Περιεχόμενα Πρόλογος Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν 15 Ευχαριστίες 27 Εισαγωγή 29 1. Ένας νέος επιστημονικός κλάδος 35 1.1. Η έκταση της οικονομικής της γνώσης 35 1.1.1. Ορισμένοι σύγχρονοι πρόδρομοι 35 1.1.2. Εξερευνώντας το μαύρο κουτί της γνώσης 38 1.2. Οι δυσκολίες των οικονομολόγων σχετικά με την οικονομική της γνώσης 41 1.2.1. Κατηγορίες που δεν ισχύουν πλέον 41 1.2.2. Φαινόμενα που δεν παρατηρούνται και προβλήματα μετρήσεων 43 1.2.3. Η μοντελοποίηση της γνώσης 48 1.3. Οικονομικά ζητήματα 50 1.4. Η δημιουργία γνώσης 50 1.5. Σχετικά με ορισμένες ιδιότητες που μεγεθύνουν τα κοινωνικά οφέλη της δημιουργίας γνώσης 51 1.6. Σχετικά με ορισμένες ιδιότητες της γνώσης που εμποδίζουν την πλήρη πραγματοποίηση του κοινωνικού οφέλους 53 1.7. Συμπέρασμα: ο στόχος της οικονομικής της γνώσης 55 2. Μακρο- και μικροοικονομικές προσεγγίσεις: συνέχεια και τομές 57 2.1. Η αργή τάση προς αύξηση των πόρων που διατίθενται στη γνώση, ώστε να παράγεται, να μεσολαβείται και να μεταβιβάζεται 58 2.1.1. Η αύξηση του μεριδίου άυλου κεφαλαίου 58 2.1.2. Η συνεχής επέκταση των δραστηριοτήτων εντάσεως γνώσης 62 2.2. Η έκρηξη των τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας 64 7
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 2.2.1. Η ΤΠΕ ως εργαλείο της γνώσης 65 2.2.2. Η παραγωγή και υιοθέτηση ΤΠΕ 68 2.2.3. Το «παράδοξο της παραγωγικότητας» 69 2.3. Η εποχή της ταχείας μεγέθυνσης της γνώσης και των ροών γνώσης 74 2.3.1. Η ταχεία μεγέθυνση της γνώσης 74 2.3.2. Η αυξανόμενη παραγωγή και χρήση της κωδικοποιημένης γνώσης 75 2.3.3. Ροές γνώσης και εξωτερικά αποτελέσματα 75 2.4. Η αλλαγή είναι πλέον η κύρια οικονομική δραστηριότητα 76 2.4.1. Γεγονότα και μετρήσεις 77 2.4.2. Τα αίτια 79 2.4.3. Η δημιουργική καταστροφή: τα κόστη της αλλαγής 82 2.4.4. Προβλήματα λόγω της πολύ γρήγορης απαξίωσης 83 2.5. Ερωτήματα σχετικά με τους «εργαζόμενους της γνώσης» 86 2.5.1. Αύξηση των θέσεων εργασίας με υψηλή ειδίκευση 86 2.5.2. Είναι η μοίρα μας να γίνουμε όλοι προγραμματιστές; 87 2.5.3. Η οικονομία της γνώσης απαιτεί συγκεκριμένες ειδικότητες, δεξιότητες και ικανότητες; 88 2.6. Πέντε χρόνια «νέα οικονομία» από ιστορική σκοπιά 88 8 3. Η παραγωγή γνώσης 90 3.1. Έρευνα: μια δραστηριότητα παραγωγής και κατανάλωσης «από απόσταση» 91 3.1.1. Διαφορετικά είδη έρευνας; 92 3.1.2. Γιατί είναι σημαντική η Ε&Α; 94 3.1.3. Η διάχυση της επιστημονικής έρευνας 96 3.1.4. Ερευνητικές συνεργασίες 99 3.2. Οι αυξανόμενες αποδόσεις στην παραγωγή γνώσης 100 3.3. Η εκμάθηση στην πράξη: μια «κοινή» δραστηριότητα που έχει σχέση τόσο με την παραγωγή όσο και με τη χρήση 102 3.3.1. Η εκμάθηση στην πράξη 102 3.3.2. Το κύριο οικονομικό ζήτημα 103 3.3.3. Η εκμάθηση ως πειραματισμός κατά την παραγωγική διαδικασία 105 3.3.4. Οι χρήστες βρίσκονται στην καρδιά της παραγωγής γνώσης 106
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3.3.5. Η μεγιστοποίηση του δυναμικού της εκμάθησης 109 3.3.6. Μια σημαντική μετάβαση προς την οικονομία της γνώσης 111 3.4. Η αυξανόμενη σημασία του συντονιστικού μοντέλου παραγωγής γνώσης 112 3.4.1. Η εξέλιξη της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής 112 3.4.2. «Ενοποιητική γνώση» 112 3.4.3. Μια άλλη λογική συνεργασίας κατά την παραγωγή γνώσης 113 3.5. Συμπέρασμα: Τα τρία μοντέλα καινοτομίας της οικονομίας της γνώσης 113 4. Η αναπαραγωγή γνώσης 116 4.1. Τρεις μορφές αναπαραγωγής 116 4.2. Κωδικοποίηση 119 4.2.1. Συστήματα κωδικοποίησης 120 4.2.2. Η «ορατή» λειτουργία: δημιουργία μνήμης, δυνατότητα επικοινωνίας και πρόγραμμα εκμάθησης 122 4.2.3. Η αόρατη λειτουργία 125 4.2.4. Η κωδικοποίηση έχει δύο όψεις 128 4.2.5. Άμεσα και έμμεσα κόστη κωδικοποίησης και ενδογενής φύση των οικονομικών επιλογών 128 4.3. Τρέχοντες μετασχηματισμοί της οικονομικής της αναπαραγωγής της γνώσης 130 4.3.1. Η αβέβαιη εξέλιξη της αναπαραγωγής μέσω επίδειξης 130 4.3.2. Πλεονεκτήματα και αδυναμίες της αναπαραγωγής μέσω πιστού αντίγραφου 132 4.3.3. Τρέχοντες μετασχηματισμοί της κωδικοποίησης 132 4.4. Η κωδικοποίηση βρίσκεται στην καρδιά της έλευσης των οικονομιών που βασίζονται στη γνώση 138 5. Οι εκχειλίσεις γνώσης 139 5.1. Τρεις ιδιότητες της γνώσης ως οικονομικού αγαθού 139 5.1.1. Ένα αγαθό που ελέγχεται δύσκολα 139 5.1.2. Ένα αγαθό που δεν είναι ανταγωνιστικό 140 5.1.3. Ένα αγαθό σωρευτικό 143 5.1.4. Ακούσιες εκχειλίσεις και ικανότητες απορρόφησης 144 5.1.5. Συνδυαστική έκρηξη και αυξανόμενες αποδόσεις της χρήσης της γνώσης 145 9
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 5.2. Τα λίγα φαινόμενα που περιορίζουν τις διαστάσεις των εκχειλίσεων 145 5.2.1. Διερευνώντας το επιχείρημα της απουσίας ελέγχου 145 5.2.2. Διερευνώντας το επιχείρημα της μη ανταγωνιστικής χρήσης 147 5.2.3. Διερευνώντας το επιχείρημα της σωρευτικότητας 148 5.2.4. Η γνώση: ένα αγαθό που είναι διασπασμένο, εν μέρει συνδεδεμένο με ένα χώρο και σε μικρό βαθμό διατηρήσιμο 150 5.2.5. Οι εκχειλίσεις γνώσης και η γεωγραφία της καινοτομίας 151 5.3. Η εποχή της μαζικής μεγέθυνσης των εκχειλίσεων γνώσης 154 5.4. Η μείωση του οριακού κόστους αναπαραγωγής και μεταβίβασης της γνώσης στην ψηφιακή εποχή και η λιγότερο προβλέψιμη εξέλιξη του κόστους απόκτησης της γνώσης 155 5.4.1. Η μείωση των γεωγραφικών περιορισμών 158 5.4.2. Η αμφισβήτηση κυρίαρχων αντιλήψεων που εμπόδισαν την ανοιχτή γνώση 159 5.4.3. Δυναμικές παλινδρομήσεις 162 5.5. Η ουσία της οικονομίας της γνώσης 163 6. Η γνώση ως δημόσιο αγαθό 165 6.1. Το δημόσιο αγαθό και το δίλημμα της γνώσης 165 6.1.1. Εξωτερικά αποτελέσματα και έλλειψη κινήτρων 166 6.1.2. Το δίλημμα της γνώσης 168 6.1.3. Η συλλογική παραγωγή γνώσης ως εντοπισμένη και προσωρινή λύση του διλήμματος 171 6.2. Τρεις θεσμικοί μηχανισμοί παροχής ενός δημόσιου αγαθού 171 6.2.1. Είναι πράγματι η γνώση δημόσιο αγαθό; 171 6.2.2. Η σημασία της θεσμικής ποικιλίας 172 6.2.3. Η θεσμική αρχιτεκτονική 177 6.2.4. Από τον δημόσιο τομέα στη δημόσια ιδιοκτησία 178 6.3. Δημόσια και ατομική ιδιοκτησία 179 6.3.1. Λειτουργικές συμπληρωματικότητες 179 6.3.2. Ένα απλό μοντέλο κοινής χρήσης ιδιωτικής και δημόσιας χρηματοδότησης 182 6.4. Η σημασία της θεσμικής ποικιλίας 184 10 7. Δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην οικονομία της γνώσης 185 7.1. Ορισμοί 185
