Χωρικά αποτυπώματα και προκλήσεις σχεδιασμού σε συνθήκες κρίσης: η ελληνική περίπτωση ΡΕΝΑ ΚΛΑΜΠΑΣΕΑ Λέκτορας, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Περίληψη Η επιχειρούμενη διαδικασία χωροταξικού σχεδιασμού σε εθνικό και τομεακό επίπεδο καθώς και εγχειρημάτων χωρικού σχεδιασμού σε τοπικό επίπεδο συναντώνται σήμερα με σειρά «αναπτυξιακών» επιλογών υπό συνθήκες κρίσης στη χώρα μας. Από τη διερεύνηση των έως σήμερα αποτελεσμάτων αυτής της ενδιαφέρουσας διασταύρωσης, αναδεικνύονται μεταξύ πολλών θεμάτων: - οι κατευθύνσεις σχεδιασμού που απορρέουν από κρίσιμες επιλογές ανάπτυξης του ελληνικού χώρου και διέπουν το ισχύον θεσμικό πλαίσιο του χωρικού σχεδιασμού, - η κατά περίπτωση ανάπτυξη/διαχείριση περιοχών, παρακάμπτοντας ουσιαστικά ή δεσμεύοντας εκ των προτέρων τις διαδικασίες και το περιεχόμενο του χωρικού σχεδιασμού, επικαλούμενη «συνθήκες κρίσης», - ο διάλογος που αναπτύσσεται μεταξύ των ενδιαφερομένων εμπλεκομένων στο σχεδιασμό του χώρου για τη συμβολή αυτού στη «διαχείριση της κρίσης», - η αναμενόμενη παραγωγή «νέων χώρων» και η αναπαραγωγή παλαιών προτύπων χωρικής ανάπτυξης, - οι διαφοροποιήσεις, προσαρμογές και ομοιότητες προηγούμενων χωρικών πολιτικών ως προς τις υφιστάμενες. Κύριο ερώτημα που τίθεται εν τέλει είναι: «Η αντίληψη περί «πλεονάζοντα οικονομικού χώρου», κατευθύνει τον επιχειρούμενο σχεδιασμό στην ανάγκη χρήσης του με τρόπους και όρους που αντιβαίνουν σε οποιαδήποτε επικαλούμενη αρχή αειφορίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και προσπάθεια μείωσης ανισοτήτων ή είναι πράγματι η «ενδεδειγμένη οδός» για το σχεδιασμό στον ελληνικό χώρο στη σκιά της κρίσης; Λέξεις Κλειδιά Χωρικός σχεδιασμός, χωρική ανάπτυξη, κρίση, στρατηγικές επενδύσεις, fast track.
1. Εισαγωγή Με την ψήφιση του Ν.2742/1999, αναπτερώθηκαν οι ελπίδες κυρίως των «ειδικών του σχεδιασμού του χώρου», για μια νέα εποχή του χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα. Μετά από μια δεκαετία και πλέον είναι σκόπιμη η αποτίμηση των αποτελεσμάτων του υλοποιούμενου σχεδιασμού, όπως καταγράφεται μέσω των χωρικών αποτυπωμάτων του αλλά και των σύγχρονων προκλήσεων που δέχεται υπό το πρίσμα της κρίσης. ήμερα, ο χωρικός σχεδιασμός στην Ελλάδα διαθέτει σειρά νομοθετημάτων στρατηγικού χαρακτήρα σε εθνικό, τομεακό και περιφερειακό επίπεδο και μικρό αριθμό εγκεκριμένων τοπικών χωροταξικών σχεδίων σε επίπεδο παλαιών δήμων, δίχως να πείθει ότι δεν παρακολουθεί ή στην καλύτερη περίπτωση διαχειρίζεται απλώς το χώρο (Μπεριάτος, 2011). Παραλλήλως στο ίδιο χρονικό διάστημα, «αναπτυξιακά προγράμματα» εκπορευόμενα αποκλειστικώς από κεντρικές ή περιφερειακές διοικήσεις, καταγράφουν μια δυναμική παρουσία πολλές φορές δίχως εναρμόνιση/συμβατότητα με το θεσμοθετημένο χωρικό σχεδιασμό- δημιουργώντας τα δικά τους αποτυπώματα. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση μιας σειράς ερωτημάτων αναφορικά με την πραγματική υπόσταση του χωρικού σχεδιασμού στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, με έμφαση σε πιθανές διαφοροποιήσεις που μπορεί να συσχετίζονται με τις «νέες συνθήκες κρίσης». Επιχειρείται η ανάγνωση των προθέσεων αλλά και η εκ των προτέρων εκτίμηση των πιθανών αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των διατάξεων του Ν. 3894/2010 για την «επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης τρατηγικών Επενδύσεων» (ΥΕΚ 204 Α /2-12-2010). Ο νέος νόμος που εμφανίζεται ως εργαλείο περιφερειακής ανάπτυξης και σχεδιασμού σε συνθήκες κρίσης για τη χώρα μας, εξετάζεται στην παρούσα εργασία μέσω των ακόλουθων αξόνων-πλαισίων: α. των κύριων κατευθύνσεων σχεδιασμού στον ελληνικό χώρο βάσει του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου, β. της υπέρβασης, παράκαμψης ή και δέσμευσης των υφιστάμενων διαδικασιών χωρικού σχεδιασμού με στόχο την κατά περίπτωση ανάπτυξη/διαχείριση περιοχών, γ. του διαλόγου που αναπτύσσεται για την αναγκαιότητα του ιδιότυπου αυτού «σχεδιασμού» στη «διαχείριση της κρίσης», δ. της αναμενόμενης παραγωγής «νέων χώρων» αλλά και της αναπαραγωγής παλαιών προτύπων χωρικής ανάπτυξης, ε. των κοινών και καινοτόμων στοιχείων μεταξύ παρελθοντικών και υφιστάμενων χωρικών πολιτικών. 2. Κύριες κατευθύνσεις χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα ύμφωνα με το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο χωρικού σχεδιασμού οι βασικές κατευθύνσεις χωρικής οργάνωσης και ανάπτυξης στοχεύουν στην: 1. Προστασία και αποκατάσταση περιβάλλοντος. 2. Ενίσχυση διαρκούς και ισόρροπης οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης χώρας. 3. τήριξη οικονομικής και κοινωνικής συνοχής στο σύνολο του εθνικού χώρου. Ως κύριες αρχές του χωροταξικού σχεδιασμού με όρους αειφόρου ανάπτυξης αναφέρονται οι ακόλουθες: 1. Εξασφάλιση ισότητας διαβίωσης και ευκαιριών απασχόλησης σε συνάρτηση με ισόρροπη πληθυσμιακή διάταξη. 2. Αναβάθμιση ποιότητας ζωής πολιτών και βελτίωση υποδομών.
3. Διατήρηση, ενίσχυση και ανάδειξη της οικιστικής και παραγωγικής πολυμορφίας καθώς και της φυσικής ποικιλότητας σε αστικές, περιαστικές περιοχές και στην ύπαιθρο. 4. Εξασφάλιση ισόρροπης σχέσης μεταξύ αστικού, περιαστικού και αγροτικού χώρου. 5. Κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και πολιτισμική αναζωογόνηση μητροπολιτικών κέντρων, πόλεων και ευρύτερων περιαστικών περιοχών τους. 6. Ολοκληρωμένη ανάπτυξη, ανάδειξη και προστασία νησιών, ορεινών και παραμεθόριων περιοχών. 7. υστηματική προστασία, αποκατάσταση, διατήρηση και ανάδειξη των περιοχών, οικισμών, τοπίων που διαθέτουν στοιχεία φυσικής, πολιτισμικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. 8. υντήρηση, αποκατάσταση και ολοκληρωμένη διαχείριση των δασών, αναδασωτέων περιοχών και των αγροτικών εκτάσεων. 9. Ορθολογική αξιοποίηση και ολοκληρωμένη διαχείριση υδατικών πόρων. 10. υντονισμός δημοσίων προγραμμάτων και έργων με χωροταξικές επιπτώσεις. 