Οικονομική Ανθρωπολογία Ενότθτα 3: Διανομι και ανταλλαγι Ε. Δζλτςου Επίκουροσ Κακθγιτρια Κοιν. Ανκρωπολογίασ Τμιμα Ιςτορίασ, Αρχαιολογίασ και Κοιν. Ανκρωπολογίασ Πανεπιςτιμιο Θεςςαλίασ 1
Σκοποί ενότθτασ Ο ρόλοσ τθσ διανομισ και τθσ ανταλλαγισ ςτισ κοινωνικζσ ςχζςεισ και τθν κοινωνικι αναπαραγωγι. Οι κζςεισ του Marcel Mauss για το δϊρο, οι κζςεισ του Marshall Sahlins για τισ διαφορετικζσ μορφζσ αμοιβαιότθτασ ςε ςχζςθ με τθν κοινωνικι απόςταςθ και οι κριτικζσ τθσ αμοιβαιότθτασ. Θ ανταλλαγι και το ηιτθμα τθσ φπαρξθσ ι μθ μιασ κεντρικισ αγοράσ. Ο ρόλοσ του γενικοφ και ειδικοφ χριματοσ ςτθν αγορά, θ διαμόρφωςθ τθσ ιςοδυναμίασ και τθσ αξίασ των πραγμάτων. Θ κυκλοφορία αγακϊν, θ αξία των ςυναλλαγϊν και τα δίκτυα αλλθλεγγφθσ. Θ εργαςία ςε ςχζςθ με τθν παγκοςμιοποίθςθ. 2
Περιεχόμενα ενότθτασ Διανομι και ανταλλαγι O Marcel Mauss και θ ανάλυςθ του Δϊρου Μορφζσ αμοιβαιότθτασ και κοινωνικι απόςταςθ Κριτικζσ τθσ αμοιβαιότθτασ Ανταλλαγι, ο χϊροσ και το ςφςτθμα τθσ κεντρικισ αγοράσ Χριμα ειδικισ χριςθσ και χριμα ωσ γενικό ιςοδφναμο Θ αξία των πραγμάτων Πολυκεντρικζσ οικονομίεσ, κυκλοφορία αγακϊν και αξία ςυναλλαγϊν Κυκλοφορία αγακϊν και δίκτυα αλλθλεγγφθσ Εργαςία και παγκοςμιοποίθςθ τθσ οικονομίασ Βιβλιογραφία 3
Αρχζσ, προζλευςθ και κατευκφνςεισ τθσ οικονομικισ ανκρωπολογίασ 4
Διανομι και ανταλλαγι Θ διανομι και θ ανταλλαγι εντάςςονται ςτθν κοινωνικι αναπαραγωγι και ςτο ςφνολο των κοινωνικϊν ςχζςεων. Ηθτιματα νοθματοδοτιςεων των πρακτικϊν διανομισ και ανταλλαγισ. Διανομι = λειτουργία επιμεριςμοφ. Ανταλλαγι = λειτουργία κίνθςθσ και υποκατάςταςθσ Θ αναλυτικι διαφοροποίθςθ τθσ διανομισ και τθσ ανταλλαγισ υποςκελίηεται από κοινοφ εντάςςονται ςτθ διαδικαςία κίνθςθσ μεταξφ παραγωγισ και κατανάλωςθσ. Μεταβολι νοιματοσ ςτθ διαδικαςία των ςυναλλαγϊν νοθματοδότθςθ των αντικειμζνων από τισ κοινωνικζσ ςχζςεισ παραγωγισ και από τισ κοινωνικζσ διαδικαςίεσ διανομισ (πλαίςιο παραγωγισ και αναπαραγωγισ κοινωνικϊν ςχζςεων). 5
O Marcel Mauss και θ ανάλυςθ του Δϊρου Marcel Mauss, 1923-1924, Το Δώρο: Μορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής στις αρχαϊκές κοινωνίες. Οι υλικζσ και θκικζσ παράμετροι τθσ ανταλλαγισ δίνω παίρνω ξαναδίνω (προςφορά αποδοχι ανταπόδοςθ). Ερϊτθμα: από ποφ προκφπτει θ θκικι υποχρζωςθ τθσ ανταπόδοςθσ με το δϊρο εκφράηονται οι κοινωνικζσ ςχζςεισ μεταξφ των ανκρϊπων και το υλικό αντικείμενο