Περίληψη : Ο ναός του Αγίου Βασιλείου βρισκόταν στο ανατολικό προάστιο της Τραπεζούντας, περίπου 200 μέτρα ανατολικά από τα τείχη της Κάτω Πόλης. Πρόκειται για ένα ναό του 15ου αιώνα, σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο. Η μορφολογία του Αγίου Βασιλείου συνδυασμός πεντάπλευρης αψίδας με μικρότερες ημικυκλικές αψίδες εκατέρωθεν, καθώς και το επίμηκες κεντρικό μέρος στον κυρίως ναό εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με άλλους ναούς στην Τραπεζούντα από την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών, όπως ο Άγιος Ευγένιος ή η Αγία Σοφία. Ο ναός δέχθηκε αρκετές επεμβάσεις και επισκευές με τελευταίες αυτές από τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε προστέθηκε και το δυτικό τμήμα του κεντρικού κλίτους του ναού, μαζί με το νάρθηκα και το υπερώο. Στο ναό σώζονταν δείγματα τοιχογραφιών καθώς και επιγραφή που αναφερόταν στον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Ο ναός υπήρξε ενοριακή εκκλησία μέχρι το 1923. Σήμερα δεν σώζεται. Χρονολόγηση Παλαιότερη φάση του κυρίως ναού: 15ος αιώνας (Ballance) ή 14ος αιώνας (Bryer, Winfield) επισκευές στον κυρίως ναό και προσθήκες στο δυτικό τμήμα του ναού στα τέλη του 19ου αιώνα Γεωγραφικός Εντοπισμός Πόντος, Τραπεζούντα, ανατολικό προάστιο της πόλης, περίπου 200 μέτρα έξω από τα τείχη της Κάτω Πόλης 1. Iστορικό Ο ναός του Αγίου Βασιλείου βρισκόταν στο ανατολικό προάστιο της Τραπεζούντας, στην περιοχή της Αγοράς, έξω από το ανατολικό τμήμα του τείχους της κυρίως πόλης και στα νότια της προκυμαίας. Υπήρξε γνωστός και με την τουρκική ονομασία Ayavasil. Οι γνώμες των ερευνητών ως προς τη χρονολόγηση του μνημείου διίστανται, αν και συμφωνούν στο ότι η παλαιότερη φάση του σωζόμενου ναού εντοπίζεται στο κεντρικό και ανατολικό του τμήμα. Κατά το μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο ο αρχικός ναός αντικατέστησε πρωιμότερο κτίσμα. 1 Ο ναός του Αγίου Βασιλείου αποτελούσε στις αρχές του 20ού αιώνα ενορία της ανατολικής συνοικίας της Αγοράς. Μετά το 1923 είχε χρησιμοποιηθεί ως αποθηκευτικός χώρος. 2 Το μνημείο καταστράφηκε περί το 1972. 3 2. Αρχιτεκτονική 2.1. Περιγραφή και χρονολόγηση Ο κυρίως ναός ήταν επιμήκης και ανήκε στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. 4 Ο τρούλος του ναού στηριζόταν σε τέσσερις μονολιθικούς μαρμάρινους κίονες. Η κεντρική αψίδα του ναού ήταν πεντάπλευρη ενώ οι δύο αψίδες εκατέρωθεν αυτής ημικυκλικές. Ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο με το ιδιαίτερο γνώρισμα της κεντρικής πεντάπλευρης αψίδας και των δύο ημικυκλικών αψίδων εκατέρωθεν αυτής, ο ναός εντασσόταν σε μία χαρακτηριστική για την περιοχή της Τραπεζούντας ομάδα ναών με επιφανέστερα δείγματα τον Άγιο Ευγένιο και την Αγία Σοφία αλλά και αρκετά μικρότερα μνημεία (Νακίπ Τζαμί, Ναός C). Οι ναοί που ανήκουν στην ομάδα αυτή χρονολογούνται γενικά στην περίοδο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. 5 Δεδομένων των κοινών γνωρισμάτων του ναού με εκκλησίες που ανήκουν στην αρκετά διαδεδομένη αυτή ομάδα ναών, οι Bryer και Winfield συσχετίζουν την παλαιότερη φάση του ναού με την περίοδο πριν από το 1461 και υποθέτουν, πιο συγκεκριμένα, ότι η ίδρυσή του θα πρέπει να χρονολογηθεί στο 14ο αιώνα και να αποδοθεί στο Βασίλειο Μεγάλο Κομνηνό (1332-1340), 6 σε αντίθεση με παλαιότερη άποψη της Ballance. Η τελευταία υποστηρίζει ότι το κύριο τμήμα του ναού αναγόταν πιθανόν στο 15ο αιώνα, 7 χωρίς να αποκλείει την περίπτωση να ανήκε στην εποχή μετά την οθωμανική κατάκτηση, έχοντας κάνει χρήση υλικού από πρωιμότερο ναό. Ο ναός φαίνεται ότι είχε δεχτεί επισκευές σε διαφορετικές περιόδους, οι οποίες δυσχεραίνουν κάθε προσπάθεια ακριβούς χρονολόγησης. Δεδομένου ότι η μορφή του ναού, όπως μελετήθηκε, ήταν αποτέλεσμα των επισκευών του 1867, τα αρχιτεκτονικά στοιχεία δεν αποτελούν ασφαλή τεκμήρια χρονολόγησης των προγενέστερων φάσεων. Σύμφωνα με την Ballance, το δυτικότερο τμήμα του κυρίως ναού μαζί Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 1/5
με το νάρθηκα και το υπερώο προστέθηκαν κατά την τελευταία εκτεταμένη ανακαίνιση του ναού γύρω στο 1890-1895, 8 παρατήρηση την οποία είχε αναφέρει αρχικά ο Millet. 9 Κατά την άποψη των Bryer και Winfield όμως, ο ναός είχε, στο σύνολό του, ξαναχτιστεί αυτή την περίοδο. 10 2.2. Τοιχοδομία Η τοιχοδομία του κυρίως ναού ήταν παρόμοια με αυτήν που απαντά και σε άλλες εκκλησίες της Τραπεζούντας της εποχής των Μεγάλων Κομνηνών. Στο ναό είχαν επαναχρησιμοποιηθεί αρχιτεκτονικά μέλη πρωιμότερων περιόδων, όπως για παράδειγμα οι μαρμάρινοι μονολιθικοί κίονες που στήριζαν τον τρούλο και βάσεις κιόνων που είχαν χρησιμοποιηθεί ως κιονόκρανα. 3. Διάκοσμος Από τις τοιχογραφίες του ναού ξεχώριζε η παράσταση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού με το στρατηγό Βελισσάριο. 11 Είναι όμως πιθανό οι τοιχογραφίες αυτές να ανάγονταν στο 19ο αιώνα. 12 Ο ναός διέθετε και ένα ξύλινο τέμπλο που χρονολογείται την ίδια περίοδο. Το τέμπλο αυτό ήταν περίτεχνα διακοσμημένο με φυτικά μοτίβα και μετάλλια με προτομές προφητών και προσώπων από την Παλαιά Διαθήκη.Ήταν στη θέση του μέχρι το 1958, οπότε τμήματά του μεταφέρθηκαν στο υπερώο του ναού. 13 Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι υπήρχαν και αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη της όψιμης Αρχαιότητας και της πρώιμης χριστιανικής εποχής σε δεύτερη χρήση (σπόλια), όπως κίονες και βάσεις κιόνων που χρησιμοποιούνταν ως κιονόκρανα. 4. Επιγραφές Στο ναό σώζονταν δύο επιγραφές. Η πρώτη επιγραφή βρισκόταν στο υπέρθυρο του νάρθηκα, πάνω από την είσοδο στον κυρίως ναό, κάτω από διακοσμητική ταινία. Η επιγραφή αναφέρει το όνομα, τους τίτλους και τα επίθετα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, καθώς και τη χρονολογία 480, η οποία υπολογιζόταν από το έτος της πλήρους κατάκτησης του Πόντου από τους Ρωμαίους το 62 14 και αντιστοιχεί στο 542 από τη γέννηση του Χριστού. Εξαιτίας της παρουσίας αυτής της επιγραφής, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα είχε υποστηριχθεί η άποψη 15 ότι η ίδρυση του αρχικού ναού θα έπρεπε να αποδοθεί στον Ιουστινιανό και το Βελισσάριο. Η άποψη αυτή, που την υποστηρίζει και ο Χρύσανθος, 16 είναι εξαιρετικά επισφαλής. Οι Bryer και Winfield επισημαίνουν ότι το αρχιτεκτονικό μέλος με την επιγραφή βρισκόταν σε δεύτερη χρήση στην εκκλησία και υποστηρίζουν ότι δεν χαράχτηκε αρχικά γι' αυτόν το ναό, αλλά ότι πρόκειται για ένα μη επιμελημένο αντίγραφο της επιγραφής που βρισκόταν πάνω από την ανατολική πύλη της περιοχής των βυρσοδεψείων (Tabakhane) της Τραπεζούντας. Η παλαιογραφική εξέταση των γραμμάτων και των στοιχείων της επιγραφής συνηγορεί του ότι γράφτηκε σε οψιμότατη εποχή και όχι το 542. Το αντίγραφο αυτό ήταν πιθανόν αρκετά μεταγενέστερο της εποχής στην οποία αναφέρεται και δεν προοριζόταν αρχικά για την εκκλησία, αν και το κείμενο δεν έχει αναθηματικό χαρακτήρα. Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για ένα δείγμα γραφής με αρχαΐζουσα διάθεση των αρχών του 19ου αιώνα, που εντοιχίστηκε ως σπόλιο στο υπέρθυρο του ναού κατά τη μετέπειτα ανοικοδόμηση του μνημείου στα τέλη του 19ου. 17 Η δεύτερη επιγραφή βρισκόταν στο βόρειο τοίχο του ναού και αναφερόταν στις επισκευές που έγιναν στο ναό το έτος 1867. 1. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 439. 2. Talbot-Rice, D., Notice on some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond, Byzantion 5 (1929/1930), σελ. 55. 3. Bryer, A.A.M. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Washington D.C. 1985), σελ. 220, όπου και επισκόπηση της ιστορικής έρευνας. 4. Δημητροκάλλης, Γ., «Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Μικράς Ασίας», Μικρασιατικά Χρονικά 13 (1967), σελ. 116, εικ. 26, εικ. 27 Bryer, A. Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 2/5
Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. Για μια πρώτη παρουσίαση του ναού του Αγίου Βασιλείου βλ. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 445, εικ. 23. Ο τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Μικράς Ασίας. Βλ. σχετικά: Δημητροκάλλης, Γ., «Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Μικράς Ασίας», Μικρασιατικά Χρονικά 13 (1967), σελ. 81-183. 5. Για τους ναούς της Τραπεζούντας που έχουν πεντάπλευρη αψίδα βλ. Δημητροκάλλης, Γ., «Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Μικράς Ασίας», Μικρασιατικά Χρονικά 13 (1967), σελ. 101-107 και σελ. 108-124 και ειδ. σελ. 104 και 107 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 246. 6. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 7. Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ. 155. Βλ. επίσης: Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL, Bruxelles 1969), σελ. 225, εικ. 24 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 260. 8. Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ. 156, εικ. 10. 9. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 454. Την άποψη αυτή αναφέρουν και οι: Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 439 Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL, Bruxelles 1969), σελ. 225 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 260 Δημητροκάλλης, Γ., «Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Μικράς Ασίας», Μικρασιατικά Χρονικά 13 (1967), σελ. 116. 10. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 11. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 439. 12. Για τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών αυτών στο 19ο αιώνα βλ. σχετικά: Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 13. Bryer, A. Winfield, D. Ballance, S., Nineteenth-Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Αρχείον Πόντου 28 (1966-1967), σελ. 243, pl. 8 (a-h). 14. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 217. 15. Ευαγγελίδης, Τ.Σ., Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.χ.-1897), Οδησσός 1898, Φωτιάδης, Κ. (επιμ.), Κεσόπουλος, Α. (μτγ.), (Θεσσαλονίκη 1994), σελ. 70, σελ. 287 Παπαμιχαλόπουλος, Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον (Αθήναι 1903) σελ. 183. 16. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 439. 17. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Bryer A.A.M., Winfield D., Ballance S., "Nineteenth-Century Monuments in the City and Vilayet of Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 3/5
Trebizond: Architectural and Historical Notes", Αρχείον Πόντου, 28, 1966-1967, 233-308 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1070 Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Γενική Βιβλιογραφία περί του βυζαντινού Πόντου και του κράτους των Κομνηνών της Τραπεζούντας, Αθήνα 1992 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, 1204-1461, London 1926 Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1-5, Θεσσαλονίκη 1988-1992 Ευαγγελίδης Τ., Ιστορία της ποντιακής Τραπεζούντας από τα αρχαιότατα χρόνια μέχρι σήμερα (756 π.χ.- 1897), Φωτιάδης, Κ. (επιμ.), Κεσόπουλος, Α. (μτφρ.), Θεσσαλονίκη 1994 Ballance S., "The Byzantine Churches of Trebizond", Anatolian Studies, 10, 1960, 141 176 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Millet G., "Inscriptions Byzantines de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 20, 1896, 496-501 Rice D.T., "Notice on some religious buildings in the city and vilayet of Trebizond", Byzantion, 5, 1929/1930, 47-81 Winfield D., Wainwright J., "Some Byzantine Churches from the Pontus", Αnatolian Studies, 12, 1962, 131 162 Bryer, A.A.M. (ed.), The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980, Variorum Reprints Collected Studies Δημητροκάλλης Γ., "Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Μικράς Ασίας", Μικρασιατικά Χρονικά, 13, 1967, 81-183 Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 4/5
πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. σπόλια, τα (λατ. spolium, ουδ.) Από τη λατινική λέξη spolium = λάφυρο. Τμήματα αρχιτεκτονικών μελών κατεστραμμένων κτηρίων. Συχνά χρησιμοποιούνται ως οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. Παραθέματα Επιγραφή από το υπέρθυρο του ναού του Αγίου Βασιλείου + Αὐτοκράτωρ καῖσαρ Φλά(βιος) Ἰουστινιανὸς εὐσεβὴς νικητὴς/ + τροπαιοῦχος μέγιστος ἀεισέβαστος Αὔγουστος παρέ[σ] χεντο / ἰνδ γ{δ} [ἔ]τους VII Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 220 Χρονολόγιο Περίοδος Μεγάλων Κομνηνών: Προτεινόμενες χρονολογίες κατασκευής του ναού από διάφορους μελετητές [11ος 12ος αι. (Millet), 15ος αι. (Ballance, βασιλεία του αυτοκράτορα Βασίλειου Α Μεγάλου Κομνηνού 1332 1340 (Bryer Winfield)] 1867: Ανακαίνιση 1890 1895: Ανακαίνιση του ναού 1923: Εγκατάλειψη και χρήση του μνημείου ως αποθήκης 1958: Τμήματα από το ξύλινο τέμπλο μεταφέρονται στο υπερώο 1972: Καταστροφή του ναού Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 5/5