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7.2. Η οικονομική των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας 188 7.2.1. Οικονομικά και νομικά ζητήματα 188 7.2.2. Οι θεσμοί διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας 189 7.3. Πλεονεκτήματα και αδυναμίες 191 7.3.1. Ένα αναγκαίο κακό; 202 7.3.2. Η οικονομική αποτελεσματικότητα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας επηρεάζεται από τα τομεακά μοντέλα καινοτομίας 205 7.4. Τρέχουσες τάσεις 209 7.4.1. Γεγονότα 209 7.4.2. Αίτια 211 7.4.3. Προβλήματα 215 7.4.4. Λύσεις 219 7.5. Η αναγκαία προσαρμογή ενός παλιού θεσμού 225 8. Διαθεσιμότητα της γνώσης και οικονομικά κίνητρα 228 8.1. Αρετές και ελαττώματα της διαθεσιμότητας της γνώσης 229 8.1.1. Αρετές 229 8.1.2. Ελαττώματα: «Η τραγωδία των κοινόχρηστων τόπων» 230 8.2. Θεσμοί που υποστηρίζουν την ανοιχτή γνώση 237 8.2.1. Από την ανοιχτή επιστήμη στην ανοιχτή τεχνολογία 237 8.2.2. Η «κοινή γνώση» σχετικά με τον ανοιχτό χαρακτήρα της γνώσης 245 8.2.3. Ένα διπλό σύστημα κινήτρων 246 8.3. Τα ιδιωτικά οφέλη της συμβολής στη γνώση (αντί της αξιοποίησης της γνώσης των άλλων) σε ένα ανοιχτό σύστημα 249 8.4. Μια νέα δομή υποστήριξης του ανοιχτού χαρακτήρα της γνώσης: οι κοινότητες γνώσης 250 8.4.1. Έννοιες 250 8.4.2. Αρετές και ελαττώματα 252 8.4.3. Παραδείγματα 253 8.4.4. Η διείσδυση των κοινοτήτων γνώσης σε πιο συμβατικές οργανώσεις 254 8.5. Ο ανοιχτός χαρακτήρας της γνώσης εμφανίζεται στην καρδιά της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση 255 9. Η άνιση ανάπτυξη της γνώσης μεταξύ τομέων της οικονομίας 257 9.1. Η διατύπωση του προβλήματος 257 11
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 9.2. Γιατί δεν είναι ισορροπημένη η ανάπτυξη της γνώσης μεταξύ τομέων και πεδίων; 259 9.2.1. Ο «επιστημικός» τρόπος δημιουργίας γνώσης 259 9.2.2. Εκχειλίσεις γνώσης 261 9.2.3. Μια μήτρα για να περιγραφούν τέσσερις τύποι βάσεων γνώσης 262 9.2.4. Παραλλαγές και διαφοροποιήσεις μεταξύ τομέων σχετικά με τις «επιστημικές κουλτούρες» 264 9.3. Γιατί ο τομέας της εκπαίδευσης χαρακτηρίζεται παραδοσιακά από αργή ανάπτυξη της γνώσης; 265 9.3.1. Ο ασθενής ρόλος της επιστήμης 267 9.3.2. Η περιορισμένη κωδικοποίηση της γνώσης προκαλεί ασθενή σωρευτικότητα 268 9.3.3. Η οικονομική αξία της εκμάθησης μέσω της διδασκαλίας παρεμποδίζεται από δύο παράγοντες 269 9.4. Διαδρομές ανάπτυξης της γνώσης: υγεία και εκπαίδευση 271 9.4.1. Μελέτη περίπτωσης στο Ηνωμένο Βασίλειο 272 9.4.2. Διεθνείς συγκρίσεις 275 9.4.3. Σχετικά με τη φύση της επιστημονικής γνώσης και των εκχειλίσεων γνώσης στον εκπαιδευτικό τομέα 276 9.5. Δεν υπάρχει μόνο ένα μοντέλο ανάπτυξης της γνώσης 277 12 10. Μια νέα οργανωτική δυνατότητα: η διοίκηση και οργάνωση της γνώσης 279 10.1. Διοίκηση και οργάνωση της γνώσης: τι το καινούργιο έχουμε; 280 10.1.1. Ορισμένες πρακτικές δεν είναι πλέον αποδοτικές 281 10.1.2. Νέα προβλήματα 282 10.1.3. Διοίκηση και οργάνωση της γνώσης για την αύξηση της ικανότητας παραγωγής καινοτομιών 282 10.1.4. Διοίκηση και οργάνωση της γνώσης για την είσοδο στη νέα οικονομία 286 10.1.5. Διοίκηση και οργάνωση της γνώσης σημαίνει επιλογές μεταξύ συγκρουόμενων απαιτήσεων 288 10.1.6. Προς μια αυξημένη κατανόηση του κόσμου του άυλου! 289 10.1.7. Περίληψη 291 10.2. Δυο κύριες στρατηγικές 292 10.2.1. Προσωποποίηση και κωδικοποίηση 292 10.2.2. Ορισμός ενός συνόλου συνεπών πρακτικών για τις δυο στρατηγικές 294
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 10.2.3. Πώς επιλέγεται η σωστή στρατηγική μεταξύ κωδικοποίησης και προσωποποίησης; 296 10.3. Διοίκηση και οργάνωση της γνώσης, καινοτομία και παραγωγικότητα 297 10.4. Μια δύσκολη υπόθεση: η διοίκηση και οργάνωση της γνώσης σε καθημερινή βάση 299 11. Η δημόσια διάσταση της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση 301 11.1. Δημιουργία γνώσης: η σωστή ισορροπία ανάμεσα στο δημόσιο πεδίο και το ιδιωτικό 301 11.1.1. Η αναβίωση της δημόσιας ιδιοκτησίας 312 11.2. Υποτίμηση της γνώσης: εκπαίδευση, αγορά εργασίας και δημόσια πολιτική 314 11.2.1. Νέοι αποκλεισμοί 314 11.3. Μνήμη, ολοκλήρωση, αναζήτηση και εμπιστοσύνη 318 11.3.1. Μνήμη 318 11.3.2. Ολοκλήρωση 319 11.3.3. Αναζήτηση 321 11.3.4. Εμπιστοσύνη 322 11.4. Έκκληση στους οικονομολόγους: να γνωρίσουμε καλύτερα την οικονομία της γνώσης 323 11.5. Δίκτυα, συμμαχίες, κοινότητες: η Νέα Δημόσια Οικονομία 325 Συμπέρασμα 327 Υστερόγραφο 331 Βιβλιογραφία 333 Ευρετήριο όρων 351 13
Πρόλογος του Πέτρου Λινάρδου-Ρυλμόν 1. Η σχέση του παράγοντα γνώση με την οικονομική επιστήμη ήταν πάντα έμμεση ή άδηλη, αν και προφανής 1. Η ιδέα ότι μπορούμε να μιλάμε για οικονομία της γνώσης και να αξιοποιούμε έναν κλάδο της οικονομικής επιστήμης που ονομάζεται οικονομική της γνώσης ανατρέπει αυτή τη σύμβαση. Αλλά αυτή η ανατροπή δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή: πολλοί θεωρούν ότι τα υπαρκτά εργαλεία της οικονομικής ανάλυσης αρκούν 2, ενώ ορισμένοι κριτικοί της καπιταλιστικής οικονομίας αντιμετωπίζουν ως δύσκολη ή και αδιανόητη τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της ανάλυσης από την εργασία στη γνώση 3. Όσο παραμελημένη κι αν ήταν η σημασία της γνώσης για την οικονομική ανάλυση, δεν είχε διαφύγει από κανέναν ότι η κατοχή και η αξιοποίηση της γνώσης ήταν ένα κοινωνικό προνόμιο στις προκαπιταλιστικές όσο και στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Μήπως, επομένως, η αναφορά στην οικονομία της γνώσης δεν είναι παρά ένα νέο βήμα προς την καθιέρωση και αποδοχή της ανισότητας ως προς τη γνώση; Μήπως επιπλέον η μεταφορά της γνώσης από ένα πεδίο άδηλων διαδικασιών, στο χώρο των πολιτικών για την οικονομία, κινδυνεύει να εγκλωβίσει τις πολλαπλές εκδοχές παραγωγής και διάδοσης 1. Το πρώτο κεφάλαιο του ανά χείρας βιβλίου του Ντομινίκ Φοραί (Dominique Foray) ξεκινά με ένα απόσπασμα από το έργο της E. Penrose The Theory of the Growth of the Firm (Oxford University Press, Ν. Υόρκη 1995), η οποία αναφέρει ότι οι οικονομολόγοι γνώριζαν πάντα τη σημασία της γνώσης για την οικονομική δραστηριότητα αλλά θεωρούσαν ότι το θέμα αυτό «παραήταν επικίνδυνο για να το προσεγγίσουν». 2. Ο Ντ. Φοραί αναφέρει (σ. 41 και 42) ότι στον «βολικό κόσμο» των οικονομολόγων μόνο η έρευνα και ανάπτυξη καθώς και οι λεγόμενες «βιομηχανίες γνώσης» παρουσιάζουν ενδιαφέρον, αποκλείοντας έτσι το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων και συντελεστών της οικονομίας της γνώσης. 3. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα παραγωγής γνώσης, η οποία τέμνεται με την «άυλη εργασία», δεν αναγνωρίζεται από πολλούς αναλυτές που αναφέρονται στη μαρξιστική παράδοση (Κ. Σταμάτης, Η αβέβαιη «κοινωνία της γνώσης», Σαββάλας, Αθήνα 2005) ως αυτό που είναι: μια υπαρκτή κοινωνική δραστηριότητα, την οποία στον σύγχρονο καπιταλισμό αναλαμβάνουν όλο και περισσότεροι μισθωτοί. 15
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ γνώσεων σε ρόλους και στόχους που συνδέονται στενότερα με τις ανάγκες των καπιταλιστικών οικονομιών 4 ; Η ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών είναι με πολλούς τρόπους μια συνεχής διαδικασία συσσώρευσης γνώσεων και γνωστικής ικανότητας μια διαδικασία που δεν ήταν ποτέ υπό τον απόλυτο έλεγχο των κυρίαρχων τάξεων, ούτε όμως ήταν αποκλειστικά το αποτέλεσμα πολιτικών στον τομέα της οικονομίας ή αλλού. Μια εξέλιξη που πρέπει να λάβει τη σημασία που της αναλογεί κατά τη συζήτηση για την οικονομία της γνώσης είναι η ραγδαία ανάπτυξη, κατά την πρόσφατη ιστορική περίοδο, τόσο της παραγωγής γνώσης όσο και της γνωστικής ικανότητας των πληθυσμών. Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο υψηλό το μορφωτικό επίπεδο των πολιτών και των εργαζομένων, ούτε υπήρχαν τόσοι πολλοί σημαντικοί θεσμοί παραγωγής γνώσης, που είτε συνδέονται με το εκπαιδευτικό σύστημα ή είναι ανεξάρτητοι από αυτό 5. 2. Έχει διαπιστωθεί ότι για την οικονομική επιστήμη ο ρόλος της γνώσης σε μακρο- και μικροοικονομικό επίπεδο ανήκε κατά κανόνα σε ένα «μαύρο κουτί» 6. Στο εσωτερικό όμως αυτού του κουτιού λάβαιναν πάντα χώρα πολύ σημαντικές εξελίξεις και διαδικασίες σχετικές με την αξιοποίηση, παραγωγή και αναπαραγωγή της γνώσης, οι οποίες ήταν καθοριστικές, αν και άδηλες ή αόρατες. Στο φορντιστικό πρότυπο που σημάδεψε τον 20ό αιώνα την εξέλιξη του καπιταλισμού, ο τεϋλορικός καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στους εργάτες-εκτελεστές και τα στελέχη-κατόχους της γνώσης που επέτρεπε στους τελευταίους να σχεδιάζουν τα προϊόντα και την παραγωγή δεν φρόντιζε να αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους το «μάνατζμεντ» παρήγε νέα γνώση και βελτίωνε τις γνωστικές του ικανότητες. Ακόμη και σήμερα σε επιχειρήσεις με τεϋλορική οργάνωση, προσλαμβάνονται στελέχη με τυπικά προσόντα και πιθανώς εμπειρία, αλλά το πώς μαθαίνουν και εισάγουν νέες μεθό- 16 4. Η κρίση του φορντισμού ανέδειξε την αδυναμία διατήρησης της παραγωγής γνώσης στην άδηλη πλευρά της αναπαραγωγικής διαδικασίας, σε ένα «περιθώριο» της οικονομικής δραστηριότητας, που αποτελούσε και ένα χώρο ελευθερίας, όπου αναπτύχθηκε έως πρόσφατα έως τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα η πνευματική δραστηριότητα. 5. Ο Φοραί παρουσιάζει (σ. 63) σε πίνακα τη ραγδαία αύξηση στις βιομηχανικές χώρες κατά την περίοδο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο των ωρών εργασίας που αφιερώνονται στην παραγωγή γνώσης, τις δραστηριότητες συντονισμού και τις μεταβιβάσεις γνώσεων και πληροφοριών. 6. Φοραί, σ. 38.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ δους παραμένει σε μεγάλο βαθμό ένα μυστήριο, ή ένα καλά φυλαγμένο μυστικό, εκτός της εμβέλειας της οικονομικής ανάλυσης. Η εξέλιξη των φορντιστικών οικονομιών χαρακτηρίστηκε εκτός των άλλων και από τη σταδιακή ενίσχυση των θεσμών παραγωγής γνώσης, οι οποίοι επηρέασαν τη γνωστική ικανότητα των επιχειρήσεων. Καθώς ο «διευθυντικός καπιταλισμός» αντικαθιστούσε τον «ιδιοκτησιακό καπιταλισμό» 7, οι εμπνευσμένοι ιδιοκτήτες (που ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα παραμένουν τουλάχιστον μια εικόνα γοητευτική για τον επιχειρηματικό κόσμο) αντικαταστάθηκαν από μορφωμένα στελέχη που προέρχονταν από πανεπιστήμια και είχαν την ικανότητα να αξιοποιήσουν μια διάχυτη επιστημονική, τεχνολογική ή πρακτική γνώση, με τρόπους κατά κανόνα μη συστηματικούς. Ο επιστημονικός κόσμος, ο οποίος συγκεντρωνόταν πλέον στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, υποστηριζόταν από τις κρατικές πολιτικές, ως ένας χώρος που προσέφερε γνώσεις σε όσους μπορούσαν να τις αξιοποιήσουν, αλλά δεν επιδίωκε να ανταποκριθεί σε εξειδικευμένες ανάγκες των επιχειρήσεων 8. Όταν στο πλαίσιο του ίδιου αναπτυξιακού προτύπου άρχισε να γίνεται αναγκαία η συστηματοποίηση της παραγωγής γνώσης σε συνάρτηση με τις ανάγκες ειδικών τομέων δραστηριοτήτων από εξειδικευμένα εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, η προσέγγιση που κυριάρχησε παρέμεινε προσηλωμένη στην προσφορά γνώσεων για κοινή χρήση, αλλά η χρηματοδότηση αυτών των δραστηριοτήτων έπαψε να απασχολεί τις ανώτερες τάξεις και μετατράπηκε προοδευτικά σε κεντρικό θέμα της οικονομικής και κοινωνικής στρατηγικής των οικονομιών 9. Η περίοδος μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο 7. W. Lazonick, Η οργάνωση των επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίας της αγοράς, μτφρ. Π. Ματάλας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001, Κεφ. 1: «Τα θεσμικά θεμέλια της βιομηχανικής ηγεμονίας και παρακμής». 8. Ο Φοραί αναλύει το πέρασμα από την έρευνα που έχει δημόσιο χαρακτήρα στην έρευνα που επιδιώκει να βρεθεί «πιο κοντά στην αγορά» (σ. 95), καταλήγοντας ότι υπάρχει μια βασική σύγχυση μεταξύ της ιδέας ότι η έρευνα είναι «ενδογενής» διότι περιορίζεται, επηρεάζεται και κατευθύνεται από την οικονομία και την κοινωνία και της λαθεμένης ιδέας ότι πρέπει να περιοριστεί η απόσταση ανάμεσα στους στόχους και τις μεθόδους της έρευνας και τις ανάγκες της αγοράς. 9. Ο Γ. Λαζόνικ (W. Lazonick) εξηγεί χαρακτηριστικά στην «οργάνωση των επιχειρήσεων» πώς η Βρετανία καθυστέρησε πολύ να περάσει από ένα εκπαιδευτικό σύστημα που ήταν οργανωμένο με βάση τις εκπαιδευτικές ανάγκες της ίδιας της άρχουσας τάξης σε ένα σύστημα που άρχισε να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες της διοίκησης των επιχειρήσεων. Αλλά, όπως εξηγεί ο Φοραί (σ. 166 κ.ε.), στο απόγειο της φορντιστικής περιόδου, κατά τις αρχές της δεκαετίας του 60, εδραιώθηκε η θέση ότι η επιστημονική παραγωγή και ειδικότερα η έρευνα 17
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ είναι, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, η εποχή της χρηματοδότησης μεγάλων δημόσιων ερευνητικών προγραμμάτων (ως συνέχεια των προγραμμάτων της πολεμικής περιόδου) στον τομέα των εξοπλισμών καθώς και στον τομέα του διαστήματος, παρασύροντας έτσι τις αυξήσεις δαπανών στον τομέα της δημόσιας εκπαίδευσης. Η γενίκευση της φορντιστικής προσέγγισης στον βιομηχανικό κόσμο συνδυάστηκε με την επέκταση της ζήτησης για τριτοβάθμια εκπαίδευση και άρα τη διεύρυνση των επιστημονικών κοινοτήτων, για να διαμορφωθεί μια δυναμική δημιουργίας θεσμών παραγωγής γνώσης που αφορούσαν την τεχνολογία αλλά και την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. 3. Η δημιουργία των προϋποθέσεων για τη διαμόρφωση της οικονομίας της γνώσης ήταν το αποτέλεσμα της δυναμικής που προέκυψε από τη συνεχή επέκταση της παραγωγής γνώσης και γνωστικής ικανότητας, μιας δυναμικής που δεν επιτάχυνε μόνο τις τεχνολογικές μεταβολές αλλά δημιούργησε τις συνθήκες για διεύρυνση του πεδίου των καινοτομικών πρωτοβουλιών στην κοινωνία. Η οικονομία της γνώσης είναι στην πραγματικότητα το προϊόν των δημόσιων εκπαιδευτικών και ερευνητικών πολιτικών της μεταπολεμικής περιόδου που διέθεσαν σημαντικούς πόρους, για να μετατραπούν τελικά η ενασχόληση με τη γνώση και η απόκτηση γνωστικής ικανότητας από δραστηριότητες και χαρακτηριστικά της άρχουσας τάξης και των διανοουμένων της σε δραστηριότητες και χαρακτηριστικά της κοινωνίας γενικότερα και μιας σημαντικής μερίδας της κατηγορίας των μισθωτών ειδικότερα. Το φορντιστικό πρότυπο δεν έθεσε το πρόβλημα της ένταξης της παραγωγής γνώσης στη διαδικασία αναπαραγωγής του καπιταλισμού, καθώς η παραγωγή και η αξιοποίηση της γνώσης παρέμειναν δραστηριότητες παράλληλες με την αναπαραγωγική διαδικασία και τη σύγκρουση ή διαπραγμάτευση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας 10. 18 που αναμένεται να επιφέρει καινοτομίες είναι ένα «δημόσιο αγαθό» και ότι η επιστήμη παράγεται από μια διερευνητική δραστηριότητα που αποδίδει βασική γνώση, η οποία θα οδηγήσει σε εμπορικές εφαρμογές, χωρίς όμως αυτό να είναι γνωστό ή βέβαιο. 10. «Η τεχνολογική επανάσταση της νέας τεχνολογίας της πληροφορίας και της επικοινωνίας αντιτάσσει τη δημιουργική και συνεργατική δύναμη των κοινωνικών δυνάμεων στη συνοχή του φορντιστικού μοντέλου οργάνωσης της εργασίας, το οποίο επιδίωκε να είναι επιστημονικό και οικουμενικό και στόχευε στη μαζικοποίηση-τυποποίηση των αναγκών και των επιθυμιών καθώς και στη συνεργασία των μεγάλων επιχειρήσεων και του κράτους». Antonella Corsani, «Vers un renouveau de l economie politique», στο Multitudes, τχ. 2, 2000.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Δεν μπορεί να μιλήσει κανείς σήμερα για ένα νέο πρότυπο, καθώς η συνεχής ενίσχυση των παραγόντων που διαμορφώνουν την οικονομία της γνώσης οδηγεί στη διαμόρφωση αντίθετων τάσεων ως προς τον τρόπο που η παραγωγή και η αξιοποίηση της γνώσης εντάσσονται στη συνολική αναπαραγωγή της οικονομίας και της κοινωνίας. Η αυξανόμενη ζήτηση από τις επιχειρήσεις για εισροές που είναι προϊόντα αναγνωρίσιμων διαδικασιών παραγωγής γνώσης πιέζει για τη μεταφορά αυτών των δραστηριοτήτων από το πεδίο των μη καταγεγραμμένων ή άδηλων μεταβιβάσεων ή ανταλλαγών στο πεδίο των εμπορευματικών ανταλλαγών, και από το πεδίο των δραστηριοτήτων δημόσιου χαρακτήρα με την ευρεία έννοια στο πεδίο των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Από την άλλη μεριά, η επέκταση των δραστηριοτήτων παραγωγής γνώσης δημόσιου χαρακτήρα, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη διάχυση γνώσεων και γνωστικής ικανότητας στην κοινωνία και στους χώρους εργασίας, ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την αυτονομία και το ρόλο από τη σκοπιά του δημόσιου συμφέροντος των θεσμών παραγωγής γνώσης, επιτρέπει τη δημιουργία ανεξάρτητων «κοινοτήτων γνώσης», προσφέρει τη δυνατότητα σε κατηγορίες εργαζομένων να παρεμβαίνουν ενεργά στις παραγωγικές ή οικονομικές επιλογές στους χώρους εργασίας, και διαμορφώνει τις συνθήκες για στενότερη συνεργασία παραγωγών και καταναλωτών σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικά των παραγόμενων αγαθών ή υπηρεσιών 11. Εξάλλου η πρόοδος της έρευνας και της τεχνολογίας σε τομείς αιχμής, όπως το λογισμικό, το διαδίκτυο και η προστασία του περιβάλλοντος, ή ακόμα και στον τομέα της οικονομικής επιστήμης, είναι συνάρτηση συνδυασμών πρωτοβουλιών που προέρχονται από δημόσιους θεσμούς και πολιτικές, από επιχειρηματικές πρωτοβουλίες αλλά και από ανεξάρτητες πρωτοβουλίες που έχουν αρκετές φορές κινηματικά χαρακτηριστικά. Είναι γνωστή η συνύπαρ- 11. O Φοραί αναφέρει (σ. 113 και 114) ότι αυξάνεται η σημασία τριών διαφορετικών μοντέλων παραγωγής γνώσης. Η πρώτη τάση αφορά την επέκταση του επιστημονικού χαρακτήρα των μεθόδων της έρευνας που παράγει γνώση η δεύτερη τάση είναι η όλο και μεγαλύτερη εμπλοκή των χρηστών στην παραγωγή γνώσης η τρίτη τάση είναι ότι η αρχιτεκτονική της παραγωγικής οργάνωσης γίνεται όλο και πιο σύνθετη και βασίζεται όλο και περισσότερο στη δικτύωση αυτοτελών μονάδων, με αποτέλεσμα να είναι αναγκαία η παραγωγή «ενοποιητικής γνώσης» στους ίδιους τους χώρους παραγωγής με τη συμμετοχή των ίδιων των εργαζομένων και όχι μόνο των στελεχών. 19
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ξη στη διεθνή αγορά λογισμικού ενός πανίσχυρου ιδιωτικού γίγαντα με ένα εθελοντικό δίκτυο παραγωγής λογισμικού ανοιχτής πηγής. Το διαδίκτυο δεν θα υπήρχε χωρίς σημαντικές κρατικές αποφάσεις και ανεξάρτητες καινοτομίες οι οποίες διαμορφώθηκαν σε δημόσιους ερευνητικούς χώρους. Δεν μπορούμε να φανταστούμε πού θα βρισκόταν η έρευνα για τις κλιματικές αλλαγές αν δεν είχαν δοθεί μάχες από ερευνητές σε δημόσια ιδρύματα και από ανεξάρτητες ενώσεις πολιτών. Αλλά και στον τομέα της οικονομικής επιστήμης είναι ορατή η επίδραση δημόσιων ερευνητικών προγραμμάτων (των σκανδιναβικών χωρών, λ.χ.) ακόμα και στις εκθέσεις οργανισμών, όπως ο ΟΟΣΑ, με σαφώς νεοφιλελεύθερο προσανατολισμό. 4. Η ταχεία αύξηση του ρόλου της επιχειρηματικής δραστηριότητας στον τομέα της παραγωγής γνώσης (κατά κύριο λόγο στην έρευνα και ανάπτυξη) αλλά και στον τομέα της εκπαίδευσης μπορεί να περιγραφεί ως η διαμόρφωση μιας στρατηγικής με την οποία το κεφάλαιο επιδιώκει να διατηρήσει τον έλεγχο της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης σε συνθήκες επέκτασης των δραστηριοτήτων παραγωγής γνώσης και επιτάχυνσης της διαδικασίας υιοθέτησης καινοτομιών για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών 12. Πρόκειται για μια στρατηγική η οποία έχει συγκρουσιακό χαρακτήρα, έχει εν μέρει ως κίνητρο την ιδιωτική κερδοφορία, αφορά σε καθοριστικό βαθμό τον έλεγχο του περιεχομένου της γνώσης και αποβλέπει ταυτοχρόνως στη συγκρότηση μιας αποφασιστικής συμμαχίας μεταξύ του κεφαλαίου και των κατηγοριών των μισθωτών που απασχολούνται σε δραστηριότητες παραγωγής και αναπαραγωγής γνώσης. Στις συνθήκες επέκτασης των δραστηριοτήτων παραγωγής γνώσης που γνώρισε ο καπιταλιστικός κόσμος τις τελευταίες δεκαετίες, η εισροή ερευνητικών αποτελεσμάτων και η δυνατότητα αξιοποίησής τους για την εισαγωγή καινοτομιών αποτέλεσαν παράγοντες που καθόρισαν πλέον τα κύρια χαρα- 20 12. Ο προσδιορισμός της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης, στο πλαίσιο της «ατελούς σύμβασης» που αποτελεί η σχέση μισθωτού-εργοδότη (W. Lazonick, Competitive Advantage on the Shop Floor, Harvard University Press, Καίμπριτζ 1990, σ. 14), είναι η καρδιά της οργάνωσης της καπιταλιστικής παραγωγής. Όταν ο καπιταλισμός πέρασε από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, με την εκμηχάνιση αρχικά και την τεϋλορική οργάνωση στη συνέχεια, «η υπερειδίκευση μιας μειοψηφίας της εργατικής δύναμης που αναλάμβανε δημιουργικά καθήκοντα» (C. Vercellone (επιμ.), στο Sommes-nous sortis du capitalisme industriel?, La Dispute, Παρίσι 2003, σ. 24) ανέλαβε τον συστηματικό, αν και αόρατο σε μεγάλο βαθμό, ρόλο του προσδιορισμού της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ κτηριστικά των σημαντικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Το ιδιωτικό κεφάλαιο επιδίωξε και πέτυχε σε μεγάλο βαθμό να αναλάβει ερευνητικές δραστηριότητες, να καθορίσει τις επιλογές και τον προσανατολισμό τους σε συνεργασία με ερευνητικά ιδρύματα, και να εντάξει στον επιχειρηματικό τομέα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων που αξιοποιούν προϊόντα της έρευνας. Η επιτάχυνση της διαθεσιμότητας και της δυνατότητας δημιουργίας νέων τεχνολογιών αλλά και νέων γνώσεων σε σχέση με τα χαρακτηριστικά και την ποιότητα των προϊόντων, όπως και σε σχέση με την οργάνωση της παραγωγής και των επιχειρήσεων, έθεσε το ζήτημα της αποκατάστασης του ελέγχου των επιχειρήσεων στο σύνολο των επιλογών που καθορίζουν την αξία χρήσης της εργατικής δύναμης. Διανύουμε έτσι μια νέα περίοδο, κατά την οποία αναζητείται και πάλι, όπως στην περίοδο της διαμόρφωσης των τεϋλορικών μεθόδων, μια λύση στο ζήτημα του ελέγχου του κεφαλαίου επί του συνόλου των γνώσεων που αξιοποιούνται για τον καθορισμό του περιεχομένου της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης. Σήμερα όμως δεν αρκεί να απομακρυνθεί ο ισχυρός πυρήνας των μισθωτών από την κατοχή και τον έλεγχο των καθοριστικών γνώσεων, διότι η γνωστική ικανότητα είναι περισσότερο διαδεδομένη παρά ποτέ και ο ισχυρός πυρήνας είναι οι ίδιοι οι μισθωτοί παραγωγοί γνώσης. Σχετικά με τις σημαντικότερες κατηγορίες αυτών των μισθωτών, έχει διαμορφωθεί μια στρατηγική που περιλαμβάνει την αύξηση των αμοιβών τους, την εκτεταμένη δυνατότητα πλουτισμού και τη μετάβασή τους σε επιχειρηματικές δραστηριότητες, με απώτερο στόχο τη συγκρότηση μιας νέας συμμαχίας τους με το κεφάλαιο. Όσον αφορά τις υπόλοιπες κατηγορίες μισθωτών που χαρακτηρίζονται πλέον όχι μόνο από αυξημένες γενικές γνωστικές ικανότητες αλλά και από εμπειρία και δεξιότητες που είναι αναγκαίες για την υιοθέτηση καινοτομιών και την απορρόφηση νέων εισροών γνώσεων, μόνο η αποδυνάμωση της συλλογικής δυνατότητάς τους να παρεμβαίνουν σε ζητήματα καταμερισμού της γνώσης μπορεί να εμποδίσει τη διαμόρφωση ενός νέου συσχετισμού δυνάμεων στο επίπεδο των επιχειρήσεων. Σε αυτή τη στρατηγική επιλογή οφείλεται σε σημαντικό βαθμό η προσπάθεια ριζικής αναθεώρησης του συλλογικού χαρακτήρα των αρχών του εργατικού δικαίου. 5. Η διεύρυνση της γνωστικής ικανότητας των καταναλωτών και των πολιτών αποτελεί μια επιπλέον διάσταση της νέας περιόδου, η οποία συνυπάρχει με τη σχεδιασμένη παραγωγή γνώσης, αλλά και την παραγωγή γνώσης και γνωστικής ικανότητας κατά την παραγωγική διαδικασία. Με τον ίδιο τρό- 21
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 22 πο που η εξέλιξη προς την οικονομία της γνώσης διαμορφώνει ένα πεδίο συγκρούσεων στους χώρους παραγωγής, η ανάπτυξη γνωστικής ικανότητας από τους καταναλωτές αγαθών και υπηρεσιών οδηγεί επίσης στη διαμόρφωση πεδίων συγκρούσεων. Ένα πρώτο πεδίο είναι αυτό της εμπλοκής των καταναλωτών στο σχεδιασμό και την παραγωγή των προϊόντων. Είναι μεγάλη η απόσταση από την παραγωγή του μοναδικού μαύρου Ford Τ ως την ανάπτυξη του ιαπωνικού μοντέλου παραγωγής στην αυτοκινητοβιομηχανία, με το τμήμα πωλήσεων να παίζει ισότιμο ρόλο στο σχεδιασμό. Ακόμα σημαντικότερη είναι η μετάβαση από τη θεωρούμενη ως φυσική παραγωγή τροφίμων στη διαμάχη για τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα όπου βρίσκουμε όλους τους πρωταγωνιστές επί σκηνής, δηλαδή τις βιομηχανίες και το κράτος, αλλά και την επιστημονική κοινότητα και τις οργανώσεις των πολιτών και των καταναλωτών. Ένα δεύτερο πεδίο συγκρούσεων είναι αυτό της παραγωγής και κατανάλωσης υπηρεσιών, ειδικότερα δε κοινωνικών υπηρεσιών. Στον τομέα των υπηρεσιών υγείας, λ.χ., η εξέλιξη δεν είναι πλέον μόνο συνάρτηση των προόδων της επιστήμης, καθώς είναι αναγκαία η αξιοποίηση της γνωστικής ικανότητας των πολιτών για την ανάπτυξη της προληπτικής ιατρικής ή και μορφών εναλλακτικής ιατρικής, αλλά και για τον προσανατολισμό της ερευνητικής δραστηριότητας. Η άσκηση της ιατρικής ως χρήση της τεχνολογίας και των προϊόντων των φαρμακοβιομηχανιών έρχεται όλο και περισσότερο σε σύγκρουση με προσεγγίσεις του ζητήματος της υγείας που είναι συνάρτηση των γνώσεων και της κινητοποίησης των πολιτών και των ασθενών, οι οποίες είναι επιπλέον αναγκαίο να υποστηρίζονται από την κατάλληλη παραγωγή και αναπαραγωγή γνώσης και να ενισχύονται από πολιτικές δημόσιου χαρακτήρα. Ένα τρίτο πεδίο συγκρούσεων είναι αυτό των γενικών επιλογών που διαμορφώνονται ως προς την κοινωνία και το περιβάλλον από την επιχειρηματική και εν γένει την παραγωγική δραστηριότητα. Οι διάφορες κινητοποιήσεις των πολιτών, σε συνεργασία με θεσμούς παραγωγής γνώσης στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος, αποτελούν μέρος του πολιτικού τοπίου των σημερινών κοινωνιών, όπου η σύγκρουση με τη λογική της συσσώρευσης κεφαλαίου και κέρδους δεν έχει διευθετηθεί. Στον τομέα της κοινωνικής προστασίας, η εγκατάλειψη του φορντιστικού μοντέλου έχει αναδείξει τα αιτήματα των μισθωτών και των υπόλοιπων απασχολούμενων σε παράγοντα που έρχεται επίσης σε σύγκρουση με την αναπαραγωγική λογική των καπιταλιστικών οικονομιών.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6. Η οικονομία της γνώσης είναι η πρώτη εκδοχή βιομηχανικής οικονομίας η οποία χρειάζεται να αντιμετωπίσει την κατάργηση της κατοχής του μονοπωλίου της γνώσης από την πολιτική εξουσία και τις διοικήσεις των επιχειρήσεων. Αυτή η απώλεια του μονοπωλίου της γνώσης δεν αφορά μόνο τη συστηματική κωδικοποιημένη γνώση, αλλά και τη γνωστική ικανότητα, τη διάχυτη στην κοινωνία και τους παραγωγικούς χώρους ικανότητα εμπλοκής νέας γνώσης και την απόκτηση με αυτό τον τρόπο νέας ικανότητας για δράση 13. Για πρώτη φορά στην ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών, η ιδέα της δημοκρατίας, δηλαδή της διαβούλευσης, του διαλόγου και της κοινής απόφασης, εισχωρεί στους ιεραρχημένους και αυταρχικούς χώρους παραγωγής αλλά και στους χώρους των αγορών, όπου η συνάντηση ανάγκης και κέρδους είχε αποκλείσει την ύπαρξη μιας αυθεντικής διαπραγμάτευσης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Η ένταξη των μορφών παραγωγής γνώσης και γνωστικής ικανότητας στην πολιτική οικονομία, με την εμφάνιση, για παράδειγμα, των «ανθρωποκεντρικών συστημάτων παραγωγής», της κοινωνικής οικονομίας και των κινημάτων για ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση, δεν αμφισβητεί μόνο το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που πασχίζουν να εγκαθιδρύσουν οι ελίτ του βιομηχανικού κόσμου, αλλά ανατρέπει και την πολιτική οικονομία του φορντισμού, όπου η μακροοικονομική διαχείριση, ο τεϋλορισμός και οι κοινωνικές παροχές κατόρθωναν να διατηρούν μακριά από τις κεντρικές αποφάσεις για την οικονομία τα ζητήματα που είχαν σχέση με τις γνωστικές διαδικασίες. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η εντυπωσιακή επάνοδος της βίας στο πεδίο της πολιτικής οικονομίας, είτε με τη μορφή των μαζικών δολοφονιών που συνόδευσαν την εγκατάσταση της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης στη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 70 14 είτε με την τρέχουσα ευρωπαϊκή εκδοχή της αποδόμησης των θεσμών κοινωνικής προστασίας, της αποδυνάμωσης του εργατικού δικαίου και της προσπάθειας ιδιωτικοποίησης των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, έχει άμεση σχέση με την επεξεργασία ενός σχεδίου αναδιοργάνωσης των καπιταλιστικών κοινωνιών το οποίο επιδιώκει να αντι- 13. Δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τον Ντ. Φοραί (σ. 38) όταν γράφει ότι «Κατά την άποψή μου, η γνώση περιέχει κάτι παραπάνω από πληροφορίες: η γνώση σε οποιοδήποτε πεδίο παρέχει σε αυτόν που την κατέχει την ικανότητα της πνευματικής ή σωματικής δράσης». 14. Naomi Klein, La stratégie du choc: La montée d un capitalisme du désastre, μτφρ. Lori Saint-Martin, Paul Gagné, Actes Sud, Μόντρεαλ 2008. 23
