι πρέπει να περιμένουμε να ωριμάσει πρώτα το παιδί και να φθάσει στο κατάλληλο αναπτυξιακό στάδιο για να του διδάξουμε δύσκολες έννοιες. Αντίθετα, πίστευε ότι λαμβάνοντας υπόψη το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού του παρέχουμε τη νέα γνώση προκαλώντάς το να αντιδράσει και να φθάσει σε ανώτερα επίπεδα ικανοτήτων. Για τον λόγο αυτό διατύπωσε στη θεωρία του τη «ζώνη της εγγύτερης ανάπτυξη» η οποία ορίζεται ως η απόσταση ανάμεσα στο πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού και στο υψηλότερο επίπεδο της εν δυνάμει ανάπτυξής του.
Αναγνωστική ετοιμότητα Παλαιότερα, οι επιστήμονες πίστευαν ότι: υπάρχει μια συγκεκριμένη στιγμή που τα παιδιά είναι έτοιμα να δεχτούν τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής. για να μπορέσουν να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν πρέπει πρώτα να έχουν αναπτύξει ορισμένες απαραίτητες «προαναγνωστικές» και «προ-γραφικές» δεξιότητες, όπως: οπτικο-κινητικό συντονισμό, οπτική και ακουστική αντίληψη, αναγνώριση των σχημάτων και των γραμμάτων, γνώση των φωνημάτων κ.ά.
Αναγνωστική ετοιμότητα Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ένα παιδί είναι «έτοιμο» να αρχίσει να διδάσκεται ανάγνωση και γραφή, μόνο όταν φτάσει σε κάποιο σημείο: νευρολογικής και νοητικής ωριμότητας όταν έχει ικανοποιητική συναισθηματική προσαρμογή και επαρκές υπόστρωμα εμπειριών και συνηθειών
Αναγνωστική ετοιμότητα Ο «μύθος» που κυριαρχούσε ήταν ότι: η πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου είναι ο «μαγικός» χρόνος, κατά τον οποίο τα μικρά παιδιά αρχίζουν να χρησιμοποιούν τα αναγνωστικά βιβλία και να διδάσκονται την αποκωδικοποίηση του γραπτού λόγου στις σελίδες τους τα παιδιά δεν είναι έτοιμα να μάθουν ανάγνωση και γραφή πριν από την ηλικία περίπου των έξι ετών, αφού τότε περίπου φοιτούν στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου τα παιδιά δεν μπορούν να μάθουν ανάγνωση και γραφή εάν δεν τη διδαχθούν με συστηματικό τρόπο και με διαβαθμισμένη σειρά ενεργειών
Αναγνωστική ετοιμότητα Ως «αναγνωστική ετοιμότητα», ορίζεται το στάδιο στην ανάπτυξη, κατά το οποίο το παιδί, είτε λόγω ωριμότητας είτε λόγω προηγούμενων γνώσεων είτε λόγω και των δύο, είναι έτοιμο να μάθει να διαβάζει εύκολα και αποδοτικά.
Αναγνωστική ετοιμότητα Φαίνεται, δηλαδή, ότι κατά το παρελθόν δεν λαμβάνονταν υπόψη ότι: η μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής είναι μια συνεχής διαδικασία, η οποία πηγάζει από το ίδιο το παιδί και ξεκινά από το πρώτο έτος της ζωής του, η ανάγνωση και η γραφή αναπτύσσονται παράλληλα, αυτή η μάθηση ίσως να μην είναι μόνο μια γνωστική λειτουργία, αλλά μια σύνθετη κοινωνικο-ψυχο-γλωσσολογική δραστηριότητα.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα υπήρξε μια σημαντική αλλαγή στην αντίληψη των επιστημόνων για το πώς τα μικρά παιδιά μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν. Σήμερα, ευρύτατα πιστεύεται ότι τα παιδιά από τη στιγμή που θα γεννηθούν, ζώντας σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο γραπτός λόγος, αρχίζουν να κατανοούν και να διαμορφώνουν με τον δικό τους τρόπο τη σχέση τους με την ανάγνωση και τη γραφή.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Υποστηρίζεται ότι, η διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά, ξεκινά όταν το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο γραπτός λόγος περιέχει νόημα και όταν αρχίζει να διερωτάται πώς αναδύεται το νόημα από το γραπτό λόγο. Το παιδί αρχίζει σιγά-σιγά να «εξερευνά» το γραπτό λόγο και να πειραματίζεται. Για παράδειγμα, από πολύ μικρή ηλικία «γράφει» στο χαρτί κάποια στοιχεία, τα οποία έχουν διαφορετικό σχήμα από εκείνα που μέχρι τότε ζωγράφιζε και δηλώνει ότι κάτι σημαίνουν ή κρατάει το βιβλίο σωστά και προσποιείται ότι διαβάζει ή «διαβάζει» το βιβλίο και γυρίζει σελίδα την κατάλληλη στιγμή, χωρίς να γνωρίζει ακόμη πώς λειτουργεί ο γραπτός λόγος. Όλες αυτές οι μορφές της συμπεριφοράς, που εκδηλώνει το παιδί στην προσπάθειά του να κατακτήσει τον γραπτό λόγο, δημιουργούν τις «ρίζες» της ανάγνωσης και της γραφής. Οι «ρίζες» αυτές αναπτύσσονται ταυτόχρονα, τρέφουν το «δένδρο» που είναι η ανάγνωση και η γραφή, ενώ η «θρεπτική ουσία» που τις τροφοδοτεί είναι το περιβάλλον του παιδιού (Goodman, 1986).
