9 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΥΝΕΔΡΙΟ

www.geography2010.gr 9 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΥΝΕΔΡΙΟ

ΣΟΙΥΔΙΑ ΤΓΚΡΙΗ ΣΗ ΑΘΗΝΑ ΜΔ ΔΛΛΗΝΙΚΔ ΚΑΙ ΔΤΡΩΠΑΙΚΔ ΠΟΛΔΙ ΜΔΩ ΚΑΣΑΛΛΗΛΩΝ ΓΔΙΚΣΩΝ ΥΩΡΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ Αγγειίδεο Μελάο 1* 1 Καθηγηηήρ, Εθνικό Μεηζόβιο. Πολςηεσνείο, Σσολή Απσιηεκηόνων, Τομέαρ Πολεοδομίαρ και Χωποηαξίαρ, Παηηζίων 42, Αθήνα 10682, Τηλ. 210 7721731, Email: angelidi@central.ntua.gr Πεξίιεςε: Ζ εηζήγεζε εμεηάδεη θαη αξρήλ γεληθά ηελ απμαλφκελε ζεκαζία, ηα πξνβιήκαηα θαη ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο ρξεζηκνπνίεζεο δεηθηψλ (indicators) γηα ηελ ζχγθξηζε ππνδεηγκάησλ (ηχπσλ) ρσξηθήο αλάπηπμεο ησλ πφιεσλ ζην πιαίζην ηεο ελνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. ηε ζπλέρεηα, κέζα απφ ηελ ζπδήηεζε επηιεγκέλσλ ζηνηρείσλ ηνπ παξαδείγκαηνο ζχγθξηζεο ηεο ρσξηθήο αλάπηπμεο ηεο κεηξνπνιηηηθήο πεξηνρήο ηεο Αζήλαο ηφζν κε εθείλε άιισλ ειιεληθψλ πφιεσλ φζν θαη θαηάιιεια επηιεγκέλσλ επξσπατθψλ κεηξνπφιεσλ, ζηε βάζε δεηθηψλ, επηρεηξείηαη λα εμεηδηθεπηνχλ νη κεζνδνινγηθέο πξνυπνζέζεηο πεξαηηέξσ αμηνπνίεζεο ησλ δεηθηψλ ζε απηφ ην πεδίν. ELEMENTS OF COMPARISON OF ATHENS WITH GREEK AND EUROPEAN CITIES THROUGH SUITABLE INDICATORS OF TERRITORIAL DEVELOPMENT Angelidis Minas * 1 Professor,National technical University of Athens, School of Architecture, Department of urban and regional planning, Patission 42, Athens 10682, Τel.. 210 7721731, Email: angelidi@central.ntua.gr Summary: The paper discusses firstly the growing importance, the problems and the conditions of the use of indicators for the comparison of patterns (types) of territorial development of cities in the context of the unification of the European Union s territory. Afterwards, it attempts specify the methodological preconditions of further exploitation of indicators in this field through the discussion of selected elements of the comparison of the Athens metropolitan region territorial development with that of other Greek cities as well as selected European Union s metropolises. Λέμεηο Κιεηδηά: Αζήλα, Υσξηθνί δείθηεο, Πφιεηο, Υσξηθή αλάπηπμε Key words: Athens, Territorial indicators, Cities, Territorial development 1. Δηζαγσγηθά: Η ρξεζηκνπνίεζε δεηθηώλ γηα ηελ ζπγθξόηεζε ππνδεηγκάησλ ρσξηθήο αλάπηπμεο ησλ πόιεσλ Πξνθεηκέλνπ λα κειεηήζνπκε ηνλ ηξφπν αλάπηπμεο κηαο πφιεο κε ζθνπφ λα ηξνθνδνηήζνπκε ηελ δηακφξθσζε ρσξνηαμηθήο θαη πνιενδνκηθήο πνιηηηθήο γηα απηήλ, δελ αξθεί λα κειεηήζνπκε ηελ ίδηα ηελ πφιε. Δίλαη απαξαίηεην λα ζπγθξίλνπκε ηελ δπλακηθή ηεο αλάπηπμήο ηεο ηφζν κε εθείλε άιισλ πφιεσλ ζηνλ εζληθφ ρψξν φζν θαη άιισλ πφιεσλ ζηνλ δηεζλή ή, εηδηθφηεξα, ζηνλ επξσπατθφ ρψξν. Έηζη, ζα κπνξέζνπκε λα πξνζδηνξίζνπκε ηνλ «ηχπν» ή «ππφδεηγκα» ή κνληέιν αλάπηπμεο ηεο πφιεο θαη, θαηά ζπλέπεηα ζα κπνξέζνπκε λα αληιήζνπκε ρξήζηκα δηδάγκαηα γηα ηνλ ζρεδηαζκφ ηεο απφ ηηο πνιηηηθέο πνπ εθαξκφζηεθαλ ζε άιιεο πφιεηο πνπ αθνινπζνχλ ην ίδην ή θαη δηαθνξεηηθφ ππφδεηγκα αλάπηπμεο. ηελ αληίζεηε πεξίπησζε, φπνπ δειαδή πηνζεηνχληαη πνιηηηθέο αλάπηπμεο άιισλ πφιεσλ, ρσξίο λα ιεθζεί ππ φςηλ ην ππφδεηγκα ηεο αλάπηπμήο ηνπο, φρη κφλν δελ σθειείηαη ε πνιηηηθή αλάπηπμεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πφιεο αιιά κπνξεί λα ππάξμνπλ θαη αληίζεηα απνηειέζκαηα. Δίλαη, πηζηεχνπκε, θαλεξφ φηη κηα ηέηνηα άθξηηε «αληηγξαθή» πνιηηηθψλ πνπ εθαξκφζηεθαλ ζε επξσπατθέο ηδίσο πφιεηο έρεη γίλεη αξθεηέο θνξέο ζηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ. 466

ην πιαίζην ηεο παξαπάλσ πξνζέγγηζεο απαηηείηαη ν πξνζδηνξηζκφο ησλ θηλεηήξησλ δπλάκεσλ αλάπηπμεο (driving forces) θαζεκηάο απφ ηηο κειεηψκελεο πφιεηο θαη, ζηε ζπλέρεηα, ε δηακφξθσζε θαηάιιεισλ δηαθνξεηηθψλ ππνδεηγκάησλ αλάπηπμεο πφιεσλ, δειαδή κηαο θαηάιιειεο ηππνινγίαο. Ζ θάζε πφιε πνπ κειεηάηαη, φπσο εδψ Αζήλα, ζα πξέπεη λα εληαρζεί ζε έλα απφ ηα παξαπάλσ ππνδείγκαηα αλάπηπμεο πφιεσλ. Ωο «ππφδεηγκα» ελλννχκε εδψ έλα ζρήκα ην νπνίν πεξηιακβάλεη φινπο ηνπο δείθηεο νη νπνίνη αληαλαθινχλ ηηο «θηλεηήξηεο δπλάκεηο» (driving forces) κεηαβνιήο ηεο πφιεο. ηα παξαθάησ δελ επηρεηξνχκε κηα νινθιεξσκέλε ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο ρσξηθήο αλάπηπμεο ηεο Αζήλαο ζε ζρέζε κε άιιεο ειιεληθέο θαη επξσπατθέο πφιεηο. Ζ έθηαζε απηήο ηεο εηζήγεζεο απέρεη πνιχ ζεκαληηθά απφ ηηο αληίζηνηρεο απαηηήζεηο. Απηφ πνπ ζέινπκε λα ζπδεηήζνπκε εδψ είλαη νη δπλαηόηεηεο αιιά θαη νη απαηηήζεηο κηαο ηέηνηαο ζύγθξηζεο, φπσο πξνθχπηνπλ έζησ θαη απφ κηα πνιχ ζπλνπηηθή ζπγθξηηηθή επηζθφπεζε ησλ αληίζηνηρσλ δεδνκέλσλ. Θα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ζην βαζκό πνπ ν επξσπατθόο ρώξνο ελνπνηείηαη πεξηζζόηεξν, απμάλεηαη ζεκαληηθά ε αλάγθε γηα ζπγθξίζεηο κεηαμύ ησλ επξσπατθώλ πόιεσλ εθφζνλ ε αλάπηπμε θάζε μερσξηζηήο πφιεο εληάζζεηαη αληηθεηκεληθά ζηελ πξννπηηθή αλάπηπμεο ηνπ ζπλφινπ ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ. Ζ ζχγθξηζε κεηαμχ ησλ πφιεσλ απνηειεί κηα πνιχ δχζθνιε ππφζεζε, εθφζνλ ε πφιε απνηειεί έλα πνιχπινθν θαηλφκελν θαη ε αλάπηπμή ηεο εμαξηάηαη απφ πνιπάξηζκεο νκάδεο παξακέηξσλ, νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζηελ νηθνλνκία, ηελ θνηλσλία θαη ην πεξηβάιινλ αιιά θαη ζηνλ πνιηηηζκφ, ζηηο ππνδνκέο θ.ν.θ. Αθφκα θαη γηα κηα απφ απηέο ηηο νκάδεο, π.ρ. γηα ηηο παξακέηξνπο ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ηεο πφιεο, ε ζχγθξηζε ζα πξέπεη λα είλαη θαηάιιειε, ζα πξέπεη δειαδή λα ζηεξίδεηαη ζε θαηάιιεια κεζνδνινγηθά εξγαιεία. Σέηνηα εξγαιεία είλαη, κεηαμχ άιισλ, νη δείθηεο. Έλαο ελδηαθέξσλ νξηζκφο γηα ηνπο δείθηεο (indicators) δίλεηαη απφ ην Γηεζλέο Ηλζηηηνχην γηα ηελ βηψζηκε αλάπηπμε (IISD, 2005): «Έλαο δείθηεο πνζνηηθνπνηεί θαη απινπνηεί ηα θαηλφκελα θαη καο βνεζά λα θαηαλνήζνπκε ηηο ζχλζεηεο πξαγκαηηθφηεηεο. Οη δείθηεο (indicators) απνηεινχλ ζπλζέζεηο (aggregates) αλεπεμέξγαζησλ θαη επεμεξγαζκέλσλ ζηνηρείσλ αιιά κπνξνχλ λα ζπληεζνχλ πεξαηηέξσ γηα λα ζρεκαηίζνπλ ζχλζεηνπο δείθηεο». Οη κε ηελ παξαπάλσ έλλνηα δείθηεο (indicators) πξέπεη λα δηαθξίλνληαη ηφζν απφ ηα αλεπεμέξγαζηα δεδνκέλα (raw data) φζν θαη απφ ηηο κεηαβιεηέο (variables). ηα παξαθάησ δελ ζα αθνινπζήζνπκε απζηεξά απηέο ηηο δηαθξίζεηο πξνθεηκέλνπ λα κελ γίλεη δπζρεξήο ε θαηαλφεζε ηνπ θεηκέλνπ. Ζ ρξεζηκνπνίεζε δεηθηψλ (φπσο θαη αληίζηνηρσλ θξηηεξίσλ) είλαη αθφκα πην δχζθνιε ζηελ πεξίπησζε πνπ ρξεηάδεηαη λα αλαιχζνπκε ηνλ ηξφπν αλάπηπμεο κηαο πφιεο γηα λα ηξνθνδνηήζνπκε ηελ δηακφξθσζε κηαο πνιηηηθήο αεηθφξνπ αλάπηπμήο ηεο, φπσο ηνπιάρηζηνλ απηή νξίδεηαη απφ ηα Κνηλνηηθά θείκελα γηα ηελ ρσξηθή αλάπηπμε, σο ζχλζεζε ηεο ηζφξξνπεο αληαγσληζηηθφηεηαο, ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ηεο πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο. Δπεηδή φκσο ν φξνο «αεηθφξνο αλάπηπμε ησλ πφιεσλ» δελ είλαη εχθνιν λα εμεγεζεί ζπλνπηηθά (βιέπε, κεηαμχ άιισλ, ζην: Αγγειίδεο, 2004 θαη Αγγειίδεο, 2005), ρξεζηκνπνηνχκε αληί απηνχ ζηα παξαθάησ ηνλ φξν «αλάπηπμε ησλ πφιεσλ». Οπζηαζηηθά, ε εθαξκνγή πνιηηηθήο «αλάπηπμεο» ησλ πφιεσλ θηλδπλεχεη λα παξακείλεη ζην επίπεδν ησλ δηαθεξχμεσλ ή θαη λα θαηαιήμεη ζηελ εθαξκνγή κε αεηθνξηθψλ πνιηηηθψλ, αλ δελ δηακνξθσζνχλ θαηάιιεινη δείθηεο αμηνιφγεζεο ηνπ «βαζκνχ αεηθνξηθφηεηαο» απηήο ηεο πνιηηηθήο. Αιιά θαη νη δείθηεο γηα ηελ αλάιπζε, δειαδή απηνί πνπ είλαη θαηάιιεινη γηα ηελ ζχγθξηζε ησλ πφιεσλ σο πξνο ηηο θηλεηήξηεο δπλάκεηο ηεο αλάπηπμεο, πξέπεη λα εληάζζνληαη ζην ίδην ελλνηνινγηθφ πιαίζην κε ηνπο παξαπάλσ δείθηεο αμηνιφγεζεο ηεο πνιηηηθήο αζηηθήο αλάπηπμεο. Αθφκα, επεηδή, φπσο ήδε ηνλίζακε, ε πφιε απνηειεί έλα εμαηξεηηθά πνιχπινθν θαηλφκελν, νη απινχζηεξνη θαη επθνιφηεξα κεηξήζηκνη δείθηεο δίλνπλ, ζπρλά, ακθίβνια απνηειέζκαηα. Γηα παξάδεηγκα, έλαο δείθηεο πνπ κεηξά ηε ζρέζε ηεο επηθάλεηαο ησλ αδφκεησλ ρψξσλ πξνο ηε ζπλνιηθή επηθάλεηα κηαο αζηηθήο πεξηνρήο έρεη πνιχ δηαθνξεηηθφ λφεκα ζε έλα ζρεηηθά θεληξηθφ ηκήκα κηαο κεγάιεο πφιεο απφ φηη ζε έλα πξνάζηηφ ηεο, ή, αθφκε πεξηζζφηεξν, ζε κηα κηθξή πφιε, φπνπ ε πξφζβαζε ησλ θαηνίθσλ ζηε γχξσ αδφκεηε πεξηνρή είλαη εχθνιε. Παξφηη έρνπλ γίλεη κεγάιεο πξνζπάζεηεο, ζε δηεζλέο επίπεδν, φζνλ αθνξά ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ δεηθηψλ αλάιπζεο ησλ θηλεηήξησλ δπλάκεσλ αλάπηπμεο ησλ πφιεσλ θαη αμηνιφγεζεο ησλ πνιηηηθψλ γηα ηηο πφιεηο, ρξεηάδεηαη λα θαηαβιεζεί πνιχ κεγαιχηεξε πξνζπάζεηα ζε απηφ ηνλ ηνκέα. 2. Ο «Αζηηθόο Έιεγρνο»: Αμηνιόγεζε ηεο πνηόηεηαο δσήο ζηηο επξσπατθέο πόιεηο Γηα λα πινπνηεζεί απνηειεζκαηηθά ε φιε παξέκβαζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ζηηο επξσπατθέο πφιεηο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο αεηθνξίαο, θαη λα πξνζδηνξηζζνχλ επξέσο απνδεθηνί δείθηεο / θξηηήξηα γηα ηελ πνηφηεηα δσήο ζε απηέο, ρξεηάδεηαη λα ζπγθεληξσζνχλ δεδνκέλα γηα έλα κεγάιν αξηζκφ πφιεσλ θαη λα νκνγελνπνηεζνχλ απηά ηα δεδνκέλα (έζησ ζε έλα πξψην επίπεδν), ψζηε λα 467

