ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΦΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΦΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης Οικονομική και Κοινυνιολογία ηηρ Τεσνολογίαρ Διδακηικέρ Σημειώζειρ Αναζηαζία Κυνζηανηέλος Επικ. Καθηγήηπια ΧΙΟΣ, 2005-2006

Πεπιεσόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 4 Ειζαγυγή 4 Γιαηί ςπάπσοςν διαθοπεηικέρ ζσολέρ ζκέτηρ ζηην οικονομική επιζηήμη; 4 Τεσνολογική αλλαγή και καινοηομία ζηην οικονομική επιζηήμη: Σύνηομη επιζκόπηζη 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 10 Ειζαγυγή 10 Η κλαζζική ζσολή 10 Η θεώπηζη ηος Schumpeter για ηην ηεσνολογική αλλαγή και ηην καινοηομία 16 Οικονομικοί κύκλοι και ο πόλορ ηηρ ηεσνολογίαρ 18 Η έννοια ηος Τεσνο-Οικονομικού Παπαδείγμαηορ 21 Δθαξκνγή ηνπ ηερλν-νηθνλνκηθνχ παξαδείγκαηνο: ε πνξεία δηαθξηηψλ ηερλνινγηθψλ επαλαζηάζεσλ 21 Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζεκεξηλνχ ηερλν-νηθνλνκηθνχ παξαδείγκαηνο 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 21 Η νεοκλαζική πποζέγγιζη για ηην ηεσνολογική αλλαγή και ηην εξέλιξη ηηρ ηεσνολογίαρ 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 26 Η Μακπο-οικονομική θεώπηζη 26 Τεσνολογική αλλαγή και οικονομική μεγέθςνζη 26 Η νέα θευπία οικονομικήρ μεγέθςνζηρ (new growth theory) 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 30 Τα οικονομικά ηηρ ηεσνολογικήρ αλλαγήρ 30 Κνηλσληθά θαη ηδησηηθά νθέιε απφ δξαζηεξηφηεηεο Έξεπλαο θαη Αλάπηπμεο. _ 30 Γνκή ηεο αγνξάο θαη ηερλνινγηθή αιιαγή 32 Γηθαηψκαηα πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο. 34 Γηάρπζε ησλ θαηλνηνκηψλ 36 Γηεζλήο κεηαθνξά (δηάδνζε) ηεο Σερλνινγίαο 38 Ζ δηαρείξηζε ηεο ηερλνινγίαο. 39 2

Οι ζςνεσιζηέρ ηος Schumpeter: Εξελικηική πποζέγγιζη και ηεσνολογική αλλαγή 41 Ζ κηθξν-νηθνλνκηθή πξνζέγγηζε γηα ηελ θαηλνηνκία ηνπ Giovanni Dosi 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 47 Ειζαγυγή ζηο ανηικείμενο και ηιρ μεθόδοςρ ηηρ Κοινυνιολογίαρ 47 Η Κοινυνιολογία ηηρ ηεσνολογίαρ 49 Τεσνολογικόρ νηεηεπμινιζμόρ 52 Η κοινυνική διάπλαζη ηηρ ηεσνολογίαρ 53 Σί δηαπιάζεη ηελ ηερλνινγία 53 Ειδικέρ θευπηηικέρ πποζεγγίζειρ για ηη ζσέζη ηεσνολογίαρ - κοινυνίαρ 55 Ζ εμάξηεζε απφ ηελ παξειζνχζα δηαδξνκή 55 Κνηλσληθν-ηερληθά ζπζηήκαηα 56 Ζ θνηλσληθή θαηαζθεπή ηεο ηερλνινγίαο 57 Θεσξία δξαζηψλ- δηθηχνπ (Actor-Network Theory) 57 Μερικές Ερωηήζεις 59 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ειζαγυγή Σν θεθάιαην απηφ παξνπζηάδεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε νηθνλνκηθή επηζηήκε αληηκεησπίδεη ηε ηερλνινγία θαη ηελ ηερλνινγηθή αιιαγή. Παξνπζηάδεη ελ ζπληνκία νξηζκέλα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηξφπνπ ζθέςεο ησλ νηθνλνκνιφγσλ θαζψο θαη ηηο θχξηεο δηαθσλίεο πνπ εληνπίδνληαη κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ ζρνιψλ νηθνλνκηθήο ζθέςεο. ηε ζπλέρεηα παξνπζηάδεη ηηο απφςεηο ησλ νηθνλνκνιφγσλ δηαρξνληθά αλαθνξηθά κε ηνλ ξφιν ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο ζηελ θαηαλφεζε ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ. Σέινο, ζπδεηείηαη πψο θαη γηαηί αλαδσππξψζεθε ην ελδηαθέξνλ ησλ νηθνλνκνιφγσλ γηα ηελ ηερλνινγηθή αιιαγή θαη ηελ θαηλνηνκία θαη πψο απηφο ν παξάγνληαο έρεη πιένλ θαηαιπηηθφ ξφιν ζηε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο. 1 Γιαηί ςπάπσοςν διαθοπεηικέρ ζσολέρ ζκέτηρ ζηην οικονομική επιζηήμη; Οη θχξηεο δηαθσλίεο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ ζρνιψλ ζθέςεο ζηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε εληνπίδνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη νηθνλνκνιφγνη πξνζεγγίδνπλ ζέκαηα φπσο Ο ξφινο θαη ε επηξξνή ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο σο παξάκεηξνο ζηε κειέηε ηεο νηθνλνκηθήο ζπκπεξηθνξάο Οη αηέιεηεο ησλ ππνθεηκέλσλ (αηφκσλ θαη νξγαληζκψλ) (π.ρ. κε νξζνινγηθφηεηα, αηειήο πιεξνθφξεζε, γλψζε, θιπ) σο βαζηθή παξάκεηξνο ζηελ νηθνλνκηθή αλάιπζε Ζ εκπινθή ηεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο ζηελ εμήγεζε ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο θαη αλάπηπμεο ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο δσήο Τπάξρνπλ δηαθνξέο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη νηθνλνκηθνί επηζηήκνλεο πξνζεγγίδνπλ απηά ηα ζέκαηα. Δηδηθφηεξα, νη νηθνλνκνιφγνη έρνπλ δηαθνξεηηθέο απφςεηο σο πξνο ηηο ππνζέζεηο ζηηο νπνίεο βαζίδνπλ ηηο ζεσξίεο ηνπο ζην κηθξν- θαη καθξνεπίπεδν θαη ην θαηά πφζν απηέο είλαη εχινγεο 1 Ο φξνο νηθνλνκηθή κεγέζπλζε (economic growth) αλαθέξεηαη ζηελ αχμεζε ησλ πξαγκαηηθψλ εθξνψλ κηαο νηθνλνκίαο ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ. Ζ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε κεηξηέηαη κε βάζε ηελ αχμεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ αθαζάξηζηνπ εζληθνχ πξνηφληνο (ΑΔΠ) ή ηνπ αθαζάξηζηνπ εγρψξηνπ πξνηφληνο ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ ή κε ηελ αχμεζε ηνπ θαηά θεθαιήλ εηζνδήκαηνο ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ. Ζ ηθαλφηεηα κηαο νηθνλνκίαο λα παξάγεη πεξηζζφηεξα αγαζά εμαξηάηαη απφ ηνπο εμήο παξάγνληεο: 1. Σελ αχμεζε ζην απφζεκα θαη ηελ πνηφηεηα ησλ θεθαιαηνύρσλ αγαζώλ (ζπζζψξεπζε θεθαιαίνπ). 2. Σελ αχμεζε ζηελ πνζφηεηα θαη ηελ πνηφηεηα ηνπ εξγαηηθνύ δπλακηθνύ. 3. Σελ αχμεζε ζηελ πνηφηεηα θαη πνζφηεηα ησλ θπζηθώλ ηεο πόξσλ. 4. Σν επίπεδν ηεο ζπλνιηθήο δήηεζεο 5. Σελ απνδνηηθή ρξήζε ησλ παξαγφλησλ (εηζξνψλ) 1,2,& 3 ψζηε λα κεγηζηνπνηνχλ ηε ζπλεηζθνξά ηνπο ζηελ αχμεζε ησλ εθξνψλ κέζσ ηεο βειηησκέλεο παξαγσγηθόηεηαο. 6. Σελ αλάπηπμε θαη εηζαγσγή ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη θαηλνηνκίαο ζε πξνηφληα θαη δηαδηθαζίεο. Ζ ζεκαζία ηεο ζπκβνιήο ηνπ ηειεπηαίνπ παξάγνληα θαη ε ελζσκάησζή ηνπ ζηε ζπλάξηεζε ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο έγηλαλ ζρεηηθά πξφζθαηα. Σα ζεκαληηθφηεξα βήκαηα πξνο απηή ηελ παξαδνρή παξνπζηάδνληαη ζηε ζπλέρεηα. 4

ηνπο παξάγνληεο νη νπνίνη πξέπεη λα ζπκπεξηιεθζνχλ ψζηε λα δηακνξθσζεί κηα θαηάιιειε ζεσξία γηα ηε κειέηε ηεο νηθνλνκηθήο ζπκπεξηθνξάο Σν θπξίαξρν ξεχκα ζηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε ήηαλ θαη παξακέλεη ε λενθιαζηθή ζεψξεζε γηα ηελ νηθνλνκία, (γλσζηή θαη σο νξζόδνμε) ην αληηθείκελν δηαπξαγκαηεχεηαη ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ καζήκαηνο ηεο κηθξν-νηθνλνκηθήο φπσο δηδάζθεηαη ζήκεξα. Ζ λενθιαζηθή νηθνλνκηθή ζεσξία αζρνιείηαη κε πνζφηεηεο θαη ηηκέο θαη κε ηνπο κεραληζκνχο νη νπνίνη επηθέξνπλ ηζνξξνπία κεηαμχ ηηκψλ θαη παξαγσγήο, πξνζθνξάο θαη δήηεζεο ζε έλα πιήξσο αληαγσληζηηθφ πεξηβάιινλ. Δλδηαθέξεηαη πεξηζζφηεξν λα αλαιχζεη ηε δνκή θαη ηηο ηδηφηεηεο ελφο ζπζηήκαηνο ζε ηζνξξνπία παξά λα εμεγήζεη κε πνην ηξφπν θαη κέζσ πνησλ δηαδηθαζηψλ ην ζχζηεκα έθηαζε ζ απηή ηε ζέζε. Τπφ ην πξίζκα απηφ, παξακέλεη ζην επίπεδν ηεο πεξηγξαθήο ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ νηθνλνκηθψλ ππνθεηκέλσλ ζε δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο αιιά δελ εμεηάδεη ηελ πνξεία πνπ δηαλχνπλ (νξγαλσηηθά, ζηξαηεγηθά, ηερλνινγηθά) ζηε κεηάβαζή ηνπο απφ έλα ζηαζεξφ ζεκείν ζε έλα άιιν. Δλαιιαθηηθέο πξνζεγγίζεηο δίλνπλ έκθαζε ζηα κέζα θαη ηηο δηαδηθαζίεο πνπ αθνινπζνχληαη θαη πνπ βνεζνχλ ζηελ εμέιημε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Οη πξνζεγγίζεηο απηέο (κε-νξζόδνμεο) ήηαλ θαη παξακέλνπλ ζην πεξηζψξην ηεο νηθνλνκηθήο ζθέςεο. Τεσνολογική αλλαγή και καινοηομία ζηην οικονομική επιζηήμη: Σύνηομη επιζκόπηζη Έλα απφ ηα ζέκαηα ζηα νπνία ππάξρεη ζπδήηεζε κεηαμχ ησλ νηθνλνκηθψλ επηζηεκφλσλ είλαη ην θαηά πφζν πξέπεη λα ζπκπεξηιάβνπλ ηελ επηζηήκε θαη ηελ ηερλνινγία σο παξάγνληεο ζηελ πξνζπάζεηα ηνπο λα θαηαλνήζνπλ ηα θνηλσληθά θαηλφκελα. Απφ ηελ επνρή ηνπ Adam Smith θαη ηνπ Marx νη πεξηζζφηεξνη νηθνλνκνιφγνη αλαγλψξηδαλ ηνλ ξφιν ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο ζηελ νηθνλνκηθή πξφνδν. ήκεξα, κηα ζεκαληηθή κεξίδα νηθνλνκνιφγσλ απνδίδνπλ ζηελ επηζηήκε θαη ηελ ηερλνινγία πνιιαπινχο ξφινπο ζηελ νηθνλνκία. πγθεθξηκέλα, Ζ επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε είλαη απαξαίηεηε γηα ηε δηαδηθαζία παξαγσγήο (ηε κεηαηξνπή ησλ εηζξνψλ ζε εθξνέο) Ζ επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε είλαη επίζεο απαξαίηεηε γηα ηε παξαγσγή λέσλ πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ Ζ επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε επεξεάδεη θαη επεξεάδεηαη απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη ζεζκνί θαη νη αγνξέο είλαη νξγαλσκέλεο θαη ιεηηνπξγνχλ Ζ επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε δελ παξάγεηαη θαη δελ δηαθηλείηαη κφλν κέζσ ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο αγνξάο. Ζ αλαγλψξηζε φηη ε επηζηήκε έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ θνηλσλία (θαη ζπλεπψο είλαη έλα θνλσληθφ θαηλφκελν) είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ε γλψζε γίλεηαη δηαζέζηκε πξνο ρξήζε ζην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα. Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο νηθνλνκνιφγνπο φκσο απηέο νη ηδηφηεηεο ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο ζεσξνχληαλ εμσηεξηθνί παξάγνληεο σο πξνο ηελ επηζηήκε ησλ νηθνλνκηθψλ θαη επνκέλσο δελ ρξεηάδνληαλ ηδηαίηεξε πξνζνρή. Αληίζεηα, ε έκθαζε βξίζθνληαλ ζηε κειέηε ησλ παξαδνζηαθψλ εηζξνψλ (εξγαζία, θεθάιαην) θαη ζηελ αλάιπζε ησλ κεηαβνιψλ πξνζθνξάο θαη δήηεζεο. Απηφ ζπλέβαηλε θπξίσο ιφγσ: ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ππνζέζεσλ ηεο λενθιαζηθήο νηθνλνκηθή ζεσξίαο. 5