11. υστηματική πληροφόρηση, αποτελεσματικός διάλογος και προώθηση στρατηγικών συμμαχιών πολιτικών, κοινωνικών, παραγωγικών συντελεστών για επιλογές χωρικής ανάπτυξης. τη βάση των αρχών αυτών συντάχθηκαν αρχικά τα δώδεκα Περιφερειακά Πλαίσια Φωροταξικού χεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΠΠΦΑΑ) που θεσμοθετήθηκαν το 2003 και ακολούθησαν τα υπερκείμενα, Γενικό και Ειδικά Πλαίσια για τις ΑΠΕ, τη Βιομηχανία και τον Σουρισμό (2008-2009) και προσφάτως σε διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης τέθηκε το Ειδικό Πλαίσιο για τις Τδατοκαλλιέργειες. ήμερα, τα μεν Περιφερειακά Πλαίσια βρίσκονται σε διαδικασία μελετών επικαιροποίησης, τα δε Ειδικά Πλαίσια έχουν κατά περίπτωση τροποποιηθεί (ΑΠΕ) ή βρίσκονται σε διαδικασία ανασύνταξης (Σουρισμού). Η κριτική που έχει αναπτυχθεί σχετικά με την σαφήνεια ή και την εναρμόνιση των ρυθμίσεων των Πλαισίων αυτών με τους στόχους που επικαλούνται είναι γνωστή. Ειδικότερα για το ΕΠΦΑΑ του Σουρισμού διεξήχθη ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων και έντονος δημόσιος διάλογος και σειρά αντιπαραθέσεων μεταξύ των εμπλεκομένων ενδιαφερομένων για το πρότυπο τουρισμού που υιοθετεί και των αναμενόμενων χωρικών επιπτώσεων ανάπτυξης του στην Ελλάδα (Κλαμπατσέα, 2009 και 2010). ε κάθε περίπτωση, ο αργοπορημένος χωροταξικός σχεδιασμός, με ασάφειες και ασυμβατότητες, υπόκειται στην κριτική θεώρηση των εμπλεκομένων δρώντων στο σχεδιασμό του επιθυμητού χωρικού πλαισίου ανάπτυξης που υιοθετεί. Ο χώρος λαμβάνεται ως καταρχήν, κυρίως ή αποκλειστικώς, υποδοχέας επενδύσεων, ο δε σχεδιασμός νεοφιλελεύθερης βάσης, αναλαμβάνει το ρόλο της ρύθμισης του χώρου μέσω «κανόνων» που διευκολύνουν καταρχήν, κυρίως ή αποκλειστικώς τη χωροθέτησή τους, με απώτερο στόχο την παραγωγή «νέων χώρων», όπως θα αναλυθεί ακολούθως. 3. Νέες διαδικασίες σχεδιασμού σε συνθήκες κρίσης την εξυπηρέτηση του προαναφερθέντος στόχου θεσπίζεται ο νόμος 3894/2010 για τις τρατηγικές Επενδύσεις, τις παραγωγικές επενδύσεις που επιφέρουν ποσοτικά και ποιοτικά αποτελέσματα σημαντικής εντάσεως στη συνολική εθνική οικονομία και προάγουν την έξοδο της χώρας από την οικονομική κρίση. Αφορούν ιδίως στην κατασκευή, ανακατασκευή, επέκταση ή στον εκσυγχρονισμό υποδομών και δικτύων: (α) στη βιομηχανία, (β) στην ενέργεια, (γ) στον τουρισμό,
(δ) στις μεταφορές και επικοινωνίες, (ε) στην παροχή υπηρεσιών υγείας, (στ) στη διαχείριση απορριμμάτων, (ζ) σε έργα υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας, εφόσον πληρούν (Αρθρο 1) ορισμένες προϋποθέσεις 1, οικονομικού αντικειμένου ή απασχόλησης ή καινοτομίας. Για την ένταξη των επενδυτικών προτάσεων στις Διαδικασίες τρατηγικών Επενδύσεων λαμβάνονται υπόψη ιδίως: (α) η βιωσιμότητα της προτεινόμενης επένδυσης και η φερεγγυότητα του επενδυτή και (β) η μεταφορά γνώσης και τεχνογνωσίας, η προβλεπόμενη αύξηση της απασχόλησης, η περιφερειακή ή κατά τόπους ανάπτυξη της χώρας, η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της ανταγωνιστικότητας της εθνικής οικονομίας, η υιοθέτηση καινοτομίας και υψηλής τεχνολογίας, η αύξηση της εξαγωγικής δραστηριότητας, η προστασία του περιβάλλοντος και η εξοικονόμηση ενέργειας (Αρθρο 3. παρ.2). το Ειδικό Πλαίσιο Φωροταξικού χεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τη Βιομηχανία, δίνονται κατευθύνσεις κλαδικού και ειδικού χαρακτήρα για τη στρατηγική χωρική οργάνωση της βιομηχανίας (Αρθρο 5), οι οποίες περιλαμβάνουν ως διακριτή την κατηγορία βιομηχανικών επενδύσεων μείζονος σημασίας για την εθνική οικονομία 2. ύμφωνα με το ισχύον Ειδικό Πλαίσιο, η έγκριση της χωροθέτησης των επενδύσεων αυτών γίνεται με απόφαση της Επιτροπής υντονισμού της Κυβερνητικής Πολιτικής στον τομέα του Φωροταξικού χεδιασμού και της Αειφόρου Ανάπτυξης, που προβλέπει ο Ν. 2742/99. το ίδιο κείμενο επισημαίνεται η πιθανή επικάλυψη διαδικασιών και αρμοδιοτήτων και προτείνεται η συγχώνευση σχετικών προγενέστερων διαδικασιών 3. Η χωροθέτηση τέτοιου τύπου βιομηχανικών μονάδων ευνοείται σε περιοχές εντός ή εκτός σχεδίου, που βρίσκονται στους πόλους και άξονες ανάπτυξης του εθνικού προτύπου χωροταξικής οργάνωσης της βιομηχανίας. την Περιφέρεια Αττικής και το Πολεοδομικό υγκρότημα Θεσσαλονίκης η δυνατότητα αυτή παρέχεται αποκλειστικά για την εγκατάσταση μονάδων υψηλής τεχνολογίας 4 καθώς επίσης για τον εκσυγχρονισμό και επέκταση των υφισταμένων υπό την προϋπόθεση βελτίωσης της περιβαλλοντικής τους επίδοσης. ημειώνεται ότι σε κανένα άλλο Πλαίσιο Φωροταξικού χδιασμού δεν αντιμετωπίζονται ως διακριτή κατηγορία αναφορικά με τη χωροθέτησή τους οι λεγόμενες «μεγάλες επενδύσεις». Ως εξαίρεση θα μπορούσε να θεωρηθεί η εισαγωγή ενός νέου προτύπου τουριστικών και παραθεριστικών καταλυμάτων, που εισάγεται μέσω του Ειδικού 1 Μία τουλάχιστον από τις ακόλουθες προϋποθέσεις: (α) το συνολικό κόστος της επένδυσης είναι πάνω από διακόσια εκατομμύρια (200.000.000) ευρώ ή (β) το συνολικό κόστος της επένδυσης είναι πάνω από εβδομήντα πέντε εκατομμύρια (75.000.000) ευρώ και ταυτόχρονα από την επένδυση δημιουργούνται τουλάχιστον διακόσιες (200) νέες θέσεις εργασίας ή (γ) ανεξαρτήτως του συνολικού κόστους της επένδυσης, προβλέπεται ότι ποσό τουλάχιστον τριών εκατομμυρίων (3.000.000) ευρώ επενδύεται ανά τριετία σε έργα υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας, που εντάσσονται στη στρατηγική επένδυση, ή (δ) ανεξαρτήτως του συνολικού κόστους της επένδυσης, προβλέπεται ότι ποσό τουλάχιστον τριών εκατομμυρίων (3.000.000) ευρώ επενδύεται ανά τριετία σε έργα που προάγουν και δημιουργούν υπεραξία για την περιβαλλοντική προστασία της Ελλάδας, ή (ε) ανεξαρτήτως του συνολικού κόστους της επένδυσης, προβλέπεται ότι ποσό τουλάχιστον τριών εκατομμυρίων (3.000.000) ευρώ επενδύεται ανά τριετία σε έργα που δημιουργούν υπεραξία στην Ελλάδα στο χώρο της εκπαίδευσης, της έρευνας και της τεχνολογίας με την έννοια της ποιοτικής ή ποσοτικής αύξησης της γνώσης, ή (στ) από την επένδυση δημιουργούνται κατά βιώσιμο τρόπο τουλάχιστον διακόