Διατροφή και νοσολογία Διατροφή στη Δημόσια Υγεία Διατροφή Παχυσαρκία Φυσική άσκηση Παγώνα Λάγιου, MD Καθηγήτρια Εργαστήριο Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής 1) «Στερητικά» διατροφικά νοσήματα Ειδική αιτιολογική υπόσταση, μονοπαραγοντικά Μικρό χρόνο επώασης και θεραπευτικής ανταπόκρισης Νεαρές ηλικίες 2) «Υπερκαταναλωτικά» διατροφικά νοσήματα Πολυπαραγοντική αιτιολογική υπόσταση Μεγάλο χρόνο επώασης και θεραπευτικής ανταπόκρισης Μεγαλύτερες ηλικίες Διατροφή Τροφή - Τρόφιμα Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ εξασφαλίζεται με την πρόσληψη τροφής Η ΤΡΟΦΗ αποτελείται από διαφορετικά τρόφιμα Τα ΤΡΟΦΙΜΑ κατατάσσονται σε ΟΜΑΔΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Διατροφικά στοιχεία Από βιοχημικής άποψης τα τρόφιμα αποτελούνται από: διατροφικά στοιχεία (ή θρεπτικά συστατικά) Δημητριακά και συναφή Πατάτες Κρέας και αυγά Φρούτα Λαχανικά Ξηροί καρποί Όσπρια Ψάρια και θαλασσινά Γαλακτοκομικά Προστιθέμενα λιπίδια Ζάχαρη και συναφή Νερό και μη οινοπνευματώδη Οινοπνευματώδη Mακροδιατροφικά Mικροδιατροφικά πρωτεϊνες (-15%) βιταμίνες υδατάνθρακες (5%) ανόργανα στοιχεία λιπίδια (25-45%) Πρόσθετες ουσίες: χημικά πρόσθετα, ρυπαντικές ουσίες Δημητριακά Δεν έχουν συσχετισθεί θετικά με νόσημα Περιέχουν φυτικές ίνες (μη αμυλούχους πολυσακχαρίτες): Ευνοϊκή επίδραση στο λιπιδαιμικό φάσμα Αντιμετώπιση δυσκοιλιότητας Πρόληψη εκκολπωμάτωσης Καλύτερη ρύθμιση σακχαρώδη διαβήτη Σύσταση: Κατανάλωση δημητριακών ολικής αλέσεως Πατάτες Υψηλός γλυκαιμικός δείκτης, θετική συσχέτιση με τον κίνδυνο ανάπτυξης ΣΔ ΙΙ) Λαχανικά / Φρούτα Μειώνουν τον κίνδυνο στεφανιαίας νόσου Μειώνουν τον κίνδυνο για τις περισσότερες νεοπλασίες Περιέχουν αντιοξειδωτικές ουσίες, φυτικές ίνες και φυλλικό οξύ (τα λαχανικά) Αντιοξειδωτικές ουσίες: βιτ. Ε, C, A, καροτινοειδή, σελήνιο, φυτοχημικές ουσίες (φυτικές στερόλες, φλαβονοειδή, κα). Παρεμποδίζουν την τοξική δράση των ελευθέρων ριζών στο κύτταρο Εμποδίζουν την οξείδωση της LDL-χοληστερόλης Προστατεύουν το DNA από άμεση βλάβη Φυλλικό οξύ: Ελαττώνει τα επίπεδα της ομοκυστεϊνης στο αίμα. 1
Αντιοξειδωτικές ουσίες Αντιοξειδωτικές ουσίες Αντιοξειδωτικές ουσίες Όσπρια Δεν έχουν συσχετισθεί θετικά με νόσημα Εχουν υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεϊνες και χαμηλή σε λιπίδια Ξηροί καρποί Δεν έχουν συσχετισθεί θετικά με νόσημα Εχουν υψηλή περιεκτικότητα σε μονοακόρεστα λιπαρά οξέα, βιταμίνη Ε και φυτικές ίνες. Σύσταση: Μία από τις υγιεινότερες επιλογές δεκατιανού. Κρέας Το κόκκινο κρέας συσχετίζεται, με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης στεφανιαίας νόσου, καρκίνου του παχέος εντέρου και πιθανόν και άλλων καρκίνων. Παρέχει πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας, βιταμίνες του συμπλέγματος Β, σελήνιο, σίδηρο, ψευδάργυρο. Περιέχει υψηλές ποσότητες κορεσμένων λιπιδίων Ψάρια και θαλασσινά Σχετίζονται με μειωμένο κίνδυνο ανάπτυξης στεφανιαίας νόσου Έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε ω-3 λιπαρά οξέα Γαλακτοκομικά προϊόντα Δεν έχουν συσχετισθεί με την εμφάνιση κάποιου νοσήματος. Αποτελούν καλή πηγή ασβεστίου, αλλά περιέχουν και πολλά κορεσμένα λιπίδια Αυγά Δεν είναι τόσο επικίνδυνα όσο πιστεύεται 2
Λιπίδια Κορεσμένα λιπαρά οξέα LDL Trans λιπαρά οξέα LDL HDL Πολυακόρεστα λιπαρά οξέα LDL HDL ω-3 λιπαρά οξέα συγκολλητικότητας PLT TGL Μονοακόρεστα λιπαρά οξέα LDL Xοληστερόλη LDL Ζάχαρη και συναφή Τα απλά σάκχαρα παροξύνουν τη μεταγευματική υπεργλυκαιμία και ευνοούν την ανάπτυξη τερηδόνας Νερό και μη οινοπνευματώδη Τα μη οινοπνευματώδη παρέχουν ενέργεια σε αναλογία προς την περιεχόμενη σε αυτά ζάχαρη. Σύσταση: Το λάδι της ελιάς αποτελεί το ιδανικότερο προστιθέμενο λιπίδιο Σύσταση: η υποκατάσταση του νερού με μη οινοπνευματώδη δεν παρέχει πλεονεκτήματα από πλευράς υγείας Κατανάλωση ομάδων τροφίμων και κίνδυνος κακοήθων νεοπλασιών Οινόπνευμα Αυξάνει τον κίνδυνο Ca ανώτερου πεπτικού (ιδιαίτερα στους καπνιστές) Αυξάνει τον κίνδυνο Ca μαστού Αιτία κίρρωσης ήπατος και χρόνιας παγκρεατίτιδας Προστατεύει από τα καρδιαγγειακά νοσήματα Tο κόκκινο κρασί περιέχει αντιοξειδωτικές ουσίες Σύσταση: 2-3 ποτήρια/ημέρα για τους,5-1 ποτήρι/ημέρα για τις Νεοπλασίες Δημητρι Όσπρια Λαχανικά Φρούτα Κρέας Ψάρι Γαλακτ Αυγά Ζάχαρη ακά (κοκ.). Στ/φάρυγγας Ρ/φάρυγγας Οισοφάγος Στόμαχος Παχύ έντερο Ήπαρ Χολ. κύστη Πάγκρεας Λάρυγγας Πνεύμονας Μαστός Ενδομήτριο Τράχηλος μ. Ωοθήκες Προστάτης Ουρ. κύστη πειστική αρνητική συσχέτιση πειστική θετική συσχέτιση πολύ πιθανή αρνητική συσχέτιση πιθανή αρνητική συσχέτιση πολύ πιθανή θετική συσχέτιση πιθανή θετική συσχέτιση Κατανάλωση μακρο-θρεπτικών συστατικών και κίνδυνος κακοήθων νεοπλασιών Νεοπλασία Πρωτεϊνες Άμυλο Φυτ. Κορ. λίπη Μονοακόρεστα Πολυακόρεστ ίνες λίπη α λίπη Στ/φάρυγγας Ρ/φάρυγγας Οισοφάγος Στόμαχος Παχύ έντερο Ήπαρ Χολ. κύστη Πάγκρεας Λάρυγγας Πνεύμονας Μαστός Ενδομήτριο Τράχηλος μ. Ωοθήκες Προστάτης Ουρ. κύστη πειστική αρνητική συσχέτιση πειστική θετική συσχέτιση πολύ πιθανή αρνητική συσχέτιση πολύ πιθανή θετική συσχέτιση πιθανή αρνητική συσχέτιση πιθανή θετική συσχέτιση Κατανάλωση μικρο-θρεπτικών συστατικών και κίνδυνος κακοήθων νεοπλασιών Νεοπλασία Βιτ. A & Φυλλικό Βιτ. C Βιτ. D Βιτ. E Ασβέστιο Σελήνιο καρωτινοειδή οξύ Στ/φάρυγγας Ρ/φάρυγγας Οισοφάγος Στόμαχος Παχύ έντερο Ήπαρ Χολ. κύστη Πάγκρεας Λάρυγγας Πνεύμονας!!! Μαστός Ενδομήτριο Τράχηλος μ. Ωοθήκες Προστάτης!!! Ουρ. κύστη πειστική αρνητική συσχέτιση πειστική θετική συσχέτιση πολύ πιθανή αρνητική συσχέτιση πολύ πιθανή θετική συσχέτιση πιθανή αρνητική συσχέτιση πιθανή θετική συσχέτιση 3
Κατανάλωση μη-θρεπτικών συστατικών, διατροφοεξαρτώμενοι παράγοντες και κίνδυνος κακοήθων νεοπλασιών Νεοπλασία Αιθανόλη Αλάτι Καφές Καυτά Ύψος Παχυσαρκία Άσκηση ποτά Σ/φάρυγγας (mate) Ρ/φάρυγγας Οισοφάγος (mate) Στόμαχος Παχύ έντερο Ήπαρ Χολ. κύστη Πάγκρεας Λάρυγγας (mate) Πνεύμονας Μαστός / Ενδομήτριο Τράχηλος μ. Ωοθήκες Προστάτης Διατροφή και καρκίνος Φρούτα και λαχανικά - προφυλάσσουν από τις περισσότερες μορφές καρκίνου Kόκκινο κρέας - Ca παχέος εντέρου Kορεσμένα λιπίδια ζωικής προέλευσης - Ca προστάτη και παχέος εντέρου Παχυσαρκία Ca ενδομητρίου, μετεμμηνοπαυσιακό Ca μαστού και πιθανόν Ca νεφρού και χοληδόχου κύστης Mαγειρικό αλάτι - Ca στομάχου Ουρ. κύστη πειστική αρνητική συσχέτιση πολύ πιθανή αρνητική συσχέτιση πιθανή αρνητική συσχέτιση πειστική θετική συσχέτιση πολύ πιθανή θετική συσχέτιση πιθανή θετική συσχέτιση World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer Research. Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. Washington DC: AICR, 27 4
5
Διατροφή και καρδιαγγειακά νοσήματα Παράγοντες κινδύνου Πηγή: WHO-CDC, The Atlas of Heart Disease and Stroke Αύξηση κινδύνου: Τρόφιμα ζωϊκής προέλευσης (πλην ψαριών): λιπίδια και χοληστερόλη Μείωση κινδύνου: Τρόφιμα φυτικής προέλευσης: αντιοξειδωτικοί παράγοντες, φυλλικό οξύ, φυτικές ίνες Οδηγίες American Heart Association Αποδοταίος κίνδυνος πληθυσμού (%) για άκαιρο θάνατο σχετιζόμενο με μείζονες παράγοντες - Ευρώπη 24 3, Πηγή: Global Burden of Disease and Risk Factors. WHO, 26 26,2 25, 2, 15,5 15,, 9,7 7,9 11,4,4 6,5 5, 4,5 - Υπέρταση Υπερχοληστερολαιμία Σακχαρώδης διαβήτης Παχυσαρκία Χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών Απουσία άσκησης Κάπνισμα Αλκοόλ 6
εκατοστιαία ποσοστά εκατοστιαία ποσοστά % ποσοστά ΔΜΣ % ποσοστά ΔΜΣ Αποδοταίος κίνδυνος πληθυσμού (%) για άκαιρο θάνατο σχετιζόμενο με διατροφοεξαρτώμενους παράγοντες - Ευρώπη 24 Εuropean Prospective Investigation into Cancer and nutrition (EPIC) - Συμμετέχουσες χώρες Πηγή: Global Burden of Disease and Risk Factors. WHO, 26 3 26,2 25 2 15 9,7 7,9 11,4,4 4,5 5 Υπέρταση Υπερχοληστερολαιμία Σακχαρώδης διαβήτης Παχυσαρκία Χαμηλή κατανάλωση Απουσία άσκησης φρούτων και λαχανικών ΕΠΙΚ - Ελλάδα Πρόγραμμα ΕΠΙΚ: Ποσοστά ανδρών και γυναικών ανά κατηγορία δείκτη μάζας σώματος, ανά ομάδα ηλικιών. Ελλάδα 1995-2 9 8 7 6 5 4 3 2 26.7 21.6 16.8 16.1 2.4 21.9 52.9 55.4 2.5 22.9 53.7 51.2 48.2 53.4 29.5 32.7 31.4 24.8 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 75+ Σύνολο ανδρών:11.579 <25 25-29.9 >3 9 8 7 6 5 4 3 2 Σύνολο γυναικών: 16.477 14..7 15.4 23.6 39.9 56.6 36. 37.2 42.5 <25 38.4 25-29.9 38.3 >3 28.1 48.7 53.4 42.2 37.9 15.2 21.8 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 75+ Πρόγραμμα ΕΠΙΚ: Εκατοστιαία ποσοστά ανδρών και γυναικών με ολική χοληστερόλη πλάσματος μεγαλύτερη ή ίση με 24 mg/dl, ανά ομάδα ηλικιών. Ελλάδα 1995-2 Πρόγραμμα ΕΠΙΚ: Εκατοστιαία ποσοστά ανδρών και γυναικών με HDL ορού μικρότερη από 4 mg/dl, ανά ομάδα ηλικιών. Ελλάδα 1995-2 5 4 Σύνολο ανδρών: 8.728 Ανδρών με αυξημένη χοληστερόλη: 1.891 Σύνολο γυναικών: 12.243 Γυναικών με αυξημένη χοληστερόλη: 3.339 7 6 Σύνολο ανδρών: 8723 Άνδρες με χαμηλή HDL: 4263 Σύνολο γυναικών: 12241 Γυναίκες με χαμηλή HDL: 2542 3 5 4 2 3 2 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 75+ 25-34 35-44 45-54 55-64 55-64 75+ 7
εκατοστιαία ποσοστά εκατοστιαία ποσοστά Πρόγραμμα ΕΠΙΚ: Ποσοστά ανδρών και γυναικών που δηλώνουν ότι πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη, ανά ομάδα ηλικιών. Ελλάδα 1995-2 Πρόγραμμα ΕΠΙΚ: Εκατοστιαία ποσοστά ανδρών και γυναικών που ασκούνται συστηματικά, ανά ομάδα ηλικιών. Ελλάδα 1995-2 2 18 Σύνολο ανδρών: 11.555 Άνδρες με σακχαρώδη διαβήτη: 845 Σύνολο γυναικών: 16.475 Γυναίκες με σακχαρώδη διαβήτη: 1.144 25 Σύνολο ανδρών: 11.545 Άνδρες που αθλούνται: 1.147 Σύνολο γυναικών: 16.469 Γυναίκες που αθλούνται: 1.235 16 2 14 12 8 15 6 4 5 2 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 75+ 25-34 35-44 45-54 55-64 64-74 75+ Μεσογειακή διατροφή Χαρακτηριστικά (1) Υψηλός λόγος MUFA/SFA (2) Μεγάλη κατανάλωση δημητριακών (ψωμί κ.α.) (3) Μεγάλη κατανάλωση οσπρίων (4) Μεγάλη κατανάλωση φρούτων (5) Μεγάλη κατανάλωση λαχανικών (6) Μικρή κατανάλωση κρέατος (7) Μέτρια κατανάλωση γάλακτος και γαλακτοκομικών (8) Μέτρια κατανάλωση αιθανόλης Diet and cancer: recommendations 27 Συστάσεις σε επίπεδο θρεπτικών συστατικών Κατανομή συχνοτήτων των αναγκών ατόμων ενός πληθυσμού σε συγκεκριμένο θρεπτικό συστατικό α 2SD β 2SD γ LTI AR PRI Ανάγκες σε θρεπτικό συστατικό Πηγή: Commission of the European Communities, Reports of the Scientific Committee for Foods (1993). 8