ενςωματϊνει το πρόςωπο του δωρθτι (θκικι πίεςθ για ανταπόδοςθ) Κατά τον Mauss, το δϊρο ςυνιςτά μια μεταβατικι μορφι ςυναλλαγισ μεταξφ των ολικϊν παροχϊν και των κακαρϊν ατομικϊν ςυμβάςεων κεντρικόσ κεςμόσ των *αποκαλοφμενων+ «πρωτόγονων» ςυςτθμάτων ανταλλαγισ. Στο δϊρο -ωσ ολικι παροχι- πρόςωπα και πράγματα αλλθλοςυμπλζκονται και αλλθλοκακορίηουν τθν αξία τουσ. Ο κανόνασ ςυμμετρίασ του δϊρου ςυνιςτά αμοιβαιότθτα. 6
Μορφζσ αμοιβαιότθτασ και κοινωνικι απόςταςθ Θ αναλυτικι ζννοια τθσ αμοιβαιότθτασ για κοινωνίεσ, οι οικονομίεσ των οποίων είναι ενκθκευμζνεσ ςτθν κοινωνικι οργάνωςθ Μεταβλθτζσ τθσ αμοιβαιότθτασ: α) το ιςοδφναμο (ι όχι) τθσ αξίασ και β) ο χρόνοσ μεταξφ δϊρου και ανταπόδοςθσ. Marshall Sahlins (1965) «On the Sociology of Primitive Exchange», ςτο M. Banton (επιμ.), The Relevance of Models for Social Anthropology, ASA Monographs 1, Tavistock φπαρξθ 3 μορφϊν αμοιβαιότθτασ ςε ςυνδυαςμό με τθν κοινωνικι απόςταςθ μεταξφ των ανκρϊπων: 1. Γενικευμζνθ αμοιβαιότθτα (= θ αξία είναι μθ υπολογίςιμθ και θ κοινωνικι απόςταςθ ελάχιςτθ) 2. Εξιςωτικι αμοιβαιότθτα (= οι κοινωνικοί δεςμοί διακρίνονται από τα υλικά ςυμφζροντα και «μεςαία» θ κοινωνικι απόςταςθ) 3. Αρνθτικι αμοιβαιότθτα (= το υλικό ςυμφζρον ωσ κίνθτρο τθσ ςυναλλαγισ και αρνθτικι κοινωνικι ςχζςθ) 7
Κριτικζσ τθσ αμοιβαιότθτασ Weiner, A., 1980, Reproduction: A replacement for reciprocity, American Ethnologist 7(1) ςε μακροπρόκεςμθ οπτικι γωνία, θ διαδικαςία τθσ αντικατάςταςθσ ενόσ νεκροφ από ζναν ηωντανό ωσ διαιϊνιςθ αξιϊςεων, ιδιοκτθςίασ και υποχρεϊςεων ςφνκετοσ ιςτόσ ςυναλλαγϊν και νοιματοσ θ ςθμαςία τθσ κοινωνικισ αναπαραγωγισ διαςφαλίηεται και από τθ μια γενιά ςτθν άλλθ. Οι ςυναλλαγζσ με όρουσ αγοράσ εμφανίηονται ωσ διαπροςωπικζσ ςχζςεισ, όμωσ ςυγκαλφπτονται υλικζσ, πολιτικζσ και ςυμβολικζσ μεταβιβάςεισ ςε μια ολοποιθμζνθ ςφνκετθ κοινωνικι διαδικαςία. 8
Ανταλλαγι, ο χϊροσ και το ςφςτθμα τθσ κεντρικισ αγοράσ Θ διαφοροποίθςθ μεταξφ τθσ αγοράσ ωσ χϊρου και ωσ κεντρικοφ ςυςτιματοσ (Paul Bohannan & George Dalton, 1971*1962+, Markets in Africa: Introduction, ςτο P. Bohannan & G. Dalton (eds.), Economic Anthropology and Development, Basic Books). Διάκριςθ μεταξφ περιφερειακισ αγοράσ και οικονομίασ τθσ αγοράσ ερϊτθμα: διαφοροποιιςεισ ςτισ τιμζσ ςε ςχζςθ με τθν αρχι τθσ προςφοράσ και τθσ ηιτθςθσ; Σε όλεσ τισ κοινωνίεσ υπάρχουν ανταλλακτικζσ ςχζςεισ, όμωσ διαφοροποιιςεισ όςον αφορά ςτουσ 2 τφπουσ ανταλλαγισ: α) αλυςίδα εξατομικευμζνων εμπορικϊν εταίρων, β) θ δθμιουργία τόπου ςυνάντθςθσ τθσ αγοράσ. Ο αντιπραγματιςμόσ, το ςιωπθλό εμπόριο κλπ και το ηιτθμα τθσ διαπραγμάτευςθσ τθσ ιςοδυναμίασ οι διακζςιμεσ πλθροφορίεσ για τα αγακά ςυνιςτοφν ςυςτατικό ςτοιχείο τθσ εμπιςτοςφνθσ, που βρίςκεται ςτθ βάςθ τθσ ςυναλλαγισ. Θ κεωρία του κεντρικοφ χϊρου τθσ αγοράσ και θ κριτικι ςτθ κεωρία αυτι από περιπτϊςεισ όπου θ παροχι αγακϊν και υπθρεςιϊν εξαρτάται από τθ ςυγγζνεια και άλλεσ εκνικζσ, εκνοτικζσ, πολιτικζσ, κρθςκευτικζσ κλπ. παραμζτρουσ. 9
Χριμα ειδικισ χριςθσ και χριμα ωσ γενικό ιςοδφναμο Τα μζςα ανταλλαγισ: ο αντιπραγματιςμόσ, το χριμα, θ πίςτωςθ. Θεωρίεσ για τον αντιπραγματιςμό, τθν εξειδίκευςθ και τθν προζλευςθ του χριματοσ (από τον Αριςτοτζλθ ςτον Adam Smith και μετά). O ρόλοσ του χριματοσ ςτθ διαδικαςία τθσ ανταλλαγισ ωσ μζτρου αξίασ και μζςου ανταλλαγισ. Για τον Αριςτοτζλθ προβάδιςμα ωσ μζτρο αξίασ, για τον Smith ωσ μζςο ανταλλαγισ (χαρακτθριςτικά γνωρίςματα του χριματοσ: θ διάρκεια, θ διαιρετότθτα, θ αναγνωριςιμότθτα). Θ ςυγχϊνευςθ του μζτρου αξίασ και του μζςου ανταλλαγισ ςτθ δυτικι ςκζψθ και οι ιςτορικζσ περιπτϊςεισ αναίρεςθσ τουσ (π.χ. μζτρο αξίασ, αλλά όχι μζςο ανταλλαγισ). M. Bloch & J. Perry (eds.), 1989, Money and the Morality of Exchange, Cambridge University Press ζμφαςθ ςτουσ διαφορετικοφσ ςυμβολικοφσ τρόπουσ αναπαράςταςθσ του χριματοσ ςε διαφορετικζσ κοινωνίεσ ηιτθμα, θ θκικι αποτίμθςθ των νομιςματικϊν και εμπορικϊν ςυναλλαγϊν αντιπαρακετικά με ανταλλαγζσ άλλου τφπου οι εκχρθματιςμζνεσ ςυναλλαγζσ ενταγμζνεσ ςτο κοινωνικό και πολιτιςμικό πλαίςιο τουσ ςτισ περιςςότερεσ κοινωνίεσ 2 διακριτζσ κατθγορίεσ ςυναλλαγϊν: α) αναπαραγωγι τθσ μακροπρόκεςμθσ κοινωνικισ / κοςμικισ τάξθσ, β) βραχυπρόκεςμεσ ςυναλλαγζσ εξατομικευμζνου ανταγωνιςμοφ. 10
Θ αξία των πραγμάτων Πϊσ διαμορφϊνεται και ςε τι ςυνίςταται θ αξία των πραγμάτων; Θ αποδοχι από τα ςυναλλαςςόμενα μζρθ τθσ ςυγκριςιμότθτασ και τθσ αντιςτοιχίασ τθσ αξίασ των αγακϊν. Θεωρθτικζσ προελεφςεισ τθσ αξίασ: Θ ανάγκθ ωσ μζτρο αξίασ κατά τον αρχαίο φιλόςοφο Αριςτοτζλθ και θ επιρροι του ςτθν ζννοια τθσ ςχετικισ ανταλλακτικισ αξίασ του Marshall (1964 [1892]) και των κατθγοριϊν τθσ χρθςιμότθτασ, τθσ φκίνουςασ και τθσ οριακισ χρθςιμότθτασ. Για τον Adam Smith, τον Ricardo και τον Marx, θ εργαςία κακορίηει