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ μετωπίσει την ισχυρή δυναμική που ενυπάρχει στην οικονομία της γνώσης. Είναι χρήσιμο να θυμηθούμε πώς οι προηγούμενες διαδικασίες αναδιοργάνωσης του καπιταλισμού, δηλαδή η εγκαθίδρυση της «επιστημονικής οργάνωσης της εργασίας» αλλά και η δημιουργία της πρώτης εκδοχής κεϋνσιανού κράτους με το New Deal, απαίτησαν γιγαντιαίας κλίμακας και προσεκτικά σχεδιασμένες αλλαγές 15. Βρισκόμαστε και τώρα μπροστά σε μια επίσης σκληρή μάχη για τον έλεγχο της γνωστικής ικανότητας. 7. Ο Ντομινίκ Φοραί παρουσιάζει ένα εγχειρίδιο οικονομικής της γνώσης, ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι η γνώση είναι ένα οικονομικό αγαθό, του οποίου η αξιοποίηση είναι ταυτοχρόνως μια δυνατότητα των συντελεστών που την παράγουν ή την αποκτούν αλλά και μια δυνατότητα όλων αυτών που έχουν με διάφορους τρόπους πρόσβαση σε αυτήν, σε ένα οικονομικό αγαθό του οποίου η χρήση δεν είναι ανταγωνιστική, καθώς το αγαθό αυτό δεν αλλάζει χέρια, αλλά μπορεί να χρησιμεύσει με τον ίδιο τρόπο σε πολλούς χρήστες. «Ο στόχος της οικονομικής της γνώσης είναι [...] η ανάλυση και διερεύνηση των θεσμών, τεχνολογιών και κοινωνικών ρυθμίσεων που μπορούν να διευκολύνουν την αποτελεσματική παραγωγή και χρήση γνώσης» 16. Αλλά η αποτελεσματική παραγωγή και χρήση αυτού του οικονομικού αγαθού βασίζεται ταυτοχρόνως σε θεσμούς που επιτρέπουν στους οικονομικούς συντελεστές να αξιοποιούν το προϊόν της πνευματικής τους εργασίας και σε θεσμούς που κάνουν δυνατή τη διατήρηση, ενίσχυση και αξιοποίηση «κοινόχρηστων τόπων γνώσης». Λόγω της φύσης του, το αγαθό αυτό δεν μπορεί παρά να είναι αξιοποιήσιμο τόσο από τα άτομα όσο και από την κοινωνία, ενώ η ατομική χρήση του μπορεί να βασίζεται σε κίνητρα ιδιωτικού ή κοινωνικού χαρακτήρα. Μπορούμε να μιλάμε για οικονομία της γνώσης διότι βρισκόμαστε ήδη σε ένα περιβάλλον όπου η παραγωγή γνώσης και η διάδοση γνωστικής ικανότητας αποτελούν πλέον διαδικασίες που έχουν διαχυθεί στην οικονομία και την κοινωνία, μέσω της επέκτασης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, της αύξησης των ερευνητικών θεσμών και της ανάδειξης των ανεξάρτητων «κοινοτήτων γνώσης». Η οικονομική της γνώσης είναι πια ένας επιστημονικός κλάδος που επιδιώκει να «αναπτύξει ένα πλαίσιο το οποίο θα προτείνει και θα συγκρίνει κοινωνικοοικονομικούς θεσμούς στους οποίους είναι δυνατόν να βασιστούμε 24 15. R. Jacques, Manufacturing the Employee, Sage Publications, Λονδίνο1996. 16. Φοραί, σ. 55.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ για τη δημιουργία και την αξιοποίηση της γνώσης με αποτελεσματικό τρόπο». Είναι ένα επιστημονικό πεδίο όπου είναι δυνατό να τεθούν νέα ζητήματα τα οποία πρέπει να προσεγγίσει η οικονομική επιστήμη. Να επανατοποθετηθεί το ζήτημα της εμβέλειας των δημόσιων πολιτικών, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τη σημασία (σε μεγάλη κλίμακα πλέον) των ατομικών πρωτοβουλιών όσο και την έκταση του φαινομένου των ανεξάρτητων κοινωνικών παρεμβάσεων στον τομέα της γνώσης. Να εξεταστεί η διεύρυνση και εμβάθυνση της σχέσης επιστημονικής επεξεργασίας και κοινωνικών αιτημάτων. Να υπάρξει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της αναπαραγωγής της οικονομίας, με την υιοθέτηση σαφών κριτηρίων για τον ορισμό της βιωσιμότητας, τόσο των ανθρώπινων κοινωνιών όσο και του φυσικού περιβάλλοντος. 25
Ευχαριστίες ΘΕΛΩ ΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΩ και να δηλώσω την ευγνωμοσύνη μου για την υποστήριξη που δέχθηκα κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου την περίοδο 1999/2000, όταν ήμουν υπότροφος στο Διεθνές Κέντρο Οικονομικής Έρευνας στο Τορίνο [International Center for Economic Research, Turin], όπως και για τη συνεχή υποστήριξη από το Ινστιτούτο Διαχείρισης Έρευνας και Καινοτομίας [Institut pour le Management de la Recherche et de l Innovation] στο Πανεπιστήμιο Paris Dauphine. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη Valérie Fleurette και τη Stephanie Pitoun. Κατά την προετοιμασία αυτού του βιβλίου, απόλαυσα πολλές τονωτικές συζητήσεις με αρκετούς φίλους και συναδέλφους. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους συναδέλφους μου Maurice Cassier, Robin Cowan, Paul David, Jacques Mairesse, Ed Steinmueller και Eric von Hippel, για τις σοβαρές συζητήσεις, τις λεπτομερείς προτάσεις και τις τολμηρές απόψεις που ανταλλάξαμε. Πολλοί άλλοι φίλοι και συνάδελφοι έχουν εμπλακεί στα διάφορα στάδια προετοιμασίας αυτού του βιβλίου. Έχουν όλοι συμβάλει στο να αποτελέσει η συγγραφή αυτού του βιβλίου μια ευχάριστη και αξιοσημείωτη προσπάθεια. Θερμές ευχαριστίες στους Norbert Alter, Cristiano Antonelli, Rémi Barré, Eric Brousseau, Michel Callon, Uwe Catner, Ann Carter, Iain Cockburn, Patrick Cohendet, Jean-Michel Dalle, Albert David, Louise Earl, David Encaoua, Emmanuelle Fauchart, Maryann Feldman, Chris Freeman, Pierre Garrouste, Fred Gault, Arnulf Gruebler, Dominique Guellec, Bronwyn Hall, David Hargreaves, Armand Hatchuel, Liliane Hilaire Perez, Ali Kazancigil, Max Keilbach, John King, Alice Lam, Patrick Llerena, Bengt Ake Lundvall, Franco Malerba, Frieder Meyer Krahmer, David Mowery, Richard Nelson, Francis-Luc Perret, Luc Soete, Kevin Styroh, Peter Swann, Morris Teubal, Manuel Trajtenberg, Xavier Vence, Jean Benoît Zimmerman και Ehud Zuscovitch. Σε ένα τελευταίο στάδιο προετοιμασίας του χειρογράφου αυτού, ο Brian Kahin με βοήθησε πολύ για πολλούς λόγους. Τον ευχαριστώ θερμά. Ευχαριστώ επίσης τους τέσσερις ανώνυμους κριτές που έκαναν πολύ εύστοχες παρατηρήσεις, οι οποίες με βοήθησαν να προσαρμόσω μερικά μέρη του βιβλίου 27
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ την τελευταία στιγμή. Ευχαριστίες οφείλω στη Liz Carey-Libbrecht για τη βοήθειά της στη μετάφραση και την επιμέλεια. Η εξαιρετική συνεργασία μας χωρίς απευθείας συνάντηση (ακόμα και στην αρχή) δείχνει ότι ορισμένα από τα θέματα που θίγονται σε αυτό το βιβλίο δεν είναι πλάσματα της φαντασίας! 28
Εισαγωγή ΜΕ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΤΡΟΠΟ που γύρω στο 1820, με την έλευση της εκβιομηχάνισης, ιδρύθηκε ο επιστημονικός κλάδος της βιομηχανικής οικονομικής, η προοδευτική διαμόρφωση των οικονομιών που βασίζονται στη γνώση οδήγησε στην ανάπτυξη της οικονομικής της γνώσης. Με τον όρο «οικονομίες βασισμένες στη γνώση» εννοώ ουσιαστικά τις οικονομίες όπου το ποσοστό των θέσεων εργασίας εντάσεως γνώσης είναι υψηλό, το οικονομικό βάρος των τομέων της πληροφορίας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα και το μερίδιο του άυλου κεφαλαίου είναι μεγαλύτερο από το μερίδιο του υλικού κεφαλαίου στο συνολικό απόθεμα πραγματικού κεφαλαίου. Οι μεταβολές αυτές αντανακλώνται στη συνεχιζόμενη επέκταση των θέσεων εργασίας στην παραγωγή, επεξεργασία και μεταβίβαση γνώσεων και πληροφοριών. Αυτή η εξέλιξη δεν αφορά μόνο την υψηλή τεχνολογία και τους τομείς υπηρεσιών πληροφορίας και επικοινωνιών. Αφότου έκανε την εμφάνισή της κατά τη μακρινή δεκαετία του 70, έχει προοδευτικά απλωθεί σε όλη την οικονομία. Η κοινωνία ως σύνολο, επομένως, μετατοπίζεται προς δραστηριότητες εντάσεως γνώσης. Όσοι πίστεψαν ότι οι έννοιες της νέας οικονομίας και της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση έχουν λίγο πολύ σχέση με το ίδιο φαινόμενο, οδηγήθηκαν στο λογικό συμπέρασμα ότι η κατάρρευση της κερδοσκοπικής φούσκας των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας σήμανε και το τέλος μιας βραχύβιας οικονομίας βασισμένης στη γνώση. Η άποψή μου είναι διαφορετική. Νομίζω ότι ο όρος «οικονομία βασισμένη στη γνώση» εξακολουθεί να ισχύει στο βαθμό που χαρακτηρίζει ένα πιθανό σενάριο διαρθρωτικού μετασχηματισμού των οικονομιών μας. Αυτή είναι επιπλέον η προσέγγιση μεγάλων διεθνών οργανισμών όπως η Διεθνής Τράπεζα και ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). 29
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΒΑΣΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΕΦΙΚΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΟΥ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ Στο σενάριο που εξετάζουμε, η ταχεία δημιουργία νέας γνώσης και η βελτίωση της πρόσβασης στις βάσεις γνώσεων που επομένως συγκροτούνται με κάθε δυνατό τρόπο (εκπαίδευση, κατάρτιση, μεταφορά τεχνολογικής γνώσης, διάδοση καινοτομιών) είναι παράγοντες που βελτιώνουν την οικονομική αποδοτικότητα, την καινοτομία, την ποιότητα των αγαθών και υπηρεσιών, και τη δικαιοσύνη στις σχέσεις ατόμων, κοινωνικών κατηγοριών και γενεών 1. Η πραγματοποίηση αυτού του σεναρίου αξιοποιεί έναν αριθμό διαρθρωτικών συνθηκών που έχουν προοδευτικά εγκαθιδρυθεί. Δυο φαινόμενα θα εξεταστούν ειδικότερα: πρώτον, η μακροχρόνια τάση επέκτασης επενδύσεων και δραστηριοτήτων που έχουν σχέση με τη γνώση και, δεύτερον, μια μοναδική τεχνολογική επανάσταση που μετέβαλε με ριζικό τρόπο τις συνθήκες παραγωγής και μεταβίβασης της γνώσης και της πληροφορίας. Η συνάντηση αυτών των δύο φαινομένων γέννησε μια μοναδική οικονομία, που χαρακτηρίζεται κυρίως από (α) την αυξανόμενη (και πρωτοφανή) ταχύτητα με την οποία δημιουργείται και συσσωρεύεται η γνώση, καθώς και, κατά πάσα πιθανότητα, την ταχύτητα με την οποία απαξιώνεται η οικονομική της σημασία και αξία, και (β) την ουσιαστική μείωση του κόστους της κωδικοποίησης, μεταβίβασης και απόκτησης της γνώσης. Δημιουργείται έτσι η δυνατότητα μαζικής μεγέθυνσης των ροών γνώσης και των εξωτερικών αποτελεσμάτων τους. Είναι γεγονός ότι ο αντίκτυπος αυτών των εξωτερικών αποτελεσμάτων (και επομένως η σημασία των προβλημάτων που θέτουν) εξαρτάται ιστορικά από τεχνολογικές και οργανωτικές συνθήκες, που ποτέ δεν αντιμετωπίστηκαν τόσο αποτελεσματικά όσο αντιμετωπίζονται σήμερα. Το σενάριο όμως αυτό, σύμφωνα με το οποίο η ταχεία δημιουργία γνώσης και η εύκολη πρόσβαση στις βάσεις γνώσεων βελτιώνει την αποδοτικότητα, την ποιότητα και τη δικαιοσύνη, παραμένει εξαιρετικά αβέβαιο. Παρόλο που μπορεί να είναι εφικτό και μάλιστα πολύ πιθανό για ορισμένους τύπους δραστηριοτήτων και μάλιστα για ορισμένες χώρες στο σύνολό τους, είναι πολύ πιο αβέβαιο και μάλιστα μη ρεαλιστικό σε πολλές άλλες περιπτώσεις. 30 1. Η αξιολόγηση των θετικών επιπτώσεων που έχει η πρόσβαση στη γνώση σχετικά με την αποδοτικότητα, την ποιότητα και την ισότητα βρίσκεται στην καρδιά του επιστημονικού κλάδου της οικονομικής της γνώσης (βλ. Κεφάλαια 5 και 8).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν πρέπει να αφήνουμε αυτές τις βασικές βαθύτερες τάσεις να επισκιάζουν την αυξανόμενη σημασία των δραστηριοτήτων που έχουν σχέση με την επιστήμη και την τεχνολογία. Οι οικονομίες που βασίζονται στη γνώση δεν περιορίζονται, φυσικά, στο χώρο της υψηλής τεχνολογίας, αλλά η επιστήμη και η τεχνολογία τείνουν να παίζουν κεντρικό ρόλο στους νέους τομείς που δίνουν ορμή στην ανοδική πορεία του συνόλου της οικονομίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες (φαρμακευτικά προϊόντα και επιστημονικά όργανα, τεχνολογία της πληροφορίας και των επικοινωνιών, αεροναυπηγική, νέα υλικά). Ο όρος οικονομία βασισμένη στη γνώση επιτρέπει επίσης στους αναγνώστες να κατανοήσουν πλήρως μια ποιοτική καινοτομία στην οργάνωση και διαχείριση της σύγχρονης οικονομικής ζωής το γεγονός δηλαδή ότι οι παράγοντες που καθορίζουν την επιτυχία επιχειρήσεων και εθνικών οικονομιών εξαρτώνται περισσότερο παρά ποτέ από την ικανότητα παραγωγής και χρήσης γνώσης. Τα άμεσα αποτελέσματα αυτής της νέας κατάστασης είναι οι ιδιαίτερες μορφές πόλωσης στις αγορές εργασίας, που αντανακλούν μια προκατάληψη υπέρ των ειδικευμένων εργατών. Είτε πρόκειται για την πόλωση μεταξύ εργαζομένων στις Ηνωμένες Πολιτείες, είτε για την πόλωση μεταξύ εργαζομένων και ανέργων στην Ευρώπη, κερδισμένοι είναι πάντα οι ειδικευμένοι εργάτες (Greenan, Horty και Mairesse, 2002). Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνεται από μελέτες που δείχνουν ότι η καθαρή δημιουργία θέσεων εργασίας πραγματοποιείται στα τμήματα «εντάσεως γνώσης» των οικονομιών μας (για μια επισκόπηση, βλ. Foray και Lundvall, 1996). ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο τόμος αυτός επικεντρώνεται σε δυο νέες εξελίξεις: μια επιστημονική εξέλιξη που αντιστοιχεί στην εμφάνιση ενός νέου επιστημονικού υποκλάδου της οικονομικής, του οποίου το ερευνητικό αντικείμενο η γνώση θέτει νέα θεωρητικά και εμπειρικά προβλήματα, και μια ιστορική εξέλιξη που αναγγέλλει την έλευση μιας ιδιαίτερης περιόδου σε ό,τι αφορά τη μεγέθυνση και την οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Τονίζω τη σημασία αυτής της διπλής αλλαγής, που ορισμένοι συγγραφείς δεν αναγνωρίζουν. Γι αυτούς, η μόνη νέα εξέλιξη που έχει σημασία αφορά τη θεωρία, και η ιστορική περίοδος στην οποία ζουν ακολουθεί τις προηγούμενες περιόδους χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε ασυνέχεια. Επειδή πιστεύω, αντίθετα, στη διπλή φύση της 31