468 9 ν ΠΑΝΔΛΛΖΝΗΟ ΓΔΩΓΡΑΦΗΚΟ ΤΝΔΓΡΗΟ κπνξεί λα γίλνπλ κε ζηνηρεησδψο αμηφπηζην ηξφπν νη απαξαίηεηεο ζπγθξίζεηο. Υξεηάδεηαη, δειαδή, ε δεκηνπξγία κηαο θαηάιιειεο βάζεο δεδνκέλσλ γηα ηηο επξσπατθέο πφιεηο. Απηφ ην ζθνπφ επηρείξεζε λα ππεξεηήζεη ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή φηαλ, ην 1998, μεθίλεζε κηα ζε βάζνο έξεπλα ηεο πνηφηεηαο δσήο ζε 58 επξσπατθέο πφιεηο (Eurostat 2009). Ζ έξεπλα απηή, πνπ νλνκάζηεθε «Αζηηθφο Έιεγρνο» / ΑΔ ( Urban Audit ), έδσζε ζηνπο δήκαξρνπο, ηνπο ζπληνληζηέο έξγσλ θαη ηνπο πνιίηεο πξφζβαζε ζε έλα επξχ θάζκα θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ζηνηρείσλ ζρεηηθά κε ηελ πφιε ηνπο θαη ηνπο θαηέζηεζε ηθαλνχο λα ηα ζπγθξίλνπλ κε αξηζκεηηθά ζηνηρεία απφ πφιεηο ζε φιε ηελ Δπξψπε. Σέηνηεο ζπγθξίζεηο ήηαλ αδχλαηεο ζην παξειζφλ, δηφηη ππήξραλ πνιιά θελά ζηηο δηαζέζηκεο πιεξνθνξίεο. Όπνπ ππήξραλ αξηζκεηηθά ζηνηρεία, ζπρλά δελ ήηαλ ζπγθξίζηκα κεηαμχ θξαηψλ κειψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα: ν πξψηνο Αζηηθφο Έιεγρνο ζπγθέληξσζε πιεξνθνξίεο γηα πάλσ απφ 500 δείθηεο ζε πέληε ηνκείο: θνηλσληθννηθνλνκηθέο πηπρέο, πεξηβάιινλ, εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε, ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσλία ησλ πνιηηψλ, πνιηηηζκφο θαη ςπραγσγία. Ζ εθηίκεζε απηψλ ησλ ζεκάησλ απαίηεζε, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ηελ αλάπηπμε λέσλ κεζφδσλ. Λφγσ ηνπ απμαλφκελνπ ελδηαθέξνληνο γηα αζηηθέο ζηαηηζηηθέο πςεινχ επηπέδνπ, πινπνηήζεθαλ έλαο δεχηεξνο φπσο θαη έλαο ηξίηνο Αζηηθφο Έιεγρνο ην 2003 / 2004 θαη ην 2006 / 2007, αληίζηνηρα. Ο δεχηεξνο Αζηηθφο Έιεγρνο θάιπςε πάλσ απφ 180 πφιεηο, ελψ ν ηξίηνο θάιπςε φιεο ηηο πφιεηο ησλ 27 θξαηψλ κειψλ ηεο ΔΔ κε πεξηζζφηεξνπο απφ 100.000 θαηνίθνπο i θαη νξηζκέλν αξηζκφ πφιεσλ κε 50.000-100.000 θαηνίθνπο. Γηα ην δεχηεξν θαη ηνλ ηξίην Αζηηθφ Έιεγρν, ν θαηάινγνο ησλ κεηαβιεηψλ πεξηνξίζηεθε ζε πεξηζζφηεξεο απφ 300 θαη απφ απηέο ε Eurostat ππνιφγηζε άιινπο 270 δεπηεξνγελείο δείθηεο. Οη δείθηεο απηνί θαιχπηνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο πηπρέο ηεο δσήο ζηηο πφιεηο, φπσο: δεκνγξαθία, θαηνηθία, πγεία, εγθιεκαηηθφηεηα, αγνξά εξγαζίαο, εηζνδεκαηηθέο αληζφηεηεο, ηνπηθή δηνίθεζε, εθπαίδεπζε, πεξηβάιινλ, θιίκα, πξφηππα κεηαθίλεζεο, θνηλσλία ηεο πιεξνθνξίαο θαη πνιηηηζηηθή ππνδνκή. ηελ πνξεία απφ ηνλ δεχηεξν ζηνλ ηξίην Αζηηθφ Έιεγρν πξνζαξκφζηεθαλ θαηάιιεια νη κεζνδνινγίεο, νη δείθηεο θαη νη νξηζκνί ησλ δεηθηψλ (Eurostat 2009). Ο «Αζηηθφο Έιεγρνο» ιεηηνπξγεί ζε ηξία δηαθνξεηηθά γεσγξαθηθά επίπεδα. Σν θχξην επίπεδν είλαη ε «βαζηθή πφιε» (core city) πνπ αληηζηνηρεί πξνζεγγηζηηθά ζηνλ ζπλερή αζηηθφ ηζηφ. Έλα δεχηεξν επίπεδν είλαη ην ππν-αζηηθφ, ην νπνίν αθνξά ζε ζπλνηθίεο πεξίπνπ 20.000 θαηνίθσλ. Ζ ζπιινγή πιεξνθνξηψλ ζε απηφ ην επίπεδν ζπκβάιεη ηδίσο ζηελ θαηαλφεζε ησλ αληζνηήησλ ζην εζσηεξηθφ ηεο πφιεο. Σν ηξίην επίπεδν είλαη ε «Δπξχηεξε Αζηηθή Εψλε» / ΔΤΑΕ (Larger Urban Zone / LUZ ) ε νπνία ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο αληηζηνηρεί κε ηελ επξχηεξε δηνηθεηηθή ελφηεηα. ε κηθξφ αξηζκφ πφιεσλ ρξεζηκνπνηήζεθε θαη έλα αθφκα επίπεδν (Kernel), αλάκεζα ζηελ «βαζηθή πφιε» θαη ζηελ «Δπξχηεξε Αζηηθή Εψλε» ψζηε λα απεηθνλίδεηαη θαιχηεξα ν ραξαθηήξαο ηεο αζηηθνπνίεζεο αλάκεζα ζηηο δηαθνξεηηθέο δψλεο ηεο πφιεο (βιέπε αλαιπηηθφηεξα ζην European Commission - Eurostat, 2004). Έλα ηέηνην ελδηάκεζν επίπεδν ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο - βιέπε παξαθάησ. Ζ νξηνζέηεζε ησλ δσλψλ ησλ παξαπάλσ επηπέδσλ ζηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ παξνπζηάδεηαη ζην ρήκα 1. Οη δείθηεο ηνπ Αζηηθνχ Διέγρνπ παξνπζηάδνπλ έλα εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ πιενλέθηεκα γηα ηελ αλάιπζε ηεο θαηάζηαζεο ησλ πφιεσλ, γηαηί αλαθέξνληαη ζηελ ίδηα ηελ πφιε (βιέπε παξαθάησ), ελψ έσο ζρεηηθά πξφζθαηα, ζε ζπγθξίζεηο κεηαμχ κεγάινπ αξηζκνχ πφιεσλ, ρξεζηκνπνηνχληαλ ζηνηρεία πνπ αλαθέξνληαλ ζηνπο λνκνχο ζηνπο νπνίνπο αλήθαλ νη πφιεηο ή αθφκα θαη ζηηο αληίζηνηρεο δηνηθεηηθέο πεξηθέξεηεο (!) κε απνηέιεζκα λα πξνθχπηνπλ ιαλζαζκέλα ζπκπεξάζκαηα σο πξνο ηα πεξηζζφηεξα κεγέζε πνπ ζπγθξίλνληαλ. Όκσο, ην ππάξρνλ ζχλνιν δεδνκέλσλ γηα ηνπο δείθηεο ηνπ ΑΔ παξνπζηάδεη πνιχ ζεκαληηθά κεηνλεθηήκαηα. Καη αξρήλ ιείπνπλ δεδνκέλα γηα πνιιέο πφιεηο γηα ζεκαληηθφ πνζνζηφ δεηθηψλ (πεξηζζφηεξν απφ 40% -βι. ζην TPG, 2009: ESPON 2013 project FOCI). Γεχηεξνλ, παξά ηελ πξνζπάζεηα πνπ θαηαβιήζεθε, νη εδαθηθέο πεξηνρέο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηα ηξία παξαπάλσ ρσξηθά επίπεδα, δελ αληαλαθινχλ ηα ίδηα ραξαθηεξηζηηθά αζηηθνπνίεζεο, εθφζνλ ε αληηζηνίρεζε ηεο εδαθηθήο πεξηνρήο θαζελφο απφ ηα ρσξηθά επίπεδα κε δηνηθεηηθέο ελφηεηεο έγηλε απφ θαζεκηά απφ ηηο εζληθέο ηαηηζηηθέο Τπεξεζίεο θαη δελ πινπνηήζεθε εληαία κηα πξνζέγγηζε νξηνζέηεζεο ησλ πφιεσλ πνπ λα ζηεξίδεηαη π.ρ. (εληειψο ελδεηθηηθά) ζε ηξία δηαθνξεηηθά θάζκαηα ππθλνηήησλ πιεζπζκνχ. Απφ ηηο πεξηζζφηεξν ιαλζαζκέλεο αληηζηνηρήζεηο είλαη εθείλε πνπ δφζεθε απφ ηηο ειιεληθέο αξρέο, ζην πξψην πξφγξακκα Αζηηθνχ Διέγρνπ, φζνλ αθνξά ζηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο: ε «βαζηθή πφιε» (core city) αληηζηνηρήζεθε κε ηελ εδαθηθή πεξηθέξεηα ηνπ Γήκνπ Αζελαίσλ, ελψ, φπσο είλαη γλσζηφ, ν «βαζηθφο» ζπλερήο αζηηθφο ηζηφο ηνπ Λεθαλνπεδίνπ ηεο Αζήλαο είλαη πνιχ επξχηεξνο. Σν ιάζνο απηφ νδεγνχζε ζε ζσξεία ιαλζαζκέλσλ απνηειεζκάησλ ησλ ζρεηηθψλ ζπγθξίζεσλ θαη σο πξνο ηελ κεηαβνιή ηνπ πιεζπζκνχ -ν νπνίνο, ζην δηάζηεκα 1991-2001 κεηψζεθε ζηελ πεξηνρή ηνπ Γ. Αζελαίσλ αιιά απμήζεθε ζην ζχλνιν ηνπ Λεθαλνπεδίνπ- αιιά θαη σο πξνο ηελ δνκή ηεο απαζρφιεζεο, ηελ

469 9 ν ΠΑΝΔΛΛΖΝΗΟ ΓΔΩΓΡΑΦΗΚΟ ΤΝΔΓΡΗΟ επηθάλεηα ρψξσλ αλαςπρήο θαη αζιεηηζκνχ αλά θάηνηθν θιπ. Σν ιάζνο απηφ δηνξζψζεθε ζε αξθεηφ βαζκφ ζην ηξίην πξφγξακκα ΑΔ κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ κηαο «Δλδηάκεζεο Αζηηθήο Εψλεο» (ΔΝΑΕ, Kernel) γηα ηελ Αζήλα, ε νπνία αληηζηνηρήζεθε κε ηελ εδαθηθή πεξηθέξεηα ηεο Ννκαξρίαο Αζελψλ (ΝΑ). Καη απηή ε αληηζηνίρεζε είλαη ιαλζαζκέλε, εθφζνλ ε ΔΝΑΕ ηεο Αζήλαο ζα έπξεπε λα ζπκπεξηιάβεη θαη ην ρεξζαίν ηκήκα ηεο εδαθηθήο πεξηθέξεηαο ηεο Ννκαξρίαο Πεηξαηψο, ην νπνίν πεξηιακβάλεη επίζεο ζπλερή αζηηθφ ηζηφ θαη έρεη παξφκνηα ιεηηνπξγηθά ραξαθηεξηζηηθά κε εθείλα ηεο πεξηθέξεηαο ηεο ΝΑ. Σξίηνλ, είλαη πνιχ ιίγα ηα δεδνκέλα ηνπ ΑΔ γηα ην πεξηβάιινλ, γηα απηφ θαη δελ αλαθεξφκαζηε εδψ ζε απηή ηελ πηπρή ηεο αλάπηπμεο ησλ πφιεσλ, αλ θαη είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή. Βέβαηα, θαη πέξαλ ηνπ ΑΔ, ηα ζηνηρεία γηα ηηο επξσπατθέο πφιεηο πνπ αθνξνχλ ζην πεξηβάιινλ, παξακέλνπλ πνιχ πεξηνξηζκέλα. Γηα ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε γηα νξηζκέλνπο ζεκαληηθνχο δείθηεο, φπσο, ελδεηθηηθά, γηα ην ΑΔΠ (Αθαζάξηζην Δγρψξην Πξντφλ), άιια ζηνηρεία, πξνεξρφκελα απφ ηελ Eurostat, ηηο εζληθέο ηαηηζηηθέο Τπεξεζίεο ή άιιεο πεγέο, αθφκα θαη αλ απηά αλαθέξνληαη ζηνπο λνκνχο ζηνπο νπνίνπο εληάζζνληαη νη πφιεηο πνπ ζα ζπγθξίλνπκε. 3. Οη κεζνδνινγηθέο επηινγέο ζύγθξηζεο ηεο Αζήλαο κε άιιεο ειιεληθέο θαη επξσπατθέο πόιεηο Δθηφο απφ ηελ Αζήλα, έρνπλ εληαρζεί ζηνλ ΑΔ άιιεο νθηψ ειιεληθέο πφιεηο: Θεζζαινλίθε, Πάηξα, Ζξάθιεην, Λάξηζα, Βφινο, Ησάλληλα, Καβάια θαη Καιακάηα, κε ηηο νπνίεο θαη ζα ηελ ζπγθξίλνπκε. Ζ Αζήλα είλαη κηα κεγάιε κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ε νπνία κπνξεί θαη αξρήλ λα αληηζηνηρεζεί κε ηελ Αηηηθή (κε πιεζπζκφ ην 2004 ζχκθσλα κε ηνλ ΑΔ: 4.010.000 θαηνίθνπο), ε Θεζζαινλίθε είλαη κηα κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ζρεηηθά κηθξφηεξεο εκβέιεηαο (πιεζπζκφο ΑΔ 2004: 960.000) ελψ νη ππφινηπεο είλαη κεζαίεο πφιεηο (κε πιεζπζκφ απφ πεξίπνπ 220.000 γηα ηελ Πάηξα έσο 75.000 γηα ηελ Καιακάηα), ζπλήζσο δηνηθεηηθά θέληξα πεξηθεξεηψλ. Ζ επηινγή ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ κε ηηο νπνίεο ζα ζπγθξίλνπκε ηελ Αζήλα είλαη βέβαηα πνιχ δχζθνιε. Δπηιέμακε απφ ηηο πεξηζζφηεξεο απφ 70 επξσπατθέο κεηξνπνιηηηθέο πεξηνρέο, ηξεηο νη νπνίεο λα αληηζηνηρνχλ ζε ππνδείγκαηα αλάπηπμεο ηα νπνία είλαη αξθεηά αληηπξνζσπεπηηθά ζηνλ επξσπατθφ ρψξν: ηηο πεξηνρέο ηνπ Άκζηεξληακ, ηνπ Μνλάρνπ θαη ηνπ Σνξίλν. Δλψ ε Αζήλα αληηπξνζσπεχεη ζε νξηζκέλν βαζκφ ηηο κεηξνπφιεηο ηνπ επξσπατθνχ λφηνπ, κε ζπγθξηηηθά ρακειφ επίπεδν αλάπηπμεο θαη πεξηνξηζκέλν ηνκέα δπλακηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, νη ππφινηπεο ηξεηο εληάζζνληαη ζηελ πην αλαπηπγκέλε πεξηνρή ηνπ Κνηλνηηθνχ ρψξνπ, ζην «Πεληάγσλν» ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο (ην νπνίν νξηνζεηείηαη απφ ην Λνλδίλν, ην Παξίζη, ην Μηιάλν, ην Μφλαρν θαη ην Ακβνχξγν) ή ζηελ άκεζε πεξηθέξεηά ηνπ. Παξνπζηάδνπλ βέβαηα ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλάπηπμήο ηνπο, φπσο ζα δνχκε ζηελ ζπλέρεηα. Δλψ ε κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ηεο Αζήλαο έρεη κεγάιν πιεζπζκηαθφ δπλακηθφ (βιέπε παξαπάλσ), αθφκα θαη ζην επίπεδν ησλ επξσπατθψλ κεηξνπνιηηηθψλ πεξηνρψλ, νη άιιεο ηξεηο κεηξνπφιεηο έρνπλ αξθεηά κηθξφηεξν πιεζπζκφ: ην Μφλαρν 2.530.000 (ην 2004 ΑΔ), ην Σνξίλν 1.700.000 θαη ην Άκζηεξληακ 1.440.000. Καζεκηά απφ ηηο ηέζζεξηο κεηξνπφιεηο εληάζζεηαη ζε έλα αζηηθφ ζχζηεκα πνπ κπνξεί ρνλδξηθά λα πξνζδηνξηζηεί κε βάζε ηελ ρξνλναπφζηαζε 90 ιεπηψλ απφ ην θέληξν ηεο κεηξφπνιεο, αιιά θαη κε πξφζζεηα θξηηήξηα (βι. ζην TPG, 2009: ESPON 2013 project FOCI). Δλδεηθηηθά, ζε εθείλν ηεο Αζήλαο εληάζζνληαη, εθηφο απφ ην ζχλνιν ηεο Αηηηθήο, ε Κφξηλζνο, ε Υαιθίδα θαη ε Θήβα φπσο θαη νξηζκέλεο ιίγν πην απνκαθξπζκέλεο αζηηθέο πεξηνρέο. Σν έηζη πξνζδηνξηζκέλν «αζηηθφ ζχζηεκα ηεο Αζήλαο» είλαη ζαθψο κνλνθεληξηθφ. Έληνλα κνλν-θεληξηθφ είλαη θαη ην αζηηθφ ζχζηεκα ηνπ Μνλάρνπ, ελψ εθείλν ηνπ Άκζηεξληακ είλαη έληνλα πνιπθεληξηθφ: πξφθεηηαη γηα ηελ πεξηνρή ηνπ Randstadt πνπ πεξηιακβάλεη εθηφο απφ ην Άκζηεξληακ, ην Ρφηηεξληακ, ηελ Οπηξέρηε θαη ηελ Υάγε φπσο θαη αξθεηέο κεζαίεο θαη κηθξέο πφιεηο. Σν αζηηθφ ζχζηεκα ηνπ Σνξίλν ραξαθηεξίδεηαη απφ κέηξην βαζκφ πνιπθεληξηθφηεηαο. ηελ Αζήλα, ην Μφλαρν θαη ην Άκζηεξληακ θπξηαξρεί ν ηνκέαο ησλ ππεξεζηψλ, φρη φκσο νη ίδηνη θιάδνη ησλ ππεξεζηψλ: ζην Μφλαρν θαη ην Άκζηεξληακ είλαη ζπγθξηηηθά ηζρπξφηεξεο νη πην δπλακηθέο ππεξεζίεο, ελψ ζηελ Αζήλα νη πεξηζζφηεξν «ηξέρνπζεο» ππεξεζίεο. Σέινο, ην Σνξίλν, παξφιν φηη είλαη ζεκαληηθφο πφινο ππεξεζηψλ, δηαηεξεί έλαλ ζεκαληηθφ βηνκεραληθφ ηνκέα, πνπ βξίζθεηαη φκσο ζήκεξα ζε ππνρψξεζε. Δπνκέλσο, έρνπκε λα ζπγθξίλνπκε κηα κεηξφπνιε ηνπ λφηνπ ηεο Δπξψπεο κε ηξεηο κεηξνπφιεηο ηνπ «Βνξξά», δπν πφιεηο κε αλαπηπμηαθφ πξνθίι εζηηαζκέλν ζηηο δπλακηθέο ππεξεζίεο (Μφλαρν, Άκζηεξληακ), κηα πφιε κε ρακεινχ δπλακηζκνχ αλαπηπμηαθφ πξνθίι (Αζήλα) θαη κηα πφιε κε δπλακηζκφ ζηηο ππεξεζίεο αιιά θαη ζεκαληηθή βηνκεραλία ε νπνία βξίζθεηαη ζήκεξα ζε θάζε ππνρψξεζεο (Σνξίλν).

Σσήμα 1. Σςμμεηοσή % ηων ςπηκόων σωπών εκηόρ ηηρ Ε. Ένωζηρ ζηο ζύνολο ηων πληθςζμού 2004 ζηιρ ελληνικέρ πόλειρ Αζηικού Ελέγσος, ανά επίπεδο αναθοπάρ: Βαζική πόλη, Εςπεία αζηική πεπιοσή, Ενδιάμεζη αζηική πεπιοσή (Core city, LUZ, Kernel). Πηγή ζηοισείων: Eurostat. 470

471 9 ν ΠΑΝΔΛΛΖΝΗΟ ΓΔΩΓΡΑΦΗΚΟ ΤΝΔΓΡΗΟ 4. «Υαξαθηεξηζηηθά ζεκεία ελδηαθέξνληνο» ηεο ζύγθξηζεο ηεο Αζήλαο κε άιιεο πόιεηο αλά ζεκαηηθέο ελόηεηεο Δπηιέγνπκε γηα ηελ αλάιπζε πνπ αθνινπζεί φρη ηνπο ζεσξεηηθά θαηαιιειφηεξνπο δείθηεο, αιιά δείθηεο γηα ηνπο νπνίνπο ππάξρνπλ δεδνκέλα θαη είλαη ζπγθξηηηθά πεξηζζφηεξν θαηάιιεινη γηα λα πεξηγξάςνπλ ην πεδίν πνπ κειεηάηαη. Δθφζνλ αξθνχκαζηε εδψ λα δψζνπκε κηα πξψηε εηθφλα ησλ θηλεηήξησλ δπλάκεσλ κεηαβνιήο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πφιεσλ, δελ ρξεζηκνπνηνχκε δείθηεο γηα ηνπο νπνίνπο ζα έπξεπε λα δψζνπκε κηα πνιχ εθηελή πεξηγξαθή ηνπ ηξφπνπ πνπ πξέπεη λα ρξεζηκνπνηεζνχλ, φπσο είλαη π.ρ. νη δείθηεο έληαμεο κηαο πφιεο ζε δίθηπα πφιεσλ. Ξεθηλάκε απφ ην θαηά θεθαιήλ ΑΔΠ (Αθαζάξηζην Δγρψξην Πξντφλ) γηα ην 2007 (Eurostat) αλά λνκφ (NUTS3 ii ) ζηνλ νπνίν αληηζηνηρεί θαζεκηά απφ ηηο πφιεηο, σο βαζηθφ δείθηε νηθνλνκηθήο επίδνζεο iii. Ζ Αζήλα / Αηηηθή (31.900) πξνεγείηαη κε πνιχ κεγάιε δηαθνξά ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο ειιεληθέο πφιεηο. Σν αληίζηνηρν ΑΔΠ αλέξρεηαη ζε 20.000-21.000 γηα ην Ζξάθιεην, ην Βφιν θαη ηελ Θεζζαινλίθε θαη ζε 18.000-15.000 γηα ηηο ππφινηπεο πφιεηο. Σν Μφλαρν θαη ην Άκζηεξληακ έρνπλ πνιχ πςειφηεξε νηθνλνκηθή επίδνζε (ΑΔΠ 2007: πεξίπνπ 55.000 θαη 50.000, αληίζηνηρα) ελψ ε επίδνζε ηνπ Σνξίλν (ΑΔΠ 2007: 28.500) είλαη ιίγν ρακειφηεξε απφ εθείλε ηεο Αζήλαο. Απφ ηνπο ππφινηπνπο αλαπηπμηαθνχο δείθηεο, νη νπνίνη είλαη πνιπάξηζκνη, ζα αλαθεξζνχκε εδψ κφλν ζε νξηζκέλνπο πνπ αληαλαθινχλ ζαθέζηεξα ηελ αλαπηπμηαθή δπλακηθή ζε κηα παγθνζκηνπνηεκέλε νηθνλνκία, κε ήδε πξνρσξεκέλε νηθνλνκηθή ελνπνίεζε ζην επίπεδν ηεο Δπξψπεο. Θα ρξεζηκνπνηήζνπκε σο δείθηεο ην δπλακηθφ ησλ θιάδσλ πξνζθνξάο ππεξεζηψλ πξνο ηηο επηρεηξήζεηο (Advanced Producer Services / APS) θαη ησλ θιάδσλ πςειήο ηερλνινγίαο (High Technology activities / ΖΣ iv ). H ζρεηηθή αλάιπζε πξνέξρεηαη απφ ηελ ζε εμέιημε εξγαζία εξεπλεηηθήο νκάδαο ηνπ ΔΜΠ, κε επηζηεκνληθφ ππεχζπλν ηνλ Μ. Αγγειίδε, ζην πιαίζην ηνπ εξεπλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο ESPON FOCI (βιέπε παξαπάλσ), ε νπνία ζα δεκνζηνπνηεζεί ζην πιαίζην ηνπ Final Report ηνπ πξνγξάκκαηνο. Υξεζηκνπνηήζεθαλ ζηνηρεία ηεο Βάζεο Γεδνκέλσλ ORBIS γηα ηα 600.000 ππνθαηαζηήκαηα ησλ εηαηξεηψλ πνπ ειέγρνληαη απφ ηηο 3.000 κεγαιχηεξεο εηαηξείεο ζε παγθφζκην επίπεδν. Βι. ιεπηνκέξεηεο γηα απηή ηελ Βάζε Γεδνκέλσλ ζην TPG, 2009: ESPON 2013 project FOCI. Ζ αλαινγία ηνπ αξηζκνχ εηαηξηψλ ησλ παξαπάλσ δπν θαηεγνξηψλ (APS θαη HT) ζε ζρέζε κε ηνλ πιεζπζκφ ησλ ηεζζάξσλ κεηξνπφιεσλ, είλαη θαηά πνιχ κεγαιχηεξε ζην Μφλαρν θαη ην Άκζηεξληακ ζπγθξηηηθά κε ην Σνξίλν θαη ηελ Αζήλα. Δηαηξείεο πνπ εδξεχνπλ ζηηο δπν πξψηεο κεηξνπφιεηο ειέγρνπλ πνιχ κεγάιν αξηζκφ εηαηξηψλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηηο 1500 πην ζεκαληηθέο πφιεηο ηεο Δπξψπεο. Αληίζεηα, ζεκαληηθφο αξηζκφο εηαηξηψλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηελ Αζήλα ειέγρνληαη απφ ηα κεγάια επξσπατθά νηθνλνκηθά θέληξα. ην Σνξίλν δηαπηζηψλεηαη κηα ελδηάκεζε θαηάζηαζε. Ωο πξνο απηή ηελ ζρέζε «νηθνλνκηθήο εμάξηεζεο» ε Αζήλα θπξηαξρεί πιήξσο ζην αζηηθφ ηεο ζχζηεκα (φπσο νξίζηεθε πην πάλσ). εκαληηθφο είλαη ν βαζκφο θπξηαξρίαο ηνπ Μνλάρνπ φπσο θαη ηνπ Σνξίλν ζηα αληίζηνηρα αζηηθά ζπζηήκαηά ηνπο, ελψ ε ππεξνρή ηνπ Άκζηεξληακ ζην αζηηθφ ζχζηεκα ηνπ Randstadt σο πξνο απηφ ην θξηηήξην είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλε. Ζ αλάπηπμε αθνινπζεί εδψ κηα ζαθψο πνιπθεληξηθή ινγηθή. Αο πεξάζνπκε ζηελ εμέηαζε ηεο δεκνγξαθηθήο θαη θνηλσληθήο θαηάζηαζεο ηεο Αζήλαο ζπγθξηηηθά κε ηηο άιιεο πφιεηο, ρξεζηκνπνηψληαο πνιχ ιίγνπο δείθηεο νη νπνίνη, φπσο ήδε ηνλίζακε, δελ είλαη αλαγθαζηηθά νη πην θαηάιιεινη, είλαη φκσο ραξαθηεξηζηηθνί θαη έρνπκε ηα ζηνηρεία γηα λα πξνρσξήζνπκε ζηελ ζρεηηθή ζχγθξηζε. Όζνλ αθνξά ζηελ ππθλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ ην 2004, απηή ζπλδέεηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ έρνπλ νξηζηεί νη δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ. Δίλαη πνιχ κεγαιχηεξε ζηηο «βαζηθέο πφιεηο» (core cities) ηεο Θεζζαινλίθεο (21.200 άηνκα / Km 2 ) θαη ηεο Αζήλαο (20.500), αξθεηά κηθξφηεξε ζηελ ΔΝΑΕ ηεο Αζήλαο (8.050) θαη πνιχ κηθξφηεξε ζηηο «βαζηθέο πφιεηο» (core cities) ησλ επαξρηαθψλ αζηηθψλ πεξηνρψλ, κε κεγαιχηεξε ηηκή ζηνλ Βφιν (3.300) θαη κηθξφηεξε ζηελ Καβάια (600). Ο πιεζπζκφο ηεο Αηηηθήο ήηαλ πεξίπνπ εμίζνπ γεξαζκέλνο (δείθηεο αξηζκνχ αηφκσλ άλσ ησλ 65 εηψλ / άηνκα 20-64 εηψλ) ην 2004 κε εθείλνπο ησλ ΔΤΑΕ ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηεο Λάξηζαο θαη ιηγφηεξν γεξαζκέλνο ζε ζρέζε κε εθείλνπο ησλ ΔΤΑΕ ησλ ππφινηπσλ ειιεληθψλ πφιεσλ ηνπ ΑΔ (κε ηελ εμαίξεζε ηνπ Ζξαθιείνπ). Ήηαλ πεξηζζφηεξν γεξαζκέλνο απφ ηνλ αληίζηνηρν πιεζπζκφ ηνπ Άκζηεξληακ θαη ιηγφηεξν ζε ζρέζε κε ηνπο πιεζπζκνχο ηνπ Μνλάρνπ θαη ηνπ Σνξίλν. Σν πνζνζηφ αλεξγίαο ζηελ Αηηηθή ην 2004 (9,1%) ήηαλ ρακειφηεξν απφ εθείλα φισλ ησλ άιισλ ειιεληθψλ πφιεσλ ΑΔ (επίπεδν ΔΤΑΕ) θαη πςειφηεξν απφ εθείλα ησλ άιισλ ηξηψλ επξσπατθψλ κεηξνπφιεσλ. Μεγάιν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε αλαινγία ησλ αιινδαπψλ κεηαλαζηψλ (Τπεθφσλ ρσξψλ εθηφο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο) πξνο ηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ. Ζ «βαζηθή πφιε» ηεο Αζήλαο (πεξηνρή ηνπ Γήκνπ Αζελαίσλ) πξνεγείηαη κε πνιχ κεγάιε δηαθνξά σο πξνο απηφ ην θξηηήξην -

ρήκα 1. Σν ζρεηηθφ πνζνζηφ αλεξρφηαλ ην 2004 ζε 23% έλαληη 6,2% γηα ην ζχλνιν ηεο ρψξαο. Μεγαιχηεξα απφ ηνλ εζληθφ κέζν φξν είλαη ηα πνζνζηά γηα ηελ «βαζηθή πφιε» ηεο Θεζζαινλίθεο (10,1%) θαη γηα ηελ ΔΝΑΕ (kernel) ηεο Αζήλαο (πεξηνρή ηεο Ννκαξρίαο Αζελψλ: 10,6%), ελψ είλαη κηθξφηεξα απφ ηνλ εζληθφ κέζν φξν ζηηο ππφινηπεο ειιεληθέο πφιεηο: αλέξρνληαη ζε 4,9% γηα ηελ Πάηξα έσο 3,4% γηα ην Ζξάθιεην. Σν αληίζηνηρν πνζνζηφ ήηαλ κηθξφηεξα απφ εθείλν ηεο Αζήλαο ζηηο πεξηπηψζεηο ηνπ Άκζηεξληακ (5.9%) θαη ηνπ Σνξίλν (4,9%) ή πεξίπνπ ίζν (10,9%) γηα ην Μφλαρν (γηα ην 2000 ζε απηή ηελ ηειεπηαία πεξίπησζε). Ωο πξνο ηελ επηθάλεηα θαηνηθίαο αλά άηνκν (living area ζηνηρεία Αζηηθνχ Διέγρνπ), νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ ηνπ Αζηηθνχ Διέγρνπ δελ είλαη κεγάιεο. Δπηθξαηεί ίδην ζρεδφλ πξφηππν: Οη ηηκέο ηνπ δείθηε γηα ηηο «βαζηθέο πφιεηο» (core cities) ηεο Αζήλαο, ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηεο Πάηξαο είλαη ζρεδφλ ίδηεο κε ηνλ κέζν φξν ηεο Διιάδνο, πεξίπνπ 32 κ 2 / θάηνηθν ην 2004. Ο δείθηεο είλαη ιίγν κεγαιχηεξνο ζηελ πεξηνρή kernel ηεο Αζήλαο: 33,4. ηηο ππφινηπεο νθηψ ειιεληθέο πφιεηο, νη αληίζηνηρεο ηηκέο είλαη ιίγν κεγαιχηεξεο απφ ηνλ εζληθφ κέζν φξν: απφ 34,7 γηα ηελ Καβάια έσο 32,3 γηα ηελ Λάξηζα. Οη ηηκέο ηνπ δείθηε ζην Σνξίλν θαη ζην Μφλαρν γηα ην 2001: 35,7 θαη 41,5, μεπεξλνχλ, αληίζηνηρα, ιίγν θαη αξθεηά πεξηζζφηεξν, εθείλεο ηεο Αζήλαο (δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ην Άκζηεξληακ). 5. πκπεξάζκαηα Ζ ρξήζε δεηθηψλ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζηελ ζπγθξηηηθή εμέηαζε ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ. Όπσο είδακε, φκσο, είλαη απαξαίηεηε γηα ηνλ ζθνπφ απηφ ε ηήξεζε, κεηαμχ άιισλ, δπν βαζηθψλ πξνυπνζέζεσλ: (α) ν νξηζκφο θαη ε νξηνζέηεζε ησλ πφιεσλ λα γίλεηαη κε θαηάιιειν ηξφπν, ψζηε λα ζπγθξίλνληαη πξάγκαηη νκνεηδείο ρσξηθέο ελφηεηεο (β) ηα ζηνηρεία πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ηηκψλ ησλ δεηθηψλ λα έρνπλ ηθαλνπνηεηηθή πνηφηεηα (λα πξνέξρνληαη απφ αμηφπηζηε πεγή θιπ) θαη λα είλαη επαξθψο ελαξκνληζκέλα (λα αλαθέξνληαη ζηνλ ίδην νξηζκφ θαη λα έρεη εθαξκνζηεί απηφο ν νξηζκφο κε ηνλ ίδην ηξφπν ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο). Ζ πεξηζζφηεξν επξεία ππάξρνπζα Βάζε δεδνκέλσλ γηα ηηο επξσπατθέο πφιεηο, εθείλε ηνπ Αζηηθνχ Διέγρνπ παξέρεη ηέηνηα ζηνηρεία, απηά είλαη φκσο ζπγθξίζηκα γηα ζρεηηθά πεξηνξηζκέλν αξηζκφ ζεκάησλ. Δπνκέλσο, παξακέλνπλ πεξηνξηζκέλεο νη δπλαηφηεηεο νινθιεξσκέλσλ ζπγθξίζεσλ αλάκεζα ζην ζχλνιν ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ. Αληίζεηα, κε ηελ ρξεζηκνπνίεζε ησλ ζηνηρείσλ ηνπ Αζηηθνχ Διέγρνπ, παξά ηηο ειιείςεηο πνπ παξνπζηάδνπλ, έρνπλ δηεπθνιπλζεί νη ζπγθξίζεηο ζεκαληηθνχ αξηζκνχ πφιεσλ, κε ηελ κνξθή ζχγθξηζεο ησλ απνηειεζκάησλ κειεηψλ πεξηνρψλ πεξηπηψζεσλ (case studies), εθφζνλ κε ηελ εθαξκνγή απηήο ηεο κεζφδνπ είλαη εθηθηφ λα ζπκπιεξσζνχλ απφ άιιεο πεγέο ηα ζηνηρεία πνπ ιείπνπλ απφ ηνλ Αζηηθφ Έιεγρν, εθφζνλ πξφθεηηαη γηα ιίγεο κφλν πεξηνρέο. Ζ ζχγθξηζε «ραξαθηεξηζηηθψλ ζεκείσλ ελδηαθέξνληνο» ηεο Αζήλαο κε εθείλα άιισλ πφιεσλ, ζε δπν ρσξηθά επίπεδα: ην εζληθφ θαη ην επξσπατθφ, νδεγεί ζε κηα ζεηξά ζπκπεξαζκάησλ, ηα νπνία κπνξεί λα απνηειέζνπλ ελδηαθέξνπζεο, αλ θαη απνζπαζκαηηθέο, «πξνρσξεκέλεο ππνζέζεηο» γηα πεξαηηέξσ έξεπλα. Ζ Αζήλα απνηειεί ηνλ πεξηζζφηεξν δηεζλνπνηεκέλν θφκβν αλάπηπμεο ηεο Διιάδνο, κε κεγάιε δηαθνξά ζε ζχγθξηζε κε ηηο ππφινηπεο ειιεληθέο πφιεηο ηνπ Αζηηθνχ Διέγρνπ. Πεξηιακβάλεη θαηά πνιχ κεγαιχηεξν φγθν δπλακηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζε ζρέζε κε ηηο ηειεπηαίεο, αθφκα θαη αλ ιεθζεί ππ φςηλ ην «βάξνο» ησλ αληίζηνηρσλ πιεζπζκψλ. Σν ζηελά λννχκελν αζηηθφ ζχζηεκα ηεο Αζήλαο (βι. παξαπάλσ) είλαη έληνλα κνλν-θεληξηθφ, φρη κφλν κε φξνπο κνξθνινγηθήο αιιά θαη ιεηηνπξγηθήο πνιπθεληξηθφηεηαο / κνλνθεληξηθφηεηαο. Σν πξφηππν δεκνγξαθηθήο θαη θνηλσληθήο εμέιημεο ηεο Αζήλαο ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ εθείλα ησλ ππφινηπσλ ειιεληθψλ πφιεσλ ΑΔ αιιά θαη ησλ ηξηψλ επξσπατθψλ κεηξνπφιεσλ πνπ επηιέρζεθαλ γηα ζχγθξηζε. Ο πιεζπζκφο ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ Λεθαλνπεδίνπ ηεο Αζήλαο (πεξηνρή kernel ) θαη ηδίσο ηνπ πεξηζζφηεξν θεληξηθνχ ηκήκαηφο ηνπ («βαζηθή πφιε» / core city) παξακέλεη ζπγθξηηηθά πεξηζζφηεξν γεξαζκέλνο, ελψ ε Πξσηεχνπζα ππνδέρηεθε αλαινγηθά κεγαιχηεξν αξηζκφ κεηαλαζηψλ, γεγνλφο πνπ παξαπέκπεη ζηελ αλάγθε πινπνίεζεο κεγάινπ αξηζκνχ ρσξηθψλ παξεκβάζεσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θνηλσληθνχ ρσξηθνχ απνθιεηζκνχ. Σν γεγνλφο φηη έλα απφ ηα ζεκαληηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνηχπνπ θαηνίθεζεο, ε ηηκή ηνπ δείθηε επηθάλεηαο θαηνηθίαο αλά άηνκν, δελ δηαθέξεη ζήκεξα νπζηαζηηθά απφ εθείλε ησλ ππφινηπσλ ειιεληθψλ πφιεσλ, επηβεβαηψλεη πξνγελέζηεξεο αλαιχζεηο πνπ έρνπλ δείμεη φηη σο πξνο ηελ παξαγσγή ηδησηηθνχ ρψξνπ ζηηο πεξηνρέο θαηνηθίαο, νη ειιεληθέο πφιεηο έρνπλ πηνζεηήζεη ην αζελατθφ πξφηππν («κηθξέο Αζήλεο»). Σέινο, φζνλ αθνξά ζε έλα απφ ηα πην ζεκαληηθά πεξηβαιινληηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πφιεο, ηελ επηθάλεηα πνπ δηαηίζεηαη γηα ρξήζεηο αλαςπρήο θαη αζιεηηζκνχ αλά θάηνηθν, ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ Λεθαλνπεδίνπ ηεο Αζήλαο (πεξηνρή kernel) παξνπζηάδεη πνιχ ρακειή ηηκή, ελψ, 472

ζχκθσλα θαη κε άιιεο πεγέο, ε θαηάζηαζε είλαη παξφκνηα ζηηο θεληξηθφηεξεο πεξηνρέο ησλ ππφινηπσλ ειιεληθψλ πφιεσλ. Ζ Αζήλα έρεη ζπγθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο ειιεληθέο πφιεηο (κε ηελ εμαίξεζε ηεο Θεζζαινλίθεο v ), πνιχ πεξηζζφηεξεο δπλαηφηεηεο αλάπηπμεο δξαζηεξηνηήησλ κε ηθαλνπνηεηηθή αληαγσληζηηθφηεηα ζηνλ επξσπατθφ ρψξν. ην πιαίζην ησλ ηεζζάξσλ πεξηπηψζεσλ επξσπατθψλ κεηξνπφιεσλ, ζηαζκίδνληαο ην πην δπλακηθφ ηκήκα ηεο νηθνλνκίαο ησλ πφιεσλ κε ηνλ πιεζπζκφ ηνπο, ε Αζήλα βξίζθεηαη πνιχ πίζσ ζε ζρέζε κε δπν απφ ηηο ηζρπξέο κεηξνπφιεηο ηνπ επξσπατθνχ ππεξαλαπηπγκέλνπ «Πεληαγψλνπ»: ην Μφλαρν θαη ην Άκζηεξληακ, ελψ ην Σνξίλν βξίζθεηαη ζε κηα ελδηάκεζε θαηάζηαζε. Ζ δηαθνξά σο πξνο απηφ ην πεδίν ζε βάξνο ηεο Αζήλαο θαίλεηαη λα είλαη εληνλφηεξε απφ απηήλ πνπ ππνδεηθλχεη ε δηαθνξά ζην ΑΔΠ σο θαη αξρήλ κέηξν νηθνλνκηθήο απνδνηηθφηεηαο. Ο πιεζπζκφο ηεο Πξσηεχνπζαο είλαη ζπγθξηηηθά πην γεξαζκέλνο απφ ηηο παξαπάλσ δπν πξψηεο επξσπατθέο κεηξνπφιεηο, πεξηιακβάλεη φκσο κεγαιχηεξν πνζνζηφ κεηαλαζηψλ, γεγνλφο πνπ παξαπέκπεη ζηελ πξννπηηθή βειηίσζεο ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ (βαζκφο γήξαλζεο θαη γελλεηηθφηεηα). πλαθφινπζα φκσο, αλ ε ηζρπξή πξνζέιθπζε αιινδαπψλ κεηαλαζηψλ ζε φιεο ηηο Γπηηθέο θαη Νφηηεο κεηξνπφιεηο ηεο Δ.Δ. ζέηεη ζε πξνηεξαηφηεηα παξεκβάζεηο αλαβάζκηζεο ησλ αληίζηνηρσλ ππνβαζκηζκέλσλ πεξηνρψλ, νη παξεκβάζεηο απηέο είλαη ζπγθξηηηθά πην επείγνπζεο γηα ηελ Αζήλα. Ο δείθηεο επηθάλεηαο θαηνηθίαο αλά άηνκν είλαη κηθξφηεξνο ζηελ Αζήλα ζπγθξηηηθά κε δπν απφ ηηο άιιεο επξσπατθέο κεηξνπφιεηο, ε δηαθνξά απηή φκσο θαίλεηαη λα είλαη κηθξφηεξε ζπγθξηηηθά κε ηελ «θαζπζηέξεζε» ηεο Αζήλαο σο πξνο ηελ αληαγσληζηηθφηεηα. Σέινο, ην γεγνλφο φηη ε αλά θάηνηθν επηθάλεηα ρψξσλ αλαςπρήο θαη αζιεηηζκνχ είλαη αξθεηά κεγαιχηεξε ζηηο άιιεο επξσπατθέο κεηξνπφιεηο δείρλεη φηη, ζηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο ε απαηηνχκελε πξνζπάζεηα ζε απηφ ην πεδίν πξέπεη λα απνθηήζεη πνιχ πςειή πξνηεξαηφηεηα. Βηβιηνγξαθία Αγγειίδεο Μ., 2004: Αειθόπορ ανάπηςξη ηων πόλεων ζηην Εςπώπη και ζηην Ελλάδα, Έθδνζε ΤΠΔΥΩΓΔ, Αζήλα, 125 ζει. Αγγειίδεο Μ., 2005: Πολιηική αειθόπος ανάπηςξηρ ηων πόλεων ζηην Ελλάδα, Έθδνζε ησλ Πξαθηηθψλ πλεδξίνπ κε ηνλ ίδην ηίηιν, ΔΜΠ - ΤΠΔΥΩΓΔ, Αζήλα, 127 ζει. Ambiente Italia Research Institute, 2003: European Common Indicators Final Project Report: Development, Refinement, Management and Evaluation of European Common Indicators Project (ECI), Milano. European Commission - Eurostat, 2004: Urban Audit Methodological Handbook, Office for Official Publications of the EC, ISBN 92-894-7079-8. European Union / Regional Policy, 2007: State of European Cities Report: Adding value to the European Urban Audit. Eurostat, 2009: Urban Audit 2003/2004 and 2006/2007 data collections. TPG (Transnational Project Group), 2009: ESPON 2013 project FOCI / Future Orientations of Cities», Interim Report, www.espon.eu. Goebel V., A. Thierstein, S. Lüthi, 2007: Functional polycentricity in the Mega-City Region of Munich, Technical University of Munich. IISD (International Institute for Sustainable Development) - Pinter L., P. Hardi and P. Bartelmus, 2005, Sustainable Development Indicators: proposals for a way forward, IISD. i Γηα απηέο ηηο πφιεηο δεηήζεθαλ δηαρξνληθέο ζεηξέο ζηνηρείσλ γηα νξηζκέλνπο δείθηεο απνθιεηζηηθά απφ ηηο ηαηηζηηθέο ππεξεζίεο ησλ θξαηψλ κειψλ ii NUTS: Καηάηαμε ησλ ρσξηθψλ δηνηθεηηθψλ ελνηήησλ ησλ ρσξψλ ηεο ΔΔ ζε ηέζζεξα επίπεδα: NUTS 0, 1, 2 θαη 3. ηελ Διιάδα ζην επίπεδν NUTS 2 αληηζηνηρνχλ νη Πεξηθέξεηεο θαη ζην NUTS 3 αληηζηνηρνχλ νη λνκνί. iii Αλ θαη πξνθαλψο πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη άιινη ηέηνηνη δείθηεο γηα απηφ ην ζθνπφ βι. ζηελ ζρεηηθή πξφζθαηε εθηελή βηβιηνγξαθία iv Βιέπε ελδεηθηηθά γηα ηνπο θιάδνπο πνπ εληάζζνληαη ζε απηέο ηηο δπν θαηεγνξίεο ζην Goebel et al 2007 v Γελ αζρνινχκαζηε εδψ κε ηα εηδηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο Θεζζαινλίθεο 473