τθ ςχετικι ανταλλακτικι αξία των αγακϊν. Θ ςχζςθ αξίασ και εργαςίασ για τον Μαρξ: Ο φετιχιςμόσ του εμπορεφματοσ, για τον Marx μετατρζπει τισ κοινωνικζσ ςχζςεισ που υπάρχουν ανάμεςα ςτουσ παραγωγοφσ μιασ ανταλλακτικισ κοινωνίασ ςε ςχζςεισ μεταξφ προϊόντων/πραγμάτων => ςυνεπϊσ, τα πράγματα αποκτοφν «ηωι» και οι ςχζςεισ παραγωγισ αποκρφπτονται. Εκνογραφικι περίπτωςθ μελζτθσ αναφορικά με το φετιχιςμό του εμπορεφματοσ Michael Taussig, 1980, The Devil and Commodity Fetishism in South America, University of North Carolina Press: οι ιεροτελεςτίεσ ςυνιςτοφν ζκφραςθ τθσ αντίφαςθσ μεταξφ τθσ αξίασ χριςθσ τθσ αγροτικισ οικονομίασ και τθσ καπιταλιςτικισ ανταλλακτικισ αξίασ. Διάκριςθ μεταξφ τθσ εργαςίασ και τθσ εργατικισ δφναμθσ ωσ εμπορεφματοσ ςθμαντικι διάκριςθ για τθν ανκρωπολογία, εφόςον κάνει δυνατι τθν ανάλυςθ των ςυναρκρϊςεων διαφορετικϊν τρόπων παραγωγισ. Συςςϊρευςθ αξίασ και πζραν τθσ αξίασ αναπαλλοτρίωτεσ μορφζσ ιδιοκτθςίασ. 11
Πολυκεντρικζσ οικονομίεσ, κυκλοφορία αγακϊν και αξία ςυναλλαγϊν Εκνογραφικζσ καταγραφζσ πολυκεντρικϊν οικονομιϊν: P. Bohannan και L. Bohannan, 1968, Tiv Economy, Longman Στθν οικονομία των Τιβ ςτθ Νιγθρία, τρεισ διαφορετικζσ ςφαίρεσ κυκλοφορίασ αγακϊν με διαφορετικζσ θκικζσ αξίεσ θ κακεμία Br. Malinowski, 1922, Argonauts of the Western Pacific και A. B. Weiner, 1976, Women of Value, Men of Renown: New Perspectives in Trobriand Exchange, University of Texas Press Στουσ Τροβριανδοφσ θ τελετουργικι ανταλλαγι ςτθ ςφαίρα του γοιτρου (kula) και θ ςφαίρα τθσ επιβίωςθσ με τον αντιπραγματιςμό βαςικϊν αγακϊν (gimwali) Α. Strathern, 1971, The Rope of Moka. Big-Men and Ceremonial Exchange in Mount Hagen, New Guinea, Cambridge University Press Ζνα ςφςτθμα μθ ιςόρροπθσ ανταλλαγισ πολφτιμων αντικειμζνων το πλαίςιο και θ περίςταςθ κυκλοφορίασ κακορίηουν τθν αξία των αγακϊν που μεταβιβάηονται. Feil, 1984, Ways of Exchange: The Enga Tee of Papua New Guinea, University of Queensland Press Το τζε ωσ ΤΟ πεδίο ανταλλαγισ που περιλαμβάνει όλα τα υπόλοιπα. 12
Κυκλοφορία αγακϊν και δίκτυα αλλθλεγγφθσ Κυκλοφορία αγακϊν που βαςίηεται ςε κοινωνικά δίκτυα (χωρίσ να διαμορφϊνονται κατ ανάγκθ οι κοινωνικζσ ςχζςεισ ωσ χρθςιμοκθρικζσ) ςτισ ανεπίςθμεσ οικονομίεσ, τρόποι κυκλοφορίασ αγακϊν που παρακάμπτουν τθν οικονομία τθσ αγοράσ (π.χ. ανταλλακτικι διακίνθςθ βιβλίων, ανταλλαγζσ εργαςίασ, κλπ). Οι τρόποι διαμόρφωςθσ προςωπικϊν και ευρφτερων κοινωνικϊν δικτφων και οι τρόποι ςυντιρθςθσ και επζκταςθσ τουσ Το ηιτθμα τθσ ζμφυλθσ δράςθσ ςτθν εργαςία, θ διαμόρφωςθ ζμφυλων κοινωνικϊν δικτφων και θ ανάδυςθ κοινισ ςυνείδθςθσ ςυλλογικϊν ςυμφερόντων. 13
Εργαςία και παγκοςμιοποίθςθ τθσ οικονομίασ Θ κυκλοφορία κεφαλαίου και εργαςίασ ςτο πλαίςιο τθσ παγκόςμιασ καπιταλιςτικισ οικονομίασ. Θ μετανάςτευςθ αποτελεί μόνο ηιτθμα κυκλοφορίασ εργαςιακισ δφναμθσ; Θ οικονομικι μετανάςτευςθ αποτελεί τμιμα των μζςων παραγωγισ. Ο εκνικόσ, εκνοτικόσ / «φυλετικόσ» και ζμφυλοσ χαρακτιρασ τθσ μετανάςτευςθσ. Θ διαμόρφωςθ δικτφων μετανάςτευςθσ. 14
Βιβλιογραφία Wilk, Richard R., Cliggett, Lisa. 2010. Οικονομία και πολιτιςμόσ. Εκδόςεισ Κριτικι. κεφ. 6 Narotzky, S. 2007 (1997). Οικονομικι Ανκρωπολογία: Νζοι Προςανατολιςμοί. Εκδόςεισ Σαββάλασ. κεφ. 2 15
Τζλοσ Ενότθτασ 16
Χρθματοδότθςθ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό ζχει αναπτυχκεί ςτo πλαίςιo του εκπαιδευτικοφ ζργου του διδάςκοντα. Το ζργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ςτο Πανεπιςτήμιο Θεςςαλίασ» ζχει χρθματοδοτιςει μόνο τθν αναδιαμόρφωςθ του εκπαιδευτικοφ υλικοφ. Το ζργο υλοποιείται ςτο πλαίςιο του Επιχειρθςιακοφ Προγράμματοσ «Εκπαίδευςθ και Δια Βίου Μάκθςθ» και ςυγχρθματοδοτείται από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εκνικοφσ πόρουσ. 17
Σθμείωμα Αδειοδότθςθσ Το παρόν υλικό διατίκεται με τουσ όρουσ τθσ άδειασ χριςθσ Creative Commons Αναφορά, Μθ Εμπορικι Χριςθ, Παρόμοια Διανομι 4.0 *1+ ι μεταγενζςτερθ, Διεκνισ Ζκδοςθ. Εξαιροφνται τα αυτοτελι ζργα τρίτων π.χ. φωτογραφίεσ, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριζχονται ςε αυτό και τα οποία αναφζρονται μαηί με τουσ όρουσ χριςθσ τουσ ςτο «Σθμείωμα Χριςθσ Ζργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ωσ Μη Εμπορική ορίηεται θ χριςθ: που δεν περιλαμβάνει άμεςο ι ζμμεςο οικονομικό όφελοσ από τθν χριςθ του ζργου, για το διανομζα του ζργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομικι ςυναλλαγι ωσ προχπόκεςθ για τθ χριςθ ι πρόςβαςθ ςτο ζργο που δεν προςπορίηει ςτο διανομζα του ζργου και αδειοδόχο ζμμεςο οικονομικό όφελοσ (π.χ. διαφθμίςεισ) από τθν προβολι του ζργου ςε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιοφχοσ μπορεί να παρζχει ςτον αδειοδόχο ξεχωριςτι άδεια να χρθςιμοποιεί το ζργο για εμπορικι χριςθ, εφόςον αυτό του ηθτθκεί. 18