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 32 οικονομικής της γνώσης η οποία αφορά έναν επιστημονικό κλάδο και μια ιστορική περίοδο αυτός ο τόμος έχει οργανωθεί, όπως ήταν επόμενο, με βάση αυτόν το δυϊσμό. Υιοθετώ την εξής σύμβαση για να μην συγχέονται τα δύο φαινόμενα: ονομάζω τον επιστημονικό κλάδο «οικονομική της γνώσης» και την ιστορική περίοδο «οικονομία βασισμένη στη γνώση». Στο βιβλίο εναλλάσσεται η ανάλυση των μετασχηματισμών και προκλήσεων στις οικονομίες που βασίζονται στη γνώση με την εξέταση των εννοιών και των εργαλείων του επιστημονικού κλάδου. Στο Κεφάλαιο 1 εστιάζω στον ορισμό του επιστημονικού πεδίου σε σχέση βέβαια με τον ορισμό της «γνώσης» ως οικονομικού αγαθού. Στο Κεφάλαιο 2 γίνεται προσπάθεια να εντοπιστούν τα κύρια ιστορικά χαρακτηριστικά των οικονομιών που βασίζονται στη γνώση και δίνεται έμφαση στις ευρύτερες επιπτώσεις της ιστορικής συνάντησης μιας μακροχρόνιας τάσης αύξησης των πόρων που διατίθενται στην παραγωγή και μετάδοση της γνώσης (έρευνα και ανάπτυξη, εκπαίδευση, κατάρτιση, οργάνωση) με ένα σημαντικό τεχνολογικό γεγονός (την έλευση των νέων τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών). Στη συνέχεια αναπτύσσεται ένα εννοιολογικό πλαίσιο προκειμένου να φωτιστούν τα διάφορα ζητήματα και προβλήματα τα οποία προκύπτουν από την οργάνωση της διαδικασίας δημιουργίας, συσσώρευσης και διάδοσης της γνώσης. Στο Κεφάλαιο 3 αναλύονται οι κύριες μορφές παραγωγής γνώσης. Η αυξανόμενη σημασία τριών πηγών γνώσης επιστημονικής έρευνας, εκμάθησης μέσω της πράξης και συντονισμού των δραστηριοτήτων της βιομηχανίας θεωρείται μεγάλο βήμα προς την ιστορική ανάδειξη της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση. Στο Κεφάλαιο 4 εξετάζεται λεπτομερώς το ζήτημα της αναπαραγωγής της γνώσης (μεταβίβαση, μετάδοση) και δίνεται έμφαση σε έναν από τους ουσιαστικούς παράγοντες δημιουργίας της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση σε μικροοικονομικό επίπεδο συγκεκριμένα, στην τάση προς την κωδικοποίηση της γνώσης σε σχέση με την εμφάνιση και διάδοση των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών. Στο Κεφάλαιο 5 ερευνάται το ζήτημα των (εκούσιων και ακούσιων) διαρροών γνώσης και αξιολογείται ο ρόλος τους στην οικονομία της γνώσης. Στη συνέχεια μελετώνται ζητήματα κινήτρων και θεσμών στα οποία μπορεί κανείς να στηριχθεί προκειμένου να παράγεται και να αξιοποιείται η γνώση με αποτελεσματικό τρόπο. Στο Κεφάλαιο 6 εξετάζεται το πρόβλημα του
ΕΙΣΑΓΩΓΗ δημόσιου αγαθού και παρουσιάζονται τα διάφορα συστήματα που σχεδιάστηκαν για να οργανώσουν την παραγωγή γνώσης και να πετύχουν την ισορροπία ανάμεσα στο στόχο των ιδανικών κινήτρων για τον ιδιώτη παραγωγό και τον κοινωνικό στόχο της αποτελεσματικής χρήσης της γνώσης μετά την παραγωγή της. Στο Κεφάλαιο 7 αναλύεται η περίπτωση των ιδιωτικών αγορών που βασίζονται στην προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, ενώ στο Κεφάλαιο 8 η «ανοιχτή» οργάνωση της γνώσης. Τέλος, μελετώνται ζητήματα πολιτικής που αφορούν τον άνισο χαρακτήρα της ανάπτυξης της γνώσης στους διάφορους τομείς (Κεφάλαιο 9), τη διαχείριση της γνώσης ως νέα οργανωτική ικανότητα (Κεφάλαιο10) και τη δημόσια διάσταση της οικονομίας που βασίζεται στη γνώση (Κεφάλαιο 11). 33
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΚΛΑΔΟΣ Οι οικονομολόγοι βέβαια αναγνώριζαν πάντα τον κυρίαρχο ρόλο που όλο και περισσότερο έπαιζε η γνώση στις λειτουργίες της οικονομίας, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς θεωρούσαν ότι το όλο θέμα της γνώσης παραήταν επικίνδυνο για να το προσεγγίσουν. E. Penrose, The Theory of the Growth of the Firm ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΥΓΧΕΟΥΜΕ την οικονομική της γνώσης ως επιστημονικό κλάδο με την οικονομική της έρευνας, διότι δεν εστιάζει κυρίως στη συμβατική παραγωγή τεχνολογικής γνώσης, ούτε πρέπει να αντιμετωπίζεται ως οικονομική της καινοτομίας, διότι δεν επικεντρώνεται αποκλειστικά στη μελέτη των συνθηκών, των τρόπων και των επιπτώσεων των τεχνολογικών και οργανωτικών αλλαγών. Δεν πρέπει επίσης να προσομοιάζεται με την οικονομική των πληροφοριών, καθώς το αντικείμενο της οικονομικής της γνώσης είναι η γνώση (και όχι η πληροφορία) ως οικονομικό αγαθό. Το πεδίο της ανάλυσής της καλύπτει τις ιδιότητες αυτού του οικονομικού αγαθού που διέπουν την παραγωγή και αναπαραγωγή του, καθώς και τις ιστορικές και θεσμικές συνθήκες (όπως η τεχνολογία της πληροφορίας ή τα πνευματικά δικαιώματα) που καθορίζουν τη χρησιμοποίηση και επεξεργασία του σε μια αποκεντρωμένη οικονομία. 1.1. Η ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 1.1.1. Ορισμένοι σύγχρονοι πρόδρομοι Εκτός από τις ιστορικές μορφές, τον Σμιθ (Smith), τον Μαρξ (Marx) και τον Σουμπέτερ (Schumpeter), που όλοι τους ασχολήθηκαν με τη γνώση, τη δημιουργία και τον καταμερισμό της, τη χρήση και την ιδιοποίησή της, υπάρχουν μεταγενέστεροι πρωτοπόροι της γενικής οικονομικής της γνώσης (που δεν περιορίζεται δηλαδή στην επιστήμη και την τεχνολογία) που είναι αναμφισβήτητα οι Σάιμον (Simon), Χάγεκ (Hayek), Άρροου (Arrow) και Μάτσλαπ (Machlup). Ο Σάιμον (1982) μελέτησε πολυάριθμα αντικείμενα που αφο- 35
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 36 ρούν την οικονομική της γνώσης, όπως ο ρόλος της απομνημόνευσης κατά τη διαδικασία εκμάθησης, και μπορεί να θεωρηθεί ο πραγματικός πρόδρομος της οικονομικής της τεχνολογίας των πληροφοριών. Ο Χάγεκ (1945) εξέτασε τα προβλήματα που θέτει η μαζική διάχυση της γνώσης και η αδυναμία να μεταφερθεί η γνώση σε έναν οργανισμό κεντρικού σχεδιασμού. Ο Άρροου, σε δυο πρωτοπόρα άρθρα που δημοσίευσε την ίδια χρονιά (1962a, b), ανέπτυξε τον προβληματισμό της οικονομικής της γνώσης που θα έθετε τις βάσεις για δύο κύριες κατευθύνσεις έρευνας (σχετικά με τα προβλήματα διάθεσης πόρων για τη δημιουργία γνώσης, που ορίζεται ως δημόσιο αγαθό, και σχετικά με την ενδογενή τεχνική εξέλιξη). Το έργο του Μάτσλαπ καλύπτει μια μεγάλη περιοχή. Οι διαστάσεις της είναι το αποτέλεσμα μιας εξαιρετικά ευρείας αντίληψης για την οικονομική της γνώσης, που περιλαμβάνει ειδικότερα την οικονομική των πληροφοριών και, επομένως, τα θεωρητικά προβλήματα της λήψης αποφάσεων. Ο Μάτσλαπ (1984) ορίζει την πληροφορία ως «έναν ορισμένο τύπο γνώσης», και οδηγείται έτσι στο να διευρύνει την οικονομική της γνώσης ώστε να περιλάβει όχι μόνο την ανάλυση των κλάδων που παράγουν και χρησιμοποιούν τις πληροφορίες, την εξέταση της παραγωγής νέας γνώσης και τη μελέτη των μηχανισμών απόκτησης και μεταβίβασης νέων δεξιοτήτων, αλλά και τη διερεύνηση της ευρείας περιοχής της οικονομικής θεωρίας των επιλογών και των προσδοκιών, σε καταστάσεις αβεβαιότητας και ελλιπούς πληροφόρησης. Από αυτή την άποψη η προσέγγιση του Μάτσλαπ είναι παρόμοια με αυτή του Χάγεκ ο οποίος χρησιμοποιεί εναλλακτικά τους όρους γνώση και πληροφορία, ειδικά όταν μελετά το ρόλο του συστήματος των τιμών ως μηχανισμού μεταβίβασης πληροφοριών. Για τον Ρίτσαρντσον (Richardson, 1960), το πρόβλημα είναι παρομοίως η διαθεσιμότητα τεχνολογικών πληροφοριών για τη βελτίωση του συντονισμού των δραστηριοτήτων της αγοράς. Όλοι αυτοί οι συγγραφείς θεωρούν ότι η λήψη αποφάσεων από ανθρώπους βρίσκεται στην καρδιά της οικονομικής θεωρίας και ότι η ύπαρξη ή η έλλειψη γνώσης και πληροφορίας είναι παράγοντες που καθορίζουν με αποφασιστικό τρόπο τις συνθήκες στις οποίες λαμβάνονται οι αποφάσεις. Δεν υπάρχει πραγματική διαφορά μεταξύ γνώσης και πληροφορίας, και αυτό σημαίνει ότι η έκταση της οικονομικής της γνώσης ορίζεται με μεγάλο εύρος μια γρήγορη ματιά στις δεκαεπτά ομάδες θεμάτων στον κατάλογο του Μάτσλαπ (1984, Κεφάλαιο 10) μας δίνει μια ιδέα της ευρύτητας αυτής. Μια πιο περιορισμένη αντίληψη για την οικονομική της γνώσης δεν περι-