Συστάσεις σε επίπεδο θρεπτικών συστατικών Συστάσεις σε επίπεδο θρεπτικών συστατικών Ελάχιστο όριο πρόσληψης (LTI): τιμή πρόσληψης κάτω από την οποία όλα σχεδόν τα άτομα μίας ομάδας θα ήταν αδύνατο να διατηρήσουν τη μεταβολική τους ακεραιότητα (μέση τιμή-2sd) Μέση ανάγκη πρόσληψης (AR): τιμή πρόσληψης στην οποία αντιστοιχεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού (μέση τιμή) Πρόσληψη αναφοράς πληθυσμού (PRI*): τιμή πρόσληψης που καλύπτει τις καθημερινές ανάγκες όλων ή σχεδόν όλων των υγειών ατόμων ενός πληθυσμού (μέση τιμή+2sd) * Παλαιότερα RDA ή RDI PRI AR LTI Πρωτεϊνες (g/kg SB),75,6,45 Ριβοφλαβίνη (mg) 1,6 (1,3)* 1,3 (1,1)*,6 Βιταμίνη Β12 (μg) 1,4 1,,6 Φυλλικό οξύ (μg) 2 14 85 Βιταμίνη C (mg) 45 3 12 Ασβέστιο (mg) 7 55 4 * Σε παρένθεση οι τιμές για Ενεργειακές ανάγκες Ενεργειακές ανάγκες 1 θερμίδα (cal) =η ενέργεια που απαιτείται για να αυξηθεί η θερμοκρασία 1g νερού από 14,5 ο C σε 15,5 ο C 1 διατροφική θερμίδα (Cal) = cal ή 4,184 kjoules Οι ενεργειακές ανάγκες εκφράζονται καλύτερα με βάση τις τιμές ενεργειακής κατανάλωσης, παρά ενεργειακής πρόσληψης Ρυθμός βασικού μεταβολισμού (basal metabolic rate - BMR): η ενέργεια που καταναλώνεται για τη συντήρηση του οργανισμού σε συνθήκες απόλυτης ηρεμίας (σε εγρήγορση, μετά την ολοκλήρωση της πέψης, σε περιβάλλον κινητικά, θερμικά και συναισθηματικά ουδέτερο). 6% Ε Ρυθμός μεταβολισμού ανάπαυσης (resting metabolic rate - RMR): προσδιορίζεται υπό ρεαλιστικές συνθήκες ανάπαυσης (το περιβάλλον μπορεί να μην είναι θερμικά ουδέτερο και το άτομο μπορεί να καταναλώνει ενέργεια για την πέψη). RMR > BMR Ενεργειακές ανάγκες Πηλίκο φυσικής δραστηριότητας (physical activity ratio - PAR): ενεργειακό κόστος συγκεκριμένης δραστηριότητας προς BMR. Μεταβολικό ισοδύναμο (metabolic equivalent - MET): ενεργειακό κόστος συγκεκριμένης δραστηριότητας προς RMR. (π.χ. ποδηλασία ή κολύμπι:6-8 ΜΕΤ, χορός 3-5 ΜΕΤ) Δείκτης απαρτιωμένης ενεργειακής κατανάλωσης (integrated energy index - ΙΕΙ): καταναλισκώμενη ενέργεια στη διάρκεια τυπικού ωραρίου, προς BMR για τον ίδιο χρόνο. (για επαγγέλματα) Σωματομετρία Δείκτης μάζας σώματος (body mass index - BMI): το πηλίκο του σωματικού βάρους σε kg δια του τετραγώνου του ύψους σε μέτρα. (25 kgr/m 2 ) Πηλίκο οσφύος-ισχύων (waist to hip ratio - W/H ratio): ο λόγος της περιφέρειας του σώματος στο ύψος της οσφύος προς την περιφέρεια του σώματος στο ύψος των ισχύων. Επίπεδο φυσικής δραστηριότητας (physical activity level - PAL): καταναλισκώμενη ενέργεια στη διάρκεια τυπικού 24ωρου προς BMR 24ωρου. 9
Κεντρική παχυσαρκία Δείκτης μάζας σώματος - ΒΜΙ Άνδρας 45 ετών B = 76 kg Y = 18 cm BMI = (B, kg) / (Y, m) 2 BMI = 76/(1.8 2 ) kg/m 2 = 23,5 Φυσιολογικές τιμές ενηλίκων Φυσιολογικές τιμές για άτομα 2-2 ετών