ηεο έιιεηςεο γλψζεσλ γχξσ απφ θπζηθέο επηζηήκεο/ηερλνινγίεο απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο νηθνλνκνιφγνπο ηεο επηθέληξσζεο ζε ζέκαηα δηεζλνχο εκπνξίνπ θαη απαζρφιεζεο ηεο έιιεηςεο θαηάιιεισλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ θαη δεδνκέλσλ ηα νπνία ζα ηξνθνδνηνχζαλ ελαιιαθηηθά κνληέια νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο. Σν ελδηαθέξνλ ησλ νηθνλνκνιφγσλ γηα ηελ κειέηε ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη ηεο θαηλνηνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο είλαη αξθεηά λεψηεξν. πγθεθξηκέλα, εθηηκάηαη φηη ην αληηθείκελν Οηθνλνκηθά ηεο Σερλνινγίαο άξρηζε λα ζπγθξνηείηαη πεξίπνπ πξηλ απφ ηέζζεξηο δεθεηίεο. Όκσο, φπσο ηνλίζακε θαη πξνεγνχκελα, απφ ηελ επνρή ηνπ Adam Smith θαη ηνπ Alfred Marshall αλαγλσξηδφηαλ ε ζεκαζία ηεο ηερλνινγίαο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Παξφι απηά, δελ ζεσξνχληαλ αληηθείκελν άμην πξνο κειέηε θαη νη νηθνλνκνιφγνη ην είραλ απνθιείζεη απφ ηνλ θχθιν ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπο. Ζ εθεπξέζεηο θαη ε ηερλνινγία γεληθφηεξα ζεσξνχληαλ απιψο σο δεδνκέλα πνπ ηξνθνδνηνχλ ηελ δηαδηθαζία ηεο παξαγσγήο θαη δηαλνκήο ησλ αγαζψλ. Ζ δεκηνπξγία απηψλ θαζαπηψλ ησλ εθεπξέζεσλ μέθεπγε απφ ηα επηζηεκνληθά ελδηαθέξνληα ησλ νηθνλνκνιφγσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε λενθιαζηθή πξνζέγγηζε γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο νηθνλνκίαο βαζίδεηαη ζηελ αθεξεκέλε ζεσξεηηθή ππφζεζε φηη επηηπγράλεηαη πάληα θαηάζηαζε γεληθήο ηζνξξνπίαο ζε κηα νηθνλνκία. ηελ νπζία δειαδή δελ έρνπκε θακία αιιαγή ζην ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ ζπζηήκαηνο, απιψο κεραληζκνχο νη νπνίνη επηηξέπνπλ εθφζνλ ππάξμεη θάπνηα αιιαγή πνπ επηθέξεη αληζνξξνπία ζην ζχζηεκα, ηε κεηάβαζε ηνπ ζπζηήκαηνο απφ κηα ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο ζε κηα άιιε. ηελ πξάμε φκσο φρη κφλν ππάξρεη κεγέζπλζε ησλ νηθνλνκηψλ ζηα θξάηε, αιιά ππάξρνπλ θαη κεγάιεο δηαθνξέο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο ρψξεο. Απηή ηε πξαγκαηηθφηεηα ηα ζεσξεηηθά εξγαιεία ηεο λενθιαζηθήο ζρνιήο δελ κπνξνχζαλ αξρηθά λα εμεγήζνπλ. Οη λενθιαζηθνί νηθνλνκνιφγνη επηρείξεζαλ λα αλαιχζνπλ ην θαηλφκελν ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο κέζα ζε έλα πιαίζην ζηαζεξψλ δνκψλ θαη παξαγφλησλ φπνπ δελ ππήξρε δπλαηφηεηα δηαξζξσηηθψλ αιιαγψλ παξά κφλν πνζνηηθή αχμεζε ζηνπο παξαδνζηαθνχο ζπληειεζηέο εηζξνψλ (θεθάιαην, εξγαζία, θπζηθνί πφξνη). Σε δεθαεηία ηνπ 1950, νη νηθνλνκνιφγνη επηρείξεζαλ λα εμεγήζνπλ ην θαηλφκελν ηεο κεγέζπλζεο αιιά αληηκεηψπηζαλ εμαηξεηηθή δπζθνιία λα θαηαιήμνπλ ζε κηα εκπεηξηθή εμήγεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ρξεζηκνπνηψληαο ηνπο παξαδνζηαθνχο ζπληειεζηέο, ζηνπο νπνίνπο δελ ζπκπεξηιακβάλνληαλ θπζηθά ε ηερλνινγία θαη ε θαηλνηνκία. Ο πξσηεξγάηεο ηεο λενθιαζηθήο ζεσξίαο ηεο κεγέλζπλζεο (growth theory) ν νηθνλνκνιφγνο Robert Solow ζε κηα εξγαζία πνπ δεκνζηεχζεθε ην 1957 θαηέιεμε φηη κφλν ην 10%, ή ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε ην 30%, ηεο κεγέζπλζεο κπνξνχζε λα απνδνζεί ζηνπο παξαδνζηαθνχο ζπληειεζηέο. Σν ππφινηπν 70-90% ν Solow ην απέδσζε ζε έλα παξάγνληα θαηάινηπν (residual factor) ν νπνίνο απνδφζεθε ζηελ ηερλνινγία. Ο Solow δελ απέδεημε εκπεηξηθά φηη ε νηθνλνκηθή κεγέζπλζε νθεηιφηαλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ηερλνινγίεο. Απιψο θαηέιεμε φηη πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξεζεί καθξνπξφζεζκα έλαο ζεηηθφο ξπζκφο αχμεζεο ηνπ θαηά θεθαιήλ εζληθνχ εηζνδήκαηνο πξέπεη λα εμειίζζεηαη ζπλερψο ε ηερλνινγηθή γλψζε κε ηε κνξθή λέσλ πξνηφλησλ, λέσλ αγνξψλ ή λέσλ ηερληθψλ. Υσξίο ηερλνινγηθή πξφνδν, νη επηπηψζεηο ηεο θζίλνπζαο απφδνζεο ζην θεθάιαην ζα πεξηνξίζνπλ θαη ηειηθά ζα δηαθφςνπλ ηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Όκσο, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δεκηνπξγείηαη ε ηερλνινγηθή αιιαγή θαη νη παξάγνληεο πνπ σζνχλ ηηο επηρεηξήζεηο 6

ζηε δεκηνπξγία ηεο παξέκεηλε έλα κπζηήξην. ηελ νπζία δειαδή, απηφ πνπ κειέηεζε ν Solow ήηαλ νη επηπηψζεηο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο ζηελ νιίζζεζε ηεο ζπλάξηεζεο παξαγσγήο παξά ε ίδηα ε δηαδηθαζία γέλλεζεο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο. Με ηνλ ηξφπν απηφ, ν Solow θαη νη νηθνλνκνιφγνη ηνπ 1950 θαη 1960 αλαγλψξηζαλ κελ ηε ζεκαζία ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη ηελ εηζήγαγαλ σο παξάγνληα ζηα κνληέια ηνπο ππνζέησληαο φκσο φηη ε ηερλνινγηθή πξφνδνο είλαη εμσγελήο παξάγνληαο ζηελ αλάπηπμε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 ην θιίκα άιιαμε. Τπάξρεη πιένλ ζεκαληηθή κεξίδα νηθνλνκηθψλ επηζηεκφλσλ, αθφκε θαη ηεο λενθιαζηθήο ζρνιήο, πνπ ζεσξνχλ ηελ επηζηήκε θαη ηερλνινγία σο ελδνγελείο παξάγνληεο ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο θαη θαηά ζπλέπεηα αληηθείκελα πξνο ζπζηεκαηηθή κειέηε σο πξνο ηε γέλλεζε, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηελ εμέιημή ηνπο. Παξφι απηά, ελψ ππάξρεη αλαγλψξηζε ηνπ ξφινπ ηεο ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο σο ηελ πην πεηζηηθή εμήγεζε ηεο αχμεζεο ηεο παξαγσγήο (output), ηα πεξηζζφηεξα εγρεηξίδηα νηθνλνκηθψλ δελ αζρνινχληαη κε ην ζέκα ηεο θαηλνηνκίαο ζην κίθξν επίπεδν ηεο επηρείξεζεο σο κηα ζεκαληηθή επηρεηξεζηαθή δξαζηεξηφηεηα. Σν απμαλφκελν ελδηαθέξνλ ησλ νηθνλνκνιφγσλ γηα ηελ ηερλνινγηθή αιιαγή νθείιεηαη ζε κηα ζεηξά παξαγφλησλ. πγθεθξηκέλα, 1. Ζ εκπεηξία ηνπ 2νπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ θαη νη επελδχζεηο πνπ έγηλαλ ηφηε απφ θπβεξλήζεηο ζε έξεπλα θαη αλάπηπμε (research and development R&D) γηα ηελ εμεχξεζε ηερλνινγηθψλ ιχζεσλ έδεημαλ φηη είλαη εθηθηή θαη απνδίδεη ε νξγαλσκέλε πξνζπάζεηα εμεχξεζεο ηερλνινγηθψλ ιχζεσλ ζην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο, εηδηθά απφ κεγάιεο επηρεηξήζεηο. 2. Ζ ελαζρφιεζε ησλ επηρεηξήζεσλ κε ζέκαηα R&D νδήγεζε ζην λα ελζσκαησζεί ε δηαδηθαζία απηή ζηηο ιεηηνπξγίεο θαη ηε ζηξαηεγηθή ηεο επηρείξεζεο. Έλα λέν αληηθείκελν έξεπλαο δεκηνπξγείηαη γηα ηνπο νηθνλνκνιφγνπο θαη φζνπο αζρνινχληαη κε ζέκαηα δηνίθεζεο επηρεηξήζεσλ γχξσ απφ ην πνηνη παξάγνληεο επλννχλ ηε θαηλνηνκία θαη γηαηί θάπνηεο επηρεηξήζεηο ηα θαηαθέξλνπλ θαιχηεξα απφ άιιεο. 3. Οη ηερλνινγηθέο αιιαγέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 50 θαη νη λεσηεξηζκνί νδήγεζαλ ζε πξνβιεκαηηζκφ ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ θαη ηηο επηπηψζεηο ηνπο ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ. Γεκηνπξγήζεθε έηζη ε αλάγθε κέηξεζεο θαη αμηνιφγεζεο απηψλ ησλ επηπηψζεσλ (νηθνλνκηθά ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ησλ θπζηθψλ πφξσλ) 4. Δηδηθά γηα ηηο ΖΠΑ, ν ξπζκφο πξνφδνπ θαη ε επηηπρήο ρξήζε λέσλ ηερλνινγηψλ δεκνχξγεζε ην εξψηεκα θαηά πφζν θαη ππφ πνηεο πξνππνζέζεηο ε εκπεηξία απηή κπνξεί λα κεηαθεξζεί θαη ζε άιιεο ρψξεο (νηθνλνκηθά ηεο αλάπηπμεο) 5. Ζ πξφζθαηε άλνδνο ηνπ κεξηδίνπ ηεο Ηαπσλίαο θαη ησλ Νέσλ Βηνκεραληθψλ ρσξψλ (Κνξέα, πγθαπνχξε, θιπ) ζηελ παγθφζκηα αγνξά δεκηνχξγεζαλ ηξηγκνχο ζε ΖΠΑ θαη Δπξψπε σο πξνο ηηο πξαθηηθέο δηνίθεζεο/ δηαρείξηζεο ησλ επηρεηξήζεσλ, ησλ κεζφδσλ παξαγσγήο, θαη ηεο θαηλνηνκηθήο ηθαλφηεηαο απηψλ ησλ παξαδνζηαθψλ δπλάκεσλ. 6. Ζ παξαηεξνχκελε χθεζε ζηηο αλαπηπγκέλεο ρψξεο αλαδσπχξσζε ηε ζπδήηεζε πεξί χπαξμεο θπκάησλ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, φπσο είραλ ζπδεηεζεί αξρηθά απφ ηνλ Schumpeter, ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαδνρηθέο θάζεηο έθξεμεο, σξηκφηεηαο, παξαθκήο, αλαδσπχξσζεο ηεο ηερλνινγηθήο θαη νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. 7