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Υποστηρίζεται ότι, η διαδικασία εκμάθησης της ανάγνωσης και της γραφής στα μικρά παιδιά, ξεκινά όταν το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ο γραπτός λόγος περιέχει νόημα και όταν αρχίζει να διερωτάται πώς αναδύεται το νόημα από το γραπτό λόγο. Το παιδί αρχίζει σιγά-σιγά να «εξερευνά» το γραπτό λόγο και να πειραματίζεται. Για παράδειγμα, από πολύ μικρή ηλικία «γράφει» στο χαρτί κάποια στοιχεία, τα οποία έχουν διαφορετικό σχήμα από εκείνα που μέχρι τότε ζωγράφιζε και δηλώνει ότι κάτι σημαίνουν ή κρατάει το βιβλίο σωστά και προσποιείται ότι διαβάζει ή «διαβάζει» το βιβλίο και γυρίζει σελίδα την κατάλληλη στιγμή, χωρίς να γνωρίζει ακόμη πώς λειτουργεί ο γραπτός λόγος. Όλες αυτές οι μορφές της συμπεριφοράς, που εκδηλώνει το παιδί στην προσπάθειά του να κατακτήσει τον γραπτό λόγο, δημιουργούν τις «ρίζες» της ανάγνωσης και της γραφής. Οι «ρίζες» αυτές αναπτύσσονται ταυτόχρονα, τρέφουν το «δένδρο» που είναι η ανάγνωση και η γραφή, ενώ η «θρεπτική ουσία» που τις τροφοδοτεί είναι το περιβάλλον του παιδιού (Goodman, 1986).
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Επειδή οι πρώτες εμπειρίες και γνώσεις του παιδιού για την ανάγνωση και τη γραφή είναι γνήσιες αναγνωστικές και γραφικές πράξεις πρέπει να αναφέρονται ως πρωτο-αναγνωστικές και πρωτο-γραφικές γνώσεις ή δεξιότητες, και όχι ως προ-αναγνωστικές ή προ-γραφικές.
Αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή Με τον όρο «αναδυόμενη ανάγνωση και γραφή» (emergent literacy) περιγράφονται ακριβώς οι διαδικασίες που αναγνωρίζονται ως ιδιαίτερα σημαντικές στη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής και που παρατηρούνται πολύ πριν το παιδί φοιτήσει στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Η ανάδυση, δηλαδή, της ανάγνωσης και της γραφής συνίσταται από τις δεξιότητες, γνώσεις και στάσεις, οι οποίες θεωρούνται ότι είναι «προάγγελοι» της ανάπτυξης του συμβατικού τρόπου γραφής και ανάγνωσης.
Ο όρος χρησιμοποιείται για τέσσερις λόγους Πρώτον Διότι δείχνει ότι η ικανότητα χρήσης του γραπτού λόγου πηγάζει από το ίδιο το παιδί, εφόσον αυτό αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο τυπωμένος λόγος. Το παιδί, δηλαδή, από τα πρώτα έτη της ζωής του και από την αλληλεπίδραση με τους ενήλικες του περιβάλλοντός του αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη σημασία του τυπωμένου λόγου. Δεύτερον Διότι υποδηλώνει μια εξελικτική πορεία προς τη μάθηση, η οποία αρχίζει από τα πρώτα έτη της ζωής του παιδιού στο σπίτι και συνεχίζεται με τη φοίτησή του στο σχολείο. Δεν εμφανίζεται, δηλαδή, κάποια στιγμή ξαφνικά, όταν το παιδί αρχίσει να φοιτά στο νηπιαγωγείο ή στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Τρίτον Διότι δίνει έμφαση στη μάθηση και όχι στη διδασκαλία. Θεωρεί, δηλαδή, τα παιδιά ως ενεργούς μαθητές που μαθαίνουν ζώντας και επενεργώντας σε ένα περιβάλλον γεμάτο από γραπτά κείμενα. Τέταρτον Διότι η ανάγνωση και η γραφή εμφανίζονται μόνο όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες, δηλαδή, όταν αφενός προσφέρονται πλούσια ερεθίσματα στο περιβάλλον και αφετέρου όταν δρουν ενήλικες, οι οποίοι υποστηρίζουν κάθε πειραματισμό και προσπάθεια του μικρού παιδιού να διαβάσει και να γράψει.