Γελ είλαη ινηπφλ ηπραίν ην γεγνλφο φηη θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970 ππήξμε κηα ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ νηθνλνκνιφγσλ απφ ηνλ Keynes παηέξα ηεο καθξννηθνλνκηθήο - πξνο ηνλ Schumpeter. Ο Keynes ππήξμε ηδηαίηεξα δεκνθηιήο ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο θαη κέρξη ηα ηέιε ηνπ 1960, ηελ πεξίνδν αθξηβψο ηεο αλάδπζεο δπλακηθψλ νηθνλνκηψλ θαη κεγάισλ επηρεηξήζεσλ. Όκσο, νη πξνηάζεηο ηνπ Keynes πεξί θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ θαη ηφλσζεο ηεο δήηεζεο δελ θαίλνληαλ λα κπνξνχζαλ λα αληηκεησπίζνπλ απνηειεζκαηηθά ηελ νηθνλνκηθή θξίζε πνπ κάζηηδε ηελ επνρή απφ ην 1970 θαη κεηά. Έηζη νη ηδέεο ηνπ Schumpeter επαλήιζαλ ζην πξνζθήλην. Ζ παηξφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο Οηθνλνκηθήο ηεο Σερλνινγίαο απνδίδεηαη ζηνλ Joseph Schumpeter ν νπνίνο ζην πξψην έξγν ηνπ Η Θεσξία ηεο Οηθνλνκηθήο Αλάπηπμεο (1912 ζηα Γεξκαληθά, 1934 ζε Αγγιηθή κεηάθξαζε) ζπλέδεζε ηελ θαηλνηνκηθή δξαζηεξηφηεηα κε ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Ζ ζεσξία ηνπ Schumpeter, φπσο δηαηππψζεθε ζην ζπγθεθξηκέλν έξγν ηνπ, αξρίδεη κε ηελ παξαδνρή φηη ζηελ νηθνλνκία επηθξαηεί ηζνξξνπία. Σν λέν ζηνηρείν ζηε ζεσξία ηνπ είλαη ε δπλακηθή ηεο πξνζέγγηζε. Αληί λα ζεσξεί ηελ θαηάζηαζε ηεο ηζνξξνπίαο σο γεληθά ζηαζεξή, ηελ βιέπεη σο ηε θαηάιιειε ζπλζήθε πνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη αλαζηάησζε εθ ησλ έζσ. Ο θχξηνο θνξέαο απηήο ηεο αλαζηάησζεο είλαη ν θαηλνηφκνο επηρεηξεκαηίαο (Innovator-entrepreneur), ν νπνίνο αμηνπνηεί ππάξρνληεο πφξνπο κε λένπο ηξφπνπο. Απηνχ ηνπ είδνπο ν επηρεηξεκαηίαο ραξαθηεξίδεηαη απφ εηδηθέο δεμηφηεηεο (π.ρ. λα βξίζθεη νηθνλνκηθνχο πφξνπο, λα δηαρεηξίδεηαη αλζξψπνπο, λα πείζεη αλζξψπνπο, θιπ). Ο επηρεηξεκαηίαο-θαηλνηφκνο επηηπγράλεη λα πξνθαιέζεη αλαζηάησζε ζηελ ηζνξξνπία ηνπ ζπζηήκαηνο κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο λέσλ ζπλδπαζκώλ νη νπνίνη κπνξεί λα είλαη: 1. Ζ εηζαγσγή λένπ πξνηφληνο ή ππάξρνληνο πξνηφληνο κε λέα πνηφηεηα 2. Ζ εηζαγσγή λέαο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο 3. Ζ αλάπηπμε λέαο αγνξάο 4. Ζ αμηνπνίεζε λέσλ θπζηθψλ πεγψλ θαη πιηθψλ 5. Ζ αλαδηνξγάλσζε ελφο θιάδνπ Σν απνηέιεζκα απηψλ ησλ δξάζεσλ, ζχκθσλα κε ηνλ Schumpeter, δελ είλαη απιψο ε αλαζηάησζε ζηηο ζπλζήθεο ιεηηνπξγίαο ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο αιιά κηα δηαδηθαζία δεκηνπξγηθήο θαηαζηξνθήο ε νπνία απαμηψλεη ζηαδηαθά ηηο ππάξρνπζεο δνκέο ηνπ ζπζηήκαηνο. Ζ δηάρπζε ησλ λέσλ ζπλδπαζκψλ θαη ε ζπκκεηνρή νινέλα θαη πεξηζζφηεξσλ επηρεηξήζεσλ ζηελ αμηνπνίεζή ηνπο ζα νδεγήζεη ζε κηα λέα θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο ε νπνία ζα απνηειέζεη ηελ αθεηεξία γηα κηα λέα δεκηνπξγηθή θαηαζηξνθή. Ζ ζεψξεζε ηνπ Schumpeter πεξί ηεο ζεκαζίαο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο ζηελ νηθνλνκηθή πξφνδν έδσζε ψζεζε ζηελ αλάπηπμε λεψηεξσλ πξνζεγγίζεσλ νη νπνίεο, ζε αληίζεζε κε ηε λενθιαζηθή πξαθηηθή, ηνπνζεηνχλ ηε ηερλνινγία ζην θέληξν ηεο νηθνλνκηθήο αλάιπζεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ πξνζπαζνχλ λα αλνίμνπλ ην καχξν θνπηί ηεο ηερλνινγίαο θαη λα κειεηήζνπλ ηηο θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, ζεζκηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δηαδηθαζίεο κε ηηο νπνίεο αλαπηχζζεηαη ε ηερλνινγία θαη παξάγνληαη θαηλνηνκίεο, θαζψο θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο ζηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Γηα παξάδεηγκα, ζηε βηβηνγξαθία ππάξρεη πιήζνο εκπεηξηθψλ κειεηψλ πνπ αζρνινχληαη κε ζέκαηα φπσο νη δηαθνξέο ζηα επίπεδα αλάπηπμεο κεηαμχ ρσξψλ, ε γέλλεζε θαηλνηνκηψλ, ε επίδξαζε ηεο ηερλνινγίαο ζηελ παξαγσγηθφηεηα, θιπ. Οη αλαιχζεηο ησλ ζχγρξνλσλ νηθνλνκνιφγσλ πνπ αζρνινχληαη κε ηελ κειέηε ηεο 8

επηζηήκεο θαη ηερλνινγίαο σο ελδνγελή θαη αλαπφζπαζηα ζηνηρεία ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο δελ αθνξνχλ πιένλ κφλν ην καθξν-νηθνλνκηθφ επίπεδν αιιά επεθηείλνληαη ζηα γλψξηκα επίπεδα αλάιπζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ αλέθαζελ γηα ηελ κειέηε ησλ νηθνλνκηθψλ θαηλνκέλσλ. πγθεθξηκέλα, νξηζκέλα ζέκαηα κε ηα νπνία αζρνινχληαη νη λεψηεξεο κε νξζφδνμεο πξνζεγγίζεηο ζηελ νηθνλνκία αθνξνχλ ε μάκπο-επίπεδν: Πψο ιεηηνπξγεί θαη εμειίζζεηαη ην ζχζηεκα ηεο ειεχζεξεο αγνξάο ; (π.ρ. ζεσξίεο πεξί ηερλν-νηθνλνκηθψλ παξαδεηγκάησλ θαη δηαξζξσηηθψλ θξίζεσλ πξνζαξκνγήο) Σε μέζο- επίπεδν: Αλαιχζεηο ζε επίπεδν αγνξψλ θαη βηνκεραληθψλ θιάδσλ αλαθνξηθά κε ηε δεκηνπξγία θαη δηάρπζε ηερλνινγηψλ θαη ηερλνινγηθήο γλψζεο (π.ρ. ν αληαγσληζκφο ζηελ αγνξά θαζνξίδεη εάλ κηα θαηλνηνκία ζα επηδήζεη. Σν απηνθίλεην κε αηκφ έραζε έδαθνο έλαληη ηνπ απηνθηλήηνπ κε βελδίλε - πψο θαη γηαηί ζπλέβε απηφ;) Σε μίκπο-επίπεδν: Αλάιπζε ζε επίπεδν επηρείξεζεο/νξγαληζκνχ/αηφκνπ. απηφ ην επίπεδν ιακβάλνληαη ζεκαληηθέο απνθάζεηο γηα επελδχζεηο ζε ηερλνινγία πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δεκηνπξγία ηκήκαηνο Έξεπλαο θαη Αλάπηπμεο (R&D) κέζα ζηελ επηρείξεζε ή αιιηψο ηε ιεγφκελε επαγγεικαηηθνπνίεζε ηνπ ζπζηήκαηνο R&D. Γηα έλαλ νηθνλνκνιφγν ζεκαληηθέο εξσηήζεηο ζην επίπεδν απηφ είλαη νη αθφινπζεο: Πψο κπνξεί λα βειηησζεί ε ξνή ηεο πιεξνθνξίαο ζην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο ψζηε λα βνεζήζεη ζηε παξαγσγή λέαο γλψζεο θαη θαηλνηνκίαο Θα πξέπεη νη επηζηήκνλεο λα εξγάδνληαη θαη λα δεκηνπξγνχλ κφλν κέζα ζε έλα βηνκεραληθφ εξγαζηήξην ή κπνξνχλ λα απαζρνινχληαη ζε άιιν πεξηβάιινλ εθηφο επηρείξεζεο Μήπσο ε γλψζε θαη ε πιεξνθνξία πνπ απαηηείηαη γηα θαηλνηνκία ππάξρεη ειεχζεξα δηαζέζηκε ή είλαη θζελφηεξε αλ ηελ πξνκεζεπηνχλ απφ άιιν θνξέα Σί είδνπο νηθνλνκίεο θιίκαθαο ππάξρνπλ ζην ζχζηεκα Έξεπλαο θαη Αλάπηπμεο Πνηέο επηρεηξήζεηο έρνπλ ηα πεξηζζφηεξα θφληα γηα λα θαηλνηνκήζνπλ θαη ππφ πνηεο ζπλζήθεο αγνξάο ιεηηνπξγνχλ Σί είδνπο θίλεηξα παξνηξχλνπλ ηηο επηρεηξήζεηο λα θαηλνηνκήζνπλ Πνηφο ν ξφινο ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηε δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο λέαο ηερλνινγηθήο γλψζεο θαη θαηλνηνκίαο 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ειζαγυγή Σν θεθάιαην απηφ παξνπζηάδεη κε ηζηνξηθή ζεηξά ηηο απφςεηο ησλ βαζηθφηεξσλ ζρνιψλ νηθνλνκηθήο ζθέςεο ζρεηηθά κε ηνλ ξφιν ηεο ηερλνινγίαο. Παξνπζηάδνληαη έηζη ηα θχξηα ζεκεία ησλ απφςεσλ ησλ νηθνλνκνιφγσλ ηεο θιαζηθήο ζρνιήο (θπξίσο ηνπ Smith, ηνπ Ricardo, θαη ηνπ Marx), ηνπ Schumpeter, ηεο λενθιαζηθήο ζρνιήο, αιιά θαη λεψηεξσλ ζρνιψλ νηθνλνκηθήο ζθέςεο φπσο ε εμειηθηηθή θαη ζεζκηθή νηθνλνκηθή. Δπηζεκαίλεηαη απφ ηελ αξρή φηη ν ζρνιηαζκφο ζηηο επηκέξνπο παξαγξάθνπο ζέιεη λα ηνλίζεη ηηο δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο αλαθνξηθά κε ηα θίλεηξα θαη ηελ εμέιημε ησλ δξάζεσλ ησλ ππνθεηκέλσλ θσηίδνληαο έηζη δηαθνξεηηθέο φςεηο ηνπ ίδηνπ θαηλνκέλνπ. Σν απνηέιεζκα ησλ νηθνλνκηθψλ πξάμεσλ είλαη ην ίδην, εληνχηνηο νη δηάθνξεο πξνζεγγίζεηο θσηίδνπλ θαη αλαιχνπλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, αιιά θαη απνδίδνπλ ζε δηαθνξεηηθνχο παξάγνληεο, ηε πνξεία πξνο ην ζπγθεθξηκέλν απνηέιεζκα. 2 Η κλαζζική ζσολή ε έλα γεληθφηεξν πιαίζην, νη θιαζηθνί νηθνλνκνιφγνη - ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ Marx - αζρνιήζεθαλ κε ηε δπλακηθή ησλ καθξνρξφλησλ αιιαγψλ, ηε θχζε ηεο αλάπηπμεο θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ ηελ θαζνξίδνπλ, θαζψο θαη ηηο πξννπηηθέο δηαηήξεζήο ηεο. Βαζηθά ζέκαηα πνπ ηνπο απαζρφιεζαλ: Σα θπζηθά φξηα ζηελ αλάπηπμε (Malthus, Ricardo) Σα κεηνλεθηήκαηα απφ ηελ αλάπηπμε (Malthus, Mill) Ο ξφινο ησλ ζεζκψλ (Institutions) (Marx) Ζ ηερλνινγία θαη νη επηπηψζεηο ηεο ζηελ εχξεζε εξγαζίαο θαζψο θαη ζην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο (Smith, Ricardo, Marx) Γηα ηνπο θιαζηθνχο (Smith, Ricardo, Mill, Marx) ε ηερλνινγηθή πξφνδνο απνηεινχζε κηα απφ ηηο θξίζηκεο κεηαβιεηέο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Οη θιαζηθνί φρη κφλν είραλ ζπλείδεζε ηεο πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ηεο ηερλνινγηθήο πξνφδνπ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε αιιά θαη αλαγλψξηδαλ επίζεο ηελ πηζαλφηεηα ηεο πξνζσξηλήο ηνπιάρηζηνλ ηερλνινγηθήο αλεξγίαο. Ο Adam Smith ζην έξγν ηνπ Γηεξεχλεζε ζηε θχζε θαη ζηα αίηηα ηνπ πινχηνπ ησλ Δζλψλ (1776) έζεζε ηεο βάζεηο ηεο θιαζηθήο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο ζεσξψληαο ηε δνκή κηαο νηθνλνκίαο σο κηα θπθιηθή ξνή δηαζπλδέζεσλ, φπσο παξνπζηάδεηαη ζην αθφινπζν ζρήκα. ηελ νπζία, ν Smith έβιεπε ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα σο κηα δηαδξαζηηθή αιιεινπρία κεηαμχ εηζξνψλ θαη εθξνψλ. 2 Σν αθφινπζν παξάδεηγκα βνεζά λα μεθαζαξίζεη ην ζπγθεθξηκέλν ζεκείν: Ζ νξζφδνμε (λενθιαζηθή) πξνζέγγηζε αληηκεησπίδεη ηελ χπαξμε πςειψλ εκεξνκηζζίσλ σο θίλεηξν γηα θαηλνηνκίεο εμνηθνλφκεζεο εξγαζίαο. Οξηζκέλεο κε-νξζφδνμεο πξνζεγγίζεηο βιέπνπλ ην θαηλφκελν απφ δηαθνξεηηθή νπηηθή ζεσξψληαο φηη ηα πςειά εκεξνκίζζηα σο ην απνηέιεζκα κηαο πςεινχ επηπέδνπ ηερλνινγηθήο επίδνζεο ζηελ παξαγσγή. ηελ πξάμε ηα πςειά εκεξνκίζζηα είλαη ηφζν ε αηηία φζν θαη ην απνηέιεζκα ηερλνινγηθή πξνφδνπ ζηελ παξαγσγή. Δπνκέλσο κηα πιήξεο εμέηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ζα πξέπεη λα ιακβάλεη ππφςε ηεο απηέο ηηο ακνηβαίεο ζπζρεηίζεηο. 10

Έζνδα Εήηεζε γηα εηζξνέο Δπηρείξεζε Πξνζθνξά εθξνψλ Έμνδα Παξαγσγή Δηζξνέο Δθξνέο Πξνζθνξά εξγαζίαο Ννηθνθπξηά Εήηεζε γηα εθξνέο Καηαλάισζε Απνηακίεπζε Δπέλδπζε O Πινύηνο ησλ Εζλώλ, παξνπζηάδεη ηνπο γλσζηνχο ζήκεξα ζπληειεζηέο παξαγσγήο: γε, θεθάιαην θαη εξγαζία. χκθσλα κε ηε ζεψξεζε ηνπ Smith, ε κεηαηξνπή ησλ εηζξνψλ ζε εθξνέο γίλεηαη κέζσ ηεο επηρείξεζεο, ε νπνία αληηκεησπίδεηαη σο έλα καχξν θνπηί. Ζ επηρείξεζε έρεη αλάγθε απφ εηζξνέο (θπξίσο εξγαζία) γηα λα παξάγεη εθξνέο, Ο ιφγνο ησλ εθξνψλ πξνο ηηο εηζξνέο νξίδεη ηελ παξαγσγηθφηεηα. 3 Ζ κεγέζπλζε ζε κηα νηθνλνκία κπνξεί λα πξνέιζεη κε δχν ηξφπνπο: (α) απφ ηελ παξαθξάηεζε κέξνπο ησλ εθξνψλ θαη ηελ κεηαηξνπή ηνπ αληί γηα θαηαλάισζε ζε απνηακίεπζε (δηαθεθνκκέλε γξακκή). Γηα ηνπο θιαζηθνχο νηθνλνκνιφγνπο, ε ηαθηηθή απηή επέηξεπε ηε ρξήζε κεγαιχηεξεο πνζφηεηαο παξαγσγηθήο εξγαζίαο (β) κέζσ ηεο βειηίσζεο ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο κεηαηξνπήο ησλ εηζξνψλ ζε εθξνέο, δει. απμάλνληαο ηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ εηζξνψλ. Ζ ηερλνινγηθή πξφνδνο ζεσξείηαη έλα θαηλφκελν πνπ ελζαξξχλεη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε. Γηα λα θαηαλνήζνπκε φκσο πψο επηηπγράλεηαη ε αχμεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο πξέπεη λα αλνίμνπκε ην καχξν θνπηί ηεο επηρείξεζεο θαη λα θαηαλνήζνπκε ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο. Ο Smith απέδσζε ηελ αχμεζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ζην θαηλφκελν ηνπ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο ή -φπσο νλνκάδεηαη ζήκεξα- ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο. Παξαηεξψληαο ηελ θνηία θαη ηελ Αγγιία ηεο επνρήο ηνπ, ζπλεηδεηνπνίεζε ηελ ηξνκαθηηθή αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο πνπ πξνέθπςε απφ ηνλ ιεπηνκεξή θαηακεξηζκφ θαη ηελ εμεηδίθεπζε ηεο εξγαζίαο. Αλαθέξεη ζπγθεθξηκέλα ην παξάδεηγκα ελφο εξγνζηαζίνπ θαξθηηζψλ ην νπνίν απαζρνινχζε 10 εξγάηεο, ηνλ θαζέλα ζε δηαθνξεηηθά πφζην: «Ο έλαο εξγάηεο ηξαβάεη ην ζχξκα, έλαο 3 Δηδηθφηεξα, ν ιφγνο ησλ ζπλνιηθψλ εθξνψλ πξνο ηηο ζπλνιηθέο εηζξνέο αλαθέξεηαη σο πλνιηθή Παξαγσγηθφηεηα ησλ πληειεζηψλ (Total Factor Productivity). πλήζσο, ε παξαγσγηθφηεηα νξίδεηαη σο ν ιφγνο ησλ εθξνψλ πξνο ηηο εηζξνέο ηεο εξγαζίαο (παξαγσγηθφηεηα εξγαζίαο) εθφζνλ είλαη εχθνιν λα πξνζδηνξηζζνχλ ζηνηρεία γηα ηνλ ζπγθεθξηκέλν ζπληειεζηή. 11

άιινο ην ηζηψλεη, έλαο ηξίηνο ην θφβεη, έλαο ηέηαξηνο δεκηνπξγεί ηε κχηε,.». Σν ζπκπέξαζκα ηνπ ήηαλ φηη απηνί νη δέθα εξγάηεο παξάγνπλ πνιχ πεξηζζφηεξεο θαξθίηζεο απφ φηη ζα παξήγαγαλ αλ ν θαζέλαο εξγαδφηαλ κφλνο ηνπ θαη επνκέλσο έθηηαρλε θάζε θαξθίηζα απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο. Καηά ηνλ Smith ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο νδεγεί ζε ζεακαηηθέο απμήζεηο ηεο παξαγσγηθφηεηαο κέζα απφ ηξεηο ηξφπνπο: Πξψηνλ, επεηδή ν θάζε εξγάηεο εηδηθεχεηαη ζε έλα κφλν θνκκάηη ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο, ηνπ δίλεηαη ε δπλαηφηεηα λα ην κάζεη θαιά θαη λα βειηησζεί ζεκαληηθά. Γεχηεξν, επεηδή ν θάζε εξγάηεο δελ ρξεηάδεηαη λα κεηαθηλείηαη απφ ην έλα θνκκάηη ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο ζην άιιν π.ρ. απφ ην ηξάβεγκα ηνπ ζχξκαηνο ζηελ θαηαζθεπή ηεο κχηεο ηεο θαξθίηζαο - εμνηθνλνκείηαη πνιχηηκνο ρξφλνο. Σξίην, είλαη πην εχθνιν λα επηλνεζνχλ απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο εξγάηεο κεραλέο ή εξγαιεία πνπ ηνπο βνεζνχλ λα εθηειέζνπλ επθνιφηεξα ηελ εξγαζία ηνπο ζην πφζην πνπ ηνπο έρεη αλαηεζεί παξά λα επηλνεζνχλ κεραλέο ή εξγαιεία απφ ηνπο ηερλίηεο νη νπνίνη εξγάδνληαη κφλνη ηνπο θαη επνκέλσο αζρνινχληαη κε ην ζχλνιν κηαο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. Ο Smith φκσο δελ αξθέζηεθε ζηε δηαπίζησζε φηη ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο απμάλεη εθζεηηθά ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη επνκέλσο απμάλεη ηνλ πινχην ελφο έζλνπο θαη νδεγεί ζε κία γεληθή επεκεξία ε νπνία δηαρέεηαη ηειηθά θαη ζηηο ρακειφηεξεο θνηλσληθέο ηάμεηο. Παξαηήξεζε επίζεο φηη φζν κεγαιχηεξν είλαη ην κέγεζνο ηεο αγνξάο ηφζν απμάλεη ε εμεηδίθεπζε ή ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο. Παξφιν πνπ ν ίδηνο δελ πξνρψξεζε παξαπέξα ηελ ζθέςε ηνπ, ζα κπνξνχζε θαλείο εχθνια λα θαληαζηεί ηε δπλαηφηεηα χπαξμεο ελφο ελάξεηνπ θχθινπ (virtuous cycle) ν νπνίνο νδεγεί ζε φιν θαη πςειφηεξα επίπεδα επεκεξίαο: κεγαιχηεξνο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο νδεγεί, ζε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο επεκεξίαο, ην νπνίν κε ηε ζεηξά ηνπ ζπλεπάγεηαη αχμεζε ηνπ κεγέζνπο ηεο αγνξάο, ην νπνίν νδεγεί ζε κεγαιχηεξν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, θ.ν.θ. ε ζρέζε κε ηηο ζχγρξνλεο θξαηνχζεο αληηιήςεηο πεξί ηερληθήο πξνφδνπ, ε ζεψξεζε ηνπ παξνπζηάδεη ηηο αθφινπζεο ηξεηο ζεκαληηθέο ηδηαηηεξφηεηεο: Ζ νξγαλσηηθή αιιαγή πξνεγείηαη θαη θαζνξίδεη ηελ ηερλνινγηθή αιιαγή. Ζ εηζαγσγή ησλ κεραλψλ εμαξηάηαη ζε ηειηθή αλάιπζε απφ ην βαζκφ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο θαη φρη ην αληίζεην, φπσο αξθεηέο θνξέο πηζηεχεηαη. Με άιια ιφγηα, δελ είλαη νη κεραλέο πνπ νδεγνχλ ζε κεγαιχηεξν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, αιιά ν κεγαιχηεξνο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο πνπ νδεγεί ζηελ εθεχξεζε θαη ζηελ ελζσκάησζε ησλ κεραλψλ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία. Αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ηεο εξγαζίαο κπνξεί λα πξνέιζεη απφ θαζαξά νξγαλσηηθέο αιιαγέο, ρσξίο ηελ εηζαγσγή λέσλ κεραλψλ ή εξγαιείσλ. Οη αμηνζεκείσηεο απμήζεηο ηεο παξαγσγηθφηεηαο πνπ επέθεξαλ ζηελ ηζηνξία ηνπ θαπηηαιηζκνχ ε καλνπθαθηνχξα (manufacture), ν ηαυινξηζκφο θαη πην πξφζθαηα νη γηαπσλέδηθεο κέζνδνη νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο (zero stocks, kan-ban, ) δείρλνπλ φηη ν Smith παξακέλεη επίθαηξνο. Σέινο, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηνλ Smith είλαη νη εξγάηεο ή νη ηερλίηεο πνπ εθεπξίζθνπλ θαηλνχξγηεο κεραλέο θαη φρη θάπνηνη εηδηθεπκέλνη επηζηήκνλεο νη κεραληθνί. Απηφ κπνξεί λα θαίλεηαη παξάμελν ζήκεξα, αιιά απνηειεί κηα απνιχησο ξεαιηζηηθή εηθφλα ηνπ θαπηηαιηζκνχ ηεο επνρήο ηνπ Smith. Απφ 12

ηελ άιιε πιεπξά ν Smith ζρνιίαζε εχζηνρα ζρεηηθά κε ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ζηνλ ρψξν ηεο επηζηήκεο, φηη ν θαζέλαο γίλεηαη πην εηδηθόο ζηνλ ηνκέα ηνπ, γίλεηαη πεξηζζόηεξε δνπιεηά ζπλνιηθά, θαη ε πνζόηεηα ηεο παξαγόκελεο έξεπλαο απμάλεηαη ζεκαληηθά θάλνληαο θαλεξφ φηη απφ ηε πεξίνδν εθείλε αθφκε αλαγλσξηδφηαλ ηφζν ν ξφινο ηεο γλψζεο ζηελ αλάπηπμε θαη ηε ζπζζψξεπζε πινχηνπ φζν θαη ε ζεκαζία ηνπ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο ζηε παξαγσγή λέαο γλψζεο. Αμίδεη ηέινο λα ζεκεησζεί, φζνλ αθνξά ηελ γεληθφηεξε αληίιεςε ηνπ Smith γηα ηελ ιεηηνπξγία ηεο νηθνλνκίαο φηη νη επηξξνέο πνπ είρε απφ ηνπο λφκνπο ηεο θπζηθήο (λφκνη ηνπ Νεχησλα) θαη ε πηνζέηεζε ηνπο ζηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο νηθνλνκίαο ηνλ νδήγεζαλ ζηελ αληίιεςε φηη νη δπλάκεηο πνπ επεξεάδνπλ ην ζχζηεκα ηεο αγνξάο ειέγρνληαη απφ έλα αφξαην ρέξη (invisible hand) κε απνηέιεζκα ην ζχζηεκα λα βαδίδεη πάληα πξνο ηε ζσζηή θαηεχζπλζε θαη λα επηηπγράλεηαη ηζνξξνπία. 4 Έηζη, παξά ην γεγνλφο φηη ζην έξγν ηνπ ηνπνζέηεζε ην άηνκν ζην θέληξν ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο, δελ ππάξρεη ρψξνο γηα λα αλαδεηρζνχλ νη ηδηαηηεξφηεηεο ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ δξνπλ ζηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν ηεο νηθνλνκίαο θαη λα εμεηαζηνχλ νη επηπηψζεηο ησλ δηαθνξψλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. O Ricardo ζην έξγν ηνπ έζεζε θη απηφο κε ηνλ ηξφπν ηνπ ηελ ηερλνινγηθή πξφνδν ζην θέληξν ηεο δπλακηθήο ηνπ θνηλσληθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο. Γηα ηνλ Ricardo νη βειηηώζεηο πνπ ζπλαληώληαη ζηνλ αγξνηηθό ηνκέα είλαη δύν εηδώλ: απηέο πνπ απμάλνπλ ηελ παξαγσγηθή δύλακε ηεο γεο, θαη απηέο πνπ καο θάλνπλ λα ιακβάλνπκε ηα πξντόληα ηεο κε ιηγόηεξε εξγαζία.( ) θαη νη δύν έρνπλ επίδξαζε ζηελ απόδνζε αιιά όρη ηζνδύλακα. Καηά ζπλέπεηα νη ηδηνθηήηεο ηεο γεο δελ έρνπλ ην ίδην θίλεηξν λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ζηελ πξάμε απηέο ηηο βειηηψζεηο. Αιιά απηφ δελ απνηειεί ηελ νπζία ηεο ζπιινγηζηηθήο ηνπ Ricardo. Καη ζπλερίδεη: Απηό πνπ επηδηώθσ είλαη ε κειέηε ηεο επίδξαζεο πνπ αζθνύλ νη κεραλέο ζηα ζπκθέξνληα δηαθνξεηηθώλ θνηλσληθώλ ηάμεσλ έλα ζεκαληηθό ζέκα πνπ δελ έρεη αλαιπζεί αξθεηά κέρξη ηηο κέξεο καο. Ο Ricardo αθνινχζεζε ηελ εμήο ζπιινγηζηηθή: Οη θαηλνηνκίεο δελ εθαξκφδνληαη ζηελ πξάμε παξά κφλν αλ απμάλνπλ ηα θέξδε. Πεξηζζφηεξν θέξδνο ζεκαίλεη θαη πεξηζζφηεξε απνηακίεπζε, κηα θαη ην θέξδνο απνηειεί βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ απνηακίεπζε. ε βάζνο ρξφλνπ (long term) ε ηζφηεηα κεηαμχ απνηακίεπζεο θαη επέλδπζεο επηηξέπεη λα ζεσξήζνπκε φηη νη θαηλνηνκίεο απηέο επλννχλ πςεινχο ξπζκνχο κεγέζπλζεο, θαη θαηά ζπλέπεηα κεγέζπλζε ε νπνία είλαη πην γξήγνξε απ φηη ε δήηεζε γηα εξγαηηθφ δπλακηθφ. Αιιά ζ απηφ ην ζεκείν βξίζθεηαη ε ελδηαθέξνπζα άπνςε ηνπ Ricardo: είκαη πεπεηζκέλνο όηη ε αληηθαηάζηαζε ηνπ αλζξώπηλνπ δπλακηθνύ από κεραλέο πέθηεη κεξηθέο θνξέο πνιύ βαξηά θαη πνιύ νδπλεξά ζηηο απνηακηεύζεηο ησλ εξγαηηθώλ ηάμεσλ. χκθσλα κε ηνλ Ricardo, ην θπθινθνξνχλ θεθάιαην απφ κφλν ηνπ αληηζηνηρεί ζε κηα δήηεζε εξγαζίαο αλάινγε κε ην δηαζέζηκν εξγαηηθφ δπλακηθφ. Δάλ ν ιφγνο ζηαζεξνχ πξνο θπθινθνξνχλ θεθάιαην παξακέλεη ζηαζεξφο, ε αχμεζε ηνπ ζπλνιηθνχ απνζέκαηνο θεθαιαίνπ ζα νδεγήζεη ζε αχμεζε ηεο δήηεζεο γηα εξγαζία. Όκσο, ζηελ πεξίπησζε φπνπ ν ιφγνο απηφο απμεζεί, ζα έρεη αξλεηηθή επίπησζε ζηε κεγέζπλζε θαη ζηε δηαηήξεζε ηνπ επηπέδνπ δήηεζεο ηεο εξγαζίαο. Πάλησο, είλαη δπλαηφλ λα δεκηνπξγεζεί θαη κηα ζεηηθή επίπησζε: ην απμαλφκελν απφζεκα ζα δεκηνπξγήζεη 4 Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο θιαζηθνχο νηθνλνκνιφγνπο, ε ζεψξεζε απηή πξνυπνζέηεη φηη ηίζεληαη ζε ιεηηνπξγεί κεραληζκνί επαλφξζσζεο/εμηζνξξφπεζεο ηνπ ζπζηήκαηνο κέζσ: (α) δεκηνπξγίαο λέσλ επελδχζεσλ, (β) δεκηνπξγίαο λένπ εμνπιηζκνχ, (γ) κείσζεο ησλ κηζζψλ, (δ) κείσζεο ησλ ηηκψλ, (ζη) εκθάληζεο λέσλ πξντφλησλ (θαηλνηνκίεο πνπ δεκηνπξγνχλ λέεο ζέζεηο εξγαζίαο) 13

αλάπηπμε επλντθή πξνο ηελ εξγαζία. Η αλαθάιπςε θαη εθαξκνγή λέσλ ηερλνινγηώλ νδεγεί πάληα ζηελ αύμεζε ηνπ θαζαξνύ πξντόληνο κηαο ρώξαο ( ) κηα αύμεζε ζην θαζαξό πξντόλ κηαο ρώξαο ζπλάδεη κε κηα κείσζε ηνπ αθαζάξηζηνπ πξντόληνο. Δπνκέλσο θαζαξφ (απφδνζε + θέξδε) θαη αθαζάξηζην πξντφλ (θαζαξφ πξντφλ πξνζαπμεκέλν κε κηζζνχο) επηηξέπνπλ ηε δεκηνπξγία δηαθνξεηηθψλ εμειίμεσλ. Απηή ε άπνςε έδσζε ηξνθή γηα ηελ εμήο ζπδήηεζε: νη δπλάκεηο ηεο ηερλνινγίαο θαη ην αλζξώπηλν δπλακηθό βξίζθνληαη ζε δηαξθή αληαγσληζκό κεηαμύ ηνπο θαη ζπκβαίλεη ζπρλά νη πξώηεο λα κελ ρξεζηκνπνηνύληαη έσο ηε ζηηγκή πνπ απμάλεηαη ε ηηκή ησλ δεύηεξσλ. χκθσλα κε ηε Ρηθαξδηαλή πξνζέγγηζε, ε πξφνδνο ηεο ηερλνινγίαο (κεραλνπνίεζε) εμσζεί ηνπο εξγάηεο εθηφο αγνξάο έρνληαο έηζη ηε δπλαηφηεηα λα δεκηνπξγήζεη ζεκαληηθή θαη δηαξθή αλεξγία. Μ απηφ ηνλ ηξφπν, ε ζρέζε κεηαμχ ηερλνινγηθή πξνφδνπ θαη αλαδηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο ηνπνζεηείηαη ζην θέληξν ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Ο Marx απφ ηε πιεπξά ηνπ έδσζε έκθαζε ζηνλ θνηλσληθφ κεηαζρεκαηηζκφ πνπ πξνθαινχζαλ νη ηερλνινγηθέο επαλαζηάζεηο. Ζ αληίιεςε ηνπ γηα ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή εμέιημε βαζηδφηαλ ζηε κεηάβαζε απφ έλα ζχζηεκα παξαγσγήο ζε έλα άιιν. Ζ επηθξάηεζε ελφο ζπζηήκαηνο έλαληη ελφο άιινπ ήηαλ απνηέιεζκα πάιεο θαη αληαγσληζκνχ. Γηα λα θαηαιήμεη ζ απηή ηε καθξν-νηθνλνκηθή πξνζέγγηζε, φκσο, ν Marx είρε ζηξέςεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζην κηθξν-νηθνλνκηθφ επίπεδν ηεο επηρείξεζεο, θαη ζηε κειέηε ηεο ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ θαη ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο. Γηα ηνλ Marx, ν εξγάηεο θαη ε κεραλή είλαη θαη εμνρήλ ζε αληηπαξάζεζε κεηαμχ ηνπο. Καηά ζπλέπεηα, νπνηαδήπνηε αηζηφδνμε ζεψξεζε σο πξνο ηελ κεραλνπνίεζε αληηκεησπίδεηαη κφλν κε ζαξθαζκφ απφ ηνλ Μαξμ. 5 Ζ βηνκεραληθή πξφνδνο πνπ αθνινπζεί ηε δηαδηθαζία ηεο ζπζζψξεπζεο δελ κεηψλεη κφλν ηνλ αξηζκφ ησλ εξγαηψλ πνπ απαηηνχληαη γηα λα εθαξκνζηνχλ ηα λέα κέζα παξαγσγήο, αιιά απμάλεη παξάιιεια ηελ πνζφηεηα ηεο εξγαζίαο πνπ έλαο εξγάηεο κπνξεί λα εθηειέζεη. Ζ εμνηθνλφκεζε ζηελ απαξαίηεηε εξγαζία νθείιεηαη ζηε ρξήζε λέαο ηερλνινγίαο ε νπνία απμάλεη ηελ απφδνζε ηνπ επελδεδπκέλνπ θεθαιαίνπ. Ο Marx ζεσξνχζε φηη ε ηερλνινγία εμειίζζεηαη απφ ηδέεο θαη αθεξεκέλα ζρέδηα πνπ ππάξρνπλ ζηνλ αλζξψπηλν λνπ ζε πην νινθιεξσκέλα ζπζηήκαηα κεραλψλ κέζσ ηεο εθαξκνγήο ησλ αξρψλ ηεο επηζηήκεο. ε αθνινπζία κε ηνλ Smith, ν Μαξμ ππνζηήξημε φηη ζην πξψηκν βηνκεραληθφ ζχζηεκα ε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο νθεηιφηαλ ζηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο. ηε ζπλέρεηα φκσο, ε εθαξκνγή θαλφλσλ ηεο επηζηήκεο ζηα δηαθξηηά ζηάδηα ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο ήηαλ ην ζηνηρείν εθείλν πνπ επέηξεπε ζπλερείο βειηηψζεηο ζηε ηερλνινγία θαη θαηά ζπλέπεηα αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. Αλαγλψξηζε έηζη ηε ζπζρέηηζε κεηαμχ επηζηήκεο θαη ηερλνινγίαο, κηα ζρέζε ε νπνία ραξαθηεξίδεη ηελ αλάπηπμε ηνπ θαπηηαιηζκνχ απφ ηνλ 19ν αηψλα θαη ηδηαίηεξα ηνλ 20ν. Ηζηνξηθά, ν Marx αλαγλψξηζε ηα εμήο δηαθξηηά ζηάδηα ζηελ βηνκεραληθή αλάπηπμε: ηάδηα ηζηνξηθψλ ηερλνινγηθψλ ζπζηεκάησλ Υεηξνλαθηηθή εξγαζία (Pure labour) ρφιηα Πξν-θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο (Φενπδαιηζηηθφ ζχζηεκα, δνπιία), 14νο-18νο αηψλαο. Αληίζηαζε ζε 5 Αλαθεξφκαζηε εδψ ζηε ζεσξία ησλ αληηζηαζκηζηηθψλ σθειεηψλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, ε ηερλνινγία κέζσ ησλ νηθνλνκηψλ (θιίκαθνο, θάζκαηνο, εμσηεξηθψλ) πνπ αλακέλεηαη λα δεκηνπξγήζεη, επηηξέπεη λέεο επελδχζεηο νη νπνίεο νδεγνχλ ζε εξγαζία ηζνδχλακε κε απηή πνπ ράζεθε εμαηηίαο ηεο εηζαγσγήο ηεο ηερλνινγίαο. 14

λένπο ηξφπνπο παξαγσγήο (αληίζηαζε ζηελ ηερλνινγηθή αιιαγή) Υεηξνηερλία (Handicrafts) Μεζαίσλαο. Οη εκθάληζε ησλ ζπληερληψλ ζεκάδη πξψηκνπ θαπηηαιηζκνχ Μαλνπθαθηνχξα (manufacture) Βηνκεραλία (Modern Industry) Σα εξγαιεία θαη νη κεραλέο ήηαλ πξνηφληα αλζξψπηλεο (ζπλ)εξγαζίαο, Αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο κε ηε ρξήζε κεραλψλ. 19νο αηψλαο: ραξαθηεξηζηηθφ ηεο λέαο βηνκεραληθήο επνρήο είλαη ην γεγνλφο φηη κεραλέο ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα θηηάρλνπλ κεραλέο. Η ζπγθέληξσζε θεθαιαίνπ ζε κεγάιεο επηρεηξήζεηο, ν θαηακεξηζκόο ηεο εξγαζίαο, θαη ε εθαξκνγή αξρώλ ηεο επηζηήκεο έθαλαλ ηελ θαηλνηνκία μερσξηζηό επάγγεικα. Σα ραξαθηεξηζηηθά πιενλεθηήκαηα ηεο λέαο βηνκεραληθήο πεξηφδνπ είλαη φηη Δπηηξέπεη ηελ αλάπηπμε κνηθνλνκηθψλ θιίκαθνο ζηελ θαηαζθεπή κεγάισλ κεραλψλ Δπηηξέπεη ηελ απνδνηηθή ρξήζε παξάπιεπξσλ πξνηφλησλ (δεκηνπξγία εμσηεξηθψλ νηθνλνκηψλ) Οδεγεί ζε αχμεζε ηεο απφδνζεο ησλ κεραλψλ (εμνηθνλφκηζε θεθαιαίνπ θαη εξγαζίαο) Δπηδξά θάζεηα ζηνπο θιάδνπο-ρξήζηεο εκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ απφςεσλ ηνπ Marx ήηαλ φηη ε εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο ζπλερηδφηαλ γηα κεγάιν δηάζηεκα κεηά ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ εμνπιηζκνχ. Δηδηθφηεξα, ππνζηήξηδε φηη ηα νθέιε πνπ επηζεκάλζεθαλ ζηνλ παξαπάλσ πίλαθα γηα ηελ βηνκεραληθή πεξίνδν δελ πξνέθπςαλ κε κεραληζηηθφ ηξφπν αιιά ήηαλ απνηέιεζκα κηαο δηαιεθηηθήο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ θεθαιαίνπ θαη εξγαζίαο ζην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο πνπ δηεπθφιπλε ηελ εμνηθείσζε κε ηελ ηερλνινγία (learning by doing, learning by using). 6 Με απηφ ηνλ ηξφπν, ν Marx αλαγλψξηδε ηε ζεκαζία ηεο εκπεηξίαο πνπ απνθηάηαη απφ ηε ρξήζε ηνπ εμνπιηζκνχ, ε νπνία νδεγεί ζε βειηηψζεηο ζηηο κεζφδνπο θαη ζην θφζηνο παξαγσγή. Καηά ηνλ Marx, θχξην ζπζηαηηθφ ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο δελ ήηαλ ηφζν ε θαηλνηνκία ζηα πξνηφληα φζν ε ζπλερήο αλαδήηεζε λέσλ κεζφδσλ παξαγσγήο. ε αληίζεζε κε ηνλ Smith, ν Marx δελ δίλεη ηδηαίηεξν βάξνο ζην ξφιν ηνπ αηφκνπ ζηε δηαδηθαζία εμέιημεο ηεο ηερλνινγίαο. Ζ ηερλνινγία αλαγλσξίδεηαη σο κηα θνηλσληθή δηαδηθαζία θαη γη απηφ ε εμέιημή ηεο δελ κπνξεί λα εμεηαζζεί ζην πιαίζην δξάζεο κεκνλσκέλσλ αηφκσλ (π.ρ. ηνπ εθεπξέηε). Αληηζέησο, ν Marx ππνζηεξίδεη φηη ρξεηάδεηαη λα κειεηεζεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη θνηλσληθέο δπλάκεηο θηλεηνπνηνχληαη θαη ζπλερψο αιιάδνπλ ην είδνο ησλ ηερλνινγηθψλ πξνβιεκάησλ πνπ απαηηνχλ ιχζε. ην πιαίζην απηφ είλαη ελδηαθέξνλ λα εμεηαζζεί πψο, θαηά ην παξειζφλ, ε παξαγσγηθή δηαδηθαζία επεξέαδε ηε ζπγθξφηεζε επηζηεκνληθψλ θαη ηερλνινγηθψλ γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ. 6 Καηά ηνλ Marx, ζεκαληηθφ ξφιν είρε επίζεο ε βειηίσζε ησλ ππνδνκψλ επηθνηλσλίαο πνπ παξείρε ην θξάηνο. 15

Ζ αλάιπζε ηνπ Marx πξνζέθεξε ηδηαίηεξα ζηελ θαηαλφεζε ηφζν ηεο δηαδηθαζίαο κε ηελ νπνία κηα θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία δεκηνπξγεί ηερλνινγηθέο αιιαγέο φζν θαη ηνπ ξπζκνχ κε ηνλ νπνίν νη αιιαγέο απηέο δηαρένληαη ζηελ νηθνλνκία. Ο νιηζηηθφο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν πξνζέγγηζε ην ζέκα ηερλνινγία θαη βηνκεραληθή αλάπηπμε, ζπδεηψληαο κε ηε δηαιεθηηθή ηνπ κέζνδν θαζέλα απφ ηνπο βαζηθνχο πφινπο αλαθνξάο μερσξηζηά (ηερλνινγία, παξαγσγή, ρξεκαηνδφηεζε, πξνηφληα) αιιά θαη ηηο κεηαμχ ηνπο δηαδξάζεηο, δηαηεξεί ηελ αλάιπζε ηνπ Marx ζην πξνζθήλην θαη ηελ θάλεη πάληα επίθαηξε. Η θεώπηζη ηος Schumpeter για ηην ηεσνολογική αλλαγή και ηην καινοηομία Ο Schumpeter, επεξεαζκέλνο απφ ηε ζεσξία ηνπ Kondratiev πεξί επαλαιακβαλφκελσλ θχθισλ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, 7 αζρνιήζεθε κε ηελ εμέιημε ηεο νηθνλνκίαο ζην πιαίζην ελφο πνιχ καθξχ ρξνληθνχ νξίδνληα (the very long run). Τπνζηήξημε ηελ άπνςε φηη νη θπθιηθέο απηέο θάζεηο (θχκαηα) νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο πνπ ε εκπεηξηθή έξεπλα έδεημε φηη επαλαιακβάλνληαη θάζε 50-60 ρξφληα νθείινληαη ζηελ εηζαγσγή ζεκαληηθψλ λέσλ ηερλνινγηψλ θαη θαηλνηνκηψλ ζην ζηχζηεκα. Γηα ηνλ Schumpeter ε ηερλνινγηθή πξφνδνο θαη ε θαηλνηνκία βξίζθνληαη ζην θέληξν ηεο δπλακηθήο εμέιημεο ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ιεηηνπξγνχλ σο παξάγνληεο πνπ πξνθαινχλ αληζνξξνπία ζην ζχζηεκα. Σν ελδηαθέξνλ ζηελ πξνζέγγηζή ηνπ είλαη φηη δελ αληηκεησπίδεη ηελ αλάπηπμε ηεο θαηλνηνκίαο κφλν σο νηθνλνκηθφ θαηλφκελν αιιά σο θαηεμνρήλ θνηλσληθφ. Με ην ηξφπν απηφ ν Schumpeter δεκηνχξγεζε κηα θνηλσληθν-νηθνλνκηθή ζεψξεζε γηα ηελ θαηλνηνκία. χκθσλα κε ηνλ Schumpeter, ε έλλνηα ηνπ θεθαιαίνπ δελ αλαθέξεηαη ζε αγαζά ή εμνπιηζκφ ή ηελ θαηνρή απηψλ (φπσο ππνζηήξηδε ν Marx) αιιά αθνξά ηνλ έιεγρν ησλ κεραληζκψλ παξαγσγήο. Ωο ζπλέπεηα απηή ηεο ζεψξεζεο, ν Schumpeter νξίδεη ηελ θαηλνηνκηθφηεηα (entrepreneurship) σο ηνλ ηξίην παξάγνληα ζηε ζπλάξηεζε παξαγσγήο. 8 ε κηα δπλακηθή νηθνλνκία ζθνπφο ηνπ θεθαιαίνπ είλαη λα παξέρεη ζηνπο επηρεηξεκαηίεο (entrepreneurs) ηα επελδπηηθά κέζα γηα λα δεκηνπξγήζνπλ κηα λέα παξαγσγή. Ο δπλακηζκφο κηαο νηθνλνκίαο, ζχκθσλα κε ηνλ Schumpeter δελ νθείιεηαη ζηελ εθκεηάιιεπζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο (φπσο ππνζηήξηδε ν Marx) αιιά ζηελ ηθαλφηεηα ησλ επηρεηξεκαηηψλ λα δεκηνπξγήζνπλ θαηλνηνκίεο. Με απηφ ην ηξφπν ε αλάιπζή ηνπ επηθεληξψζεθε ζην ξφιν ησλ αηφκσλ θαη δε ησλ επηρεηξεκαηηψλ - σο θνξέσλ αιιαγήο ζην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα. Σν έξγν ηνπ Schumpeter δηαθξίλεηαη ζε δχν θάζεηο. Η πξώηε θάζε ζεκαηνδνηείηαη κε ηε δεκνζίεπζε ηνπ έξγνπ Θεσξία Οηθνλνκηθήο Αλάπηπμεο. ην έξγν απηφ παξνπζηάδεηαη ε ζεσξία ηνπ Schumpeter γηα ηε θαηλνηνκία θαη ηνλ ξφιν ηεο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Σν έξγν μεθηλά κε ηελ παξάζεζε πέληε παξαγφλησλ πνπ πξνθαινχλ δπλακηζκφ ζηελ νηθνλνκία θαη ηελ ίδηα ζηηγκή θαηαζηξέθνπλ ππάξρνπζεο ηζνξξνπίεο ζην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα. Απηνί είλαη: Ζ αχμεζε ζην θεθάιαην Ζ αχμεζε ζηνλ πιεζπζκφ Αιιαγέο ζηνο πξνηηκήζεηο ησλ θαηαλαισηψλ 7 Σε ζεσξία απηή ζα ηε ζπλαληήζνπκε ζε επφκελε ελφηεηα. 8 Γηα ιεπηoκέξεηεο γχξσ απφ ηνλ νξηζκφ θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπλάξηεζεο παξαγσγήο βιέπε επφκελε παξάγξαθν. 16

Ο Schumpeter δελ ζεσξεί θαλέλα απφ απηνχο ηνπο παξάγνληεο σο ηθαλνχο λα επηθέξνπλ αιιαγέο. Απιψο πξνθαινχλ ελνριήζεηο ζην ζχζηεκα. Οη πξαγκαηηθέο αιιαγέο, ζηηο νπνίεο απνδίδεη θαη ην θαηλφκελν ηεο θαηλνηνκίαο, πξνέξρνληαη απφ ην ζχζηεκα παξαγσγήο θαη ζπγθεθξηκέλα απφ αιιαγέο ζηελ ηερλνινγία θαη ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο. χκθσλα κε ηνλ Schumpeter, σο θαηλνηνκία ζεσξείηαη: Ζ εηζαγσγή ελφο λένπ πξνηφληνο ή ελφο πξνηφληνο λέαο πνηφηεηαο Ζ εηζαγσγή κηαο λέαο κεζφδνπ παξαγσγήο (πνπ κπνξεί λα βαζίδεηαη ζε κηα επηζηεκνληθή αλαθάιπςε κπνξεί φκσο θαη φρη) Ζ δεκηνπξγία κηαο λέαο αγνξάο Ζ ρξήζε λέσλ πιηθψλ Ζ δεκηνπξγία κηαο λέαο κνξθήο νξγάλσζεο ηεο βηνκεραλίαο (π.ρ. ε δεκηνπξγία κνλνπσιίνπ ή ε θαηάξξεπζε ελφο κνλνπσιίνπ) Καηά ηνλ Schumpeter, ν επηρεηξεκαηίαο (entrepreneur) είλαη απηφο πνπ θέξεη ζε πέξαο ηηο παξαπάλσ αιιαγέο. Ο επηρεηξεκαηίαο (entrepreneur): Δίλαη δεκηνπξγηθφο Γελ είλαη (θαη αλάγθε) εθεπξέηεο. Δίλαη φκσο άλζξσπνο ηεο δξάζεο Γελ είλαη θαπηηαιηζηήο ή manager. Γαλείδεηαη θεθάιαην γηα λα πινπνηήζεη ηελ ηδέα ηνπ θαη αλαιακβάλεη ην ξίζθν Μάιινλ γελληέηαη παξά δεκηνπξγείηαη Γελ ζηνρεχεη ζην θέξδνο αιιά έρεη σο θίλεηξα: (α) ηε απφθηεζε αλεμαξηεζίαο κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ηεο δηθήο ηνπ επηρείξεζεο, (β) ηε πξφθιεζε ηεο λίθεο, (γ) ηε ραξά ηεο δεκνπξγίαο Δίλαη επάισηνο σο πξνο ηα θέξδε πνπ απνθνκίδεη κηα θαη απεηιείηαη ηφζν απφ κηκεηέο πνπ επηζπκνχλ έλα κεξίδην ησλ θεξδψλ φζν θαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο ππαιιήινπο ηνπ πνπ δηεθδηθνχλ κεξίδην ηεο επηηπρίαο δεηψληαο αχμεζε ζηνπο κηζζνχο ηνπο. ηελ πξψηε θάζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ν Schumpeter δελ αζρνιείηαη κε ην πώο δεκηνπξγείηαη ε επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε. Θεσξεί ηε δεκηνπξγία ηεο σο εμσγελή παξάγνληα ζην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα θαη κειεηά ηηο επηπηψζεηο απηή ηεο λέαο γλψζεο ζηηο δεκηνπξγηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ επηρεηξεκαηία. Η δεύηεξε θάζε ηνπ έξγνπ ηνπ Schumpeter ζεκαηνδνηείηαη απφ ηε δεκνζίεπζε ηνπ Καπηηαιηζκφο, νζηαιηζκφο θαη Γεκνθξαηία (1943). ηε θάζε απηή, επηρεηξείηαη επαλαπξνζδηνξηζκφο ηνπ ξφινπ θαη ηεο ζεκαζίαο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο. Πιένλ, ε δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο λέαο γλψζεο δελ ζεσξείηαη φηη νθείιεηαη ζε ηπραία επηθψηηζε αιιά γίλεηαη αληηθείκελν ζπζηεκαηηθήο δξάζεο ζην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο κε ζθνπφ ηελ απφθηεζε αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο λέσλ αγνξψλ. 9 Έηζη, παξά ηελ αξρηθή ηνπ έκθαζε ζην καθξν επίπεδν νηθνλνκηθήο εμέιημεο, ν Schumpeter αζρνιήζεθε κε ηελ αλάιπζε ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο θαηλνηνκίαο θαη ζην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο. Οη κηθξέο επηρεηξήζεηο πνπ είραλ ηδξπζεί απφ ηνπο επηρεηξεκαηίεο-entrepreneurs έρνπλ πιένλ εμειηρζεί ζε κεγάιεο επηρεηξήζεηο κε απζηεξέο δνκέο πνπ ιεηηνπξγνχλ σο κνλνπψιηα ζηελ αγνξά. Ο Schumpeter ππνζηεξίδεη φηη ε κνλνπσιηαθή δχλακε ζηελ αγνξά παξέρεη θίλεηξα ζηνπο επηρεηξεκαηίεο γηα λα εηζάγνπλ θαηλνηνκίεο γηαηί εμαζθαιίδεη κεγάια 9 Πηζαλφλ ε κεγάιε νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1920 θαη 1930 θαη νη αιιαγέο ζηε δνκή ηεο νηθνλνκίαο ιφγσ ηεο παληνθξαηνξίαο ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ νδήγεζε ηνλ Schumpeter λα αλαπξνζαξκφζεη θάπνηεο απφ ηηο απφςεηο ηνπ. 17

πεξηζψξηα θέξδνπο. Οη θαηλνηνκίεο κε ηε ζεηξά ηνπο αλνίγνπλ ην δξφκν γηα ηελ είζνδν αληαγσληζηψλ ζηελ αγνξά. χκθσλα κε ηνλ Schumpeter, ζε κνλνπσιηαθέο αγνξέο: Σν βξαρππξφζεζκν θέξδνο σο θίλεηξν νδεγεί ζε κεγαιχηεξε αλάιεςε ξίζθνπ απφ ηνπο επηρεηξεκαηίεο Ζ θπξηαξρία ζε κηα κνλνπσιηαθή αγνξά δεκηνπξγεί επλνηθφηεξν θιίκα γηα θαηλνηνκία απ φηη ν αληαγσληζκφο Δάλ δελ αληηκεησπίδνληαη ηα εκπφδηα εηζφδνπ ζηε κνλνπσιηαθή αγνξά ηφηε παξαθάκπηνληαη απφ ηελ αλάπηπμε παξφκνησλ πξνηφλησλ (κίκεζε). Ζ δηαδηθαζία απηή απνηξέπεη ηε καθξφρξνλε δηαηήξεζε εκπνδίσλ εηζφδνπ εηδηθά ζε θιάδνπο πνπ απνιακβάλνπλ κεγάια θέξδε. Όκσο, θαηά ηνλ Schumpeter ζηηο κεγάιεο πιένλ επηρεηξήζεηο, ε θαηλνηνκία έρεη εμειηρζεί ζε δηαδηθαζία ξνπηίλαο. Ζ ηερλνινγηθή πξφνδνο νινέλα θαη πεξηζζφηεξν απνηειεί αληηθείκελν εξγαζίαο εμεηδηθεπκέλνπ πξνζσπηθνχ κέζα ζηηο επηρεηξήζεηο (επηζηήκνλεο, κεραληθνί). Σα άηνκα απηά εξγάδνληαη ζχκθσλα κε ηηο απαηηήζεηο ηηο δηεχζπλζεο θαη θαηαθέξλνπλ λα παξάγνπλ πξντφληα πνπ ηθαλνπνηνχλ ζπγθεθξηκέλεο αλάγθεο. Γηα ηνλ Schumpeter, απηή ε θαηάζηαζε ξνπηίλαο ζηηο εξεπλεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο επηρείξεζεο, απνηειεί δείγκα ηεο γξαθεηνθξαηίαο θαη ησλ απξφζσπσλ ζρέζεσλ πνπ ηείλνπλ λα θπξηαξρνχλ ζηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο θαη νδεγνχλ ζηγά-ζηγά ζηελ πηψζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ σο ζχκα απφ ηα ίδηα ηνπ ηα φπια (ηηο κεγάιεο κνλνπσιηαθέο επηρεηξήζεηο). Οη ηδέεο ηνπ Schumpeter επεξέαζαλ ηνπο νηθνλνκνιφγνπο πνπ εξεπλνχλ ηηο ζρέζεηο ηερλνινγίαο-νηθνλνκίαο-θνηλσλίαο ζηηο κέξεο καο θαη απνηέιεζαλ πξφζθνξν έδαθνο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο λέαο ζεσξίαο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο (new growth theory) ζην καθξν-νηθνλνκηθφ επίπεδν. Αθφκε θαη ε νξζφδνμε λενθιαζζηθή ζρνιή, φπσο ζα δνχκε ζηε ζπλέρεηα, επεξεάζηεθε απφ ηηο απφςεηο ηνπ Schumpeter ελζσκαηψλνληαο ζηα κνληέια ηεο παξαδνρέο ζρεηηθά κε ηελ εκπινθή ηεο επηρείξεζεο ζε δξαζηεξηφηεηεο έξεπλαο θαη αλάπηπμεο γηα ηελ κεγηζηνπνίεζε ηνπ θέξδνπο αιιά θαη κειεηψληαο ηελ θαηλνηνκηθή ηεο δξαζηεξηφηεηα ζε ζρέζε κε ηνλ θιάδν, ην κέγεζνο θαη ηε δνκήο ηεο αγνξάο ζηελ νπνία δξαζηεξηνπνηείηαη. Οικονομικοί κύκλοι και ο πόλορ ηηρ ηεσνολογίαρ Ο Ρψζνο νηθνλνκνιφγνο Nicolai Dimitrievitch Kondratiev (1935) ππνζηήξημε ζην έξγν ηνπ φηη ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία εμειίζζεηαη ζηε βάζε καθξνρξφλησλ θχθισλ (long cycles) νη νπνίνη εκθαλίδνληαη αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα. 10 Σφζν απηφο φζν θαη νη ζπλερηζηέο απηήο ηεο ζεσξίαο ππνζηήξηδαλ φηη νη θχθινη απηνί επαλαιακβάλνληαη γηαηί νθείινληαη ζε ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο εμέιημεο νη νπνίνη δεκηνπξγνχλ κηα μαθληθή έθξεμε (boom) ζην ζχζηεκα κεηά απφ κηα πεξίνδν χθεζεο (recession). Σν ζέκα απηφ πξνζεγγίζηεθε απφ πνιιέο πιεπξέο. Καη αξρήλ ζπδεηήζεθε θαη εξεπλήζεθε εκπεηξηθά ε χπαξμε ηέηνησλ θχθισλ. ε δεχηεξε θάζε εμεηάζζεθε αλ νη θχθινη απηνί νθείινληαη ζε ζπγθεθξηκέλα γεγνλφηα/παξάγνληεο. 10 Ζ πξψηε ζεσξεηηθή δηαηχπσζε γηα ηελ χπαξμε ησλ καθξνρξφλησλ θχθισλ δελ έγηλε απφ ηνλ Kondratiev αιιά απφ ηνλ Οιιαλδφ van Gilderen (1913). Ο Kondratiev ζηελ αλάιπζή ηνπ ρξεζηκνπνηεί ρξνλνζεηξέο ηηκψλ θαηαλαισηηθψλ αγαζψλ νη νπνίεο εκπεξηέρνπλ πιεζσξηζκφ. Απηφ απνηειεί πξφβιεκα ην νπνίν λεψηεξεο πξνζεγγίζεηο πξνζπαζνχλ λα απνθχγνπλ ρξεζηκνπνηψληαο δείθηεο πνπ δελ εμαξηψληαη απφ ηνλ πιεζσξηζκφ, φπσο ν εηήζηνο ξπζκφο κεγέζπλζεο. 18

Δμεηάζζεθε επίζεο ην πνηνη (νηθνλνκηθνί) δείθηεο είλαη νη πιένλ θαηάιιεινη γηα λα πεξηγξάςνπλ ην θαηλφκελν (δηαθνξεηηθνί δείθηεο καο νδεγνχλ ζε δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα σο πξνο ηελ χπαξμε ή/θαη δηάξθεηα ησλ θχθισλ), θαζψο θαη πνην είλαη ην κέγεζνο ησλ θχθισλ θαη ησλ ελδηάκεζσλ θάζεσλ πνπ ηνπο ραξαθηεξίδνπλ. 11 Παξά ην γεγνλφο φηη ε ζεσξία ησλ καθξνρξφλησλ θχθισλ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο είλαη ακθηιεγφκελε θαη έρεη ππάξμεη αληηθείκελν πνιιψλ εκπεηξηθψλ αλαιχζεσλ θαη ζπδεηήζεσλ, δελ παχεη λα απνηειεί κηα πεηζηηθή εθδνρή ηνπ ηη ζπκβαίλεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. ηεξηδφκελνη ζην έξγν ηνπ Kondratiev φζν θαη άιισλ κειεηεηψλ (van Duijin, Mager, Freeman) πνπ κειέηεζαλ εκπεηξηθά ηελ χπαξμε απηψλ ησλ θαηλνκέλσλ κπνξνχκε λα θαηαιήμνπκε κε ζρεηηθή αζθάιεηα ζηα εμήο εκπεηξηθά ζπκπεξάζκαηα: 1. Τπάξρνπλ καθξνρξφληνη θχθινη αλάπηπμεο ή θχθινη Kondratiev ζηελ νηθνλνκία 2. Μπνξνχκε λα εληνπίζνπκε ηέηνηνπο θχθινπο απφ ηελ αξρή ηνπ 19 νπ αηψλα κέρξη ζήκεξα 3. Ζ δηάξθεηα δσήο ησλ θχθισλ εθηηκάηαη ζηα 45-60 έηε. 4. ηνπο θχθινπο δηαθξίλνληαη ηέζζεξηο θάζεηο: νηθνλνκηθή άλζεζε (επεκεξία), χθεζε, νηθνλνκηθή θξίζε, αλάθακςε. 5. Ζ θχξηα θαη πην εθηεηακέλε θαηλνηνκηθή δξαζηεξηφηεηα ιακβάλεη ρψξα ζηε θάζε ηεο αλάθακςεο, μεθηλψληαο απφ ην ηέινο ηεο θάζεο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο έσο ηελ αξρή ηεο πεξηφδνπ ηεο επεκεξίαο. 6. Οη πεξηζζφηεξεο εκπεηξηθέο κειέηεο θαηέιεμαλ ζηηο εμήο θάζεηο ησλ θχθισλ: 1 νο θχθινο Kondratiev: 1780-1845 2 νο θχθινο Kondratiev: 1845-1895 3 νο θχθινο Kondratiev: 1895-1950 4 νο θχθινο Kondratiev: 1950-??? (2000?) 5 νο θχθινο Kondratiev: (2000???) -??? Κάζε καθξνρξφληνο θχθινο ραξαθηεξίδνληαλ απφ ηερλνινγηθέο θαηλνηνκίεο θαη άιια ηζηνξηθά γεγνλφηα (πνιέκνπο, ζεκαληηθέο αλαθαιχςεηο, θιπ) πνπ ηνλ έθαλαλ κνλαδηθφ. Σν ελδηαθέξνλ φκσο γηα ηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε είλαη λα πξνρσξήζεη πέξα απφ κηα απιή πεξηγξαθή ησλ γεγνλφησλ ζηνπο θχθινπο θαη λα αλαδεηήζεη εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ δεκηνπξγνχλ δηαθπκάλζεηο ζην ζχζηεκα. Γηάθνξνη κειεηεηέο έρνπλ πξνηείλεη πνηθίινπο παξάγνληεο σο αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ. Αλάκεζα ηνπο δηαθξίλνληαη: 1. Οη θαηλνηνκίεο (βιέπε ζεψξεζε Schumpeter παξαθάησ) 2. Οη ελαιιαγέο ζηελ θπθινθνξία ρξήκαηνο θαη ζηε δηάζεζε ρξπζνχ 3. Οη ελαιιαγέο ζηελ δηάζεζε ησλ αηφκσλ γηα απνηακίεπζε θαη επελδχζεηο 4. Οη ελαιιαγέο ζηε δήηεζε, θαη άιινη θνηλσληθνί θαη ςπρνινγηθνί παξάγνληεο 5. Οη ελαιιαγέο ζηηο ηηκέο ηξνθήο θαη ησλ πξψησλ πιψλ θαη αλάπηπμε ηνπ πιεζπζκνχ 6. Ζ εκθάληζε πνιέκσλ Ζ θαηλνηνκία (νξηζκέλε κε ηελ επξεία έλλνηα, δει ηερλνινγηθή θαη κε-ηερλνινγηθή) απνηειεί ηελ πιένλ εξεπλεζείζα παξάκεηξν ζηε κειέηε απηψλ ησλ καθξνρξφλησλ νηθνλνκηθψλ θχθισλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην έξγν ηνπ Business Cycles (1939), ν Schumpeter ζπλέρηζε ηε ζεσξία ηνπ πεξί ηνπ ξφινπ ηεο θαηλνηνκίαο ζηελ δπλακηθή 11 εκεηψζηε φηη νη θχθινη κπνξεί λα δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα ηφζν ρξνληθά φζν θαη ζε κέγεζνο. 19

εμέιημε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο δίλνληαο ηε δηθή ηνπ εξκελεία ζηε ζεσξία ηνπ Kondratiev πεξί επαλαιακβαλφκελσλ θχθισλ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. χκθσλα κε ηνλ Schumpeter, 12 ην πην ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ πνπ δηαθξίλεη ηελ χπαξμε απηψλ ησλ θχθισλ είλαη νη θαηλνηνκίεο νη νπνίεο απνηεινχλ ηελ θηλεηήξην δχλακε αλάπηπμεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη πεγή επηρεηξεκαηηθνχ θέξδνπο. Οη θαηλνηνκίεο απηέο: εκθαλίδνληαη θαηά νκάδεο (θνπξληέο) αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα δελ θαηαλέκνληαη ηπραία ζην ζχλνιν ηεο νηθνλνκίαο αλά πάζα ρξνληθή ζηηγκή αιιά ζπγθεληξψλνληαη ζε ηνκείο θιεηδηά θαη ζην άκεζν πεξηβάιινλ ηνπο δεκηνπξγψληαο ζπρλά πξνβιήκαηα δηαξζξσηηθψλ πξνζαξκνγψλ αλάκεζα ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο εμαπιψλνληαη αλνκνηφκνξθα κέζσ κηαο καθξάο δηαδηθαζίαο θαη επηθέξνπλ κεγάιεο εθξήμεηο ζηελ επελδπηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγήο. Ζ πξνζδνθία γηα θέξδνο αιιάδεη θαηά ηνλ θχθιν δηάρπζήο ηνπο, ν νπνίνο κπνξεί λα δηαξθέζεη απφ κεξηθά ρξφληα έσο κεξηθέο δεθαεηίεο. ηε αξρή νη θαηλνηνκίεο δηαρένληαη αξγά θαη ε εηζαγσγή λέσλ πξντφλησλ ραξαθηεξίδεηαη απφ αξγά θαη δηζηαθηηθά βήκαηα. ηε ζπλέρεηα παξαηεξείηαη κηα θάζε ξαγδαίαο αλάπηπμεο ε νπνία ζπλδπάδεηαη κε θαηλφκελα κηκεηηζκνχ, θαζψο έλα πιήζνο εηαηξεηψλ επηρεηξνχλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ επηθεξδείο επελδχζεηο αμηνπνηψληαο ηηο λέεο επθαηξίεο. Ζ αχμεζε ηνπ αληαγσληζκνχ ζηελ επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα νδεγεί ζηε ζπξξίθλσζε ησλ πεξηζσξίσλ θέξδνπο θαη θαηά ζπλέπεηα κεηψλεηαη ε ειθπζηηθφηεηα ησλ επελδχζεσλ κε απνηέιεζκα ηειηθά λα επηβξαδχλεηαη ν ξπζκφο αλάπηπμεο. Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά ησλ θαηλνηνκηψλ θαη ησλ δηαδηθαζηψλ εμάπισζήο ηνπο είλαη ηθαλά λα επηθέξνπλ κεγάιεο αλαηαξαρέο ζηελ νηθνλνκία θαη ζηελ θνηλσλίαο ηηο νπνίεο ν Schumpeter απνθαιεί ζύειιεο δεκηνπξγηθήο θαηαζηξνθήο. Ζ εθηφπηζε παιαηψλ πξντφλησλ θαη ε ζηαδηαθή δηάρπζε λέσλ ζηελ αγνξά έρεη ψο απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεζνχλ θνηλσληθέο αλαηαξάμεηο κε ζεκαληηθέο επηπηψζεηο (αλεξγία, θηψρεηα ζε έλα κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ, θιπ). Έλα ελδηαθέξνλ ζέκα πνπ απαζρφιεζε αξθεηνχο κειεηεηέο είλαη πνπ εληνπίδνληαη ηα φξηα κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ θάζεσλ ελφο θχθινπ. Με απηφ ηνλ ηξφπν κπνξνχλ λα εληνπηζηνχλ νη πεξίνδνη κέζα ζηηο νπνίεο γελλψληαη νη θαηλνηνκίεο, νη νπνίεο ζηε ζπλέρεηα ζα δηαρπζνχλ ζηελ νηθνλνκία θαη ζα θέξνπλ ηελ πεξίνδν αλάπηπμεο θαη επεκεξίαο. Σν θξίζηκν εξψηεκα είλαη αλ νη θαηλνηνκίεο απηέο εκθαλίδνληαη ζηε θάζε ηεο αλάθακςεο ή ζηε θάζε ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο. χκθσλα κε ηνλ Schumpeter, ζηε θάζε ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο έρνπλ αλαθχςεη πνιιά πξνβιήκαηα ηα νπνία δεκηνπξγνχλ πξφζθνξν έδαθνο γηα θαηλνηφκεο ιχζεηο. Απηέο εκθαλίδνληαη ζηγά-ζηγά ζηελ αξρή ηεο θάζεο ηεο αλάθακςεο. ην θχξην ζψκα ηεο θάζεο απηήο πιένλ ιακβάλεη ρψξα ην κεγαιχηεξν θχκα ηερλνινγηθψλ θαη νξγαλσηηθψλ θαηλνηνκηψλ πνπ έξρνληαη ζε αληίζεζε κε ηηο ηζρχνπζεο κέρξη ηφηε λφξκεο θαη πξαθηηθέο. ηε θάζε ηεο επεκεξίαο νη θαηλνηνκίεο απηέο δηαρένληαη ζηελ νηθνλνκία θαη ε εμέιημε ηνπο είλαη πηα ζηαδηαθή. Νεψηεξνη κειεηεηέο (van Duijin, 1984, Freeman, 1982 &1984) θαηαιήγνπλ ζην ίδην ζπκπέξαζκα: ν θχξηνο φγθνο ησλ θαηλνηνκηψλ ιακβάλεη ρψξα ζην ηέινο ηεο θάζεο ηεο θξίζεο θαη θαζ φιε ηε θάζε ηεο αλάθακςεο, ελψ εμαζζελεί 12 Ο Schumpeter ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν αιιεπάιιειεο βηνκεραληθέο επαλαζηάζεηο (successive industrial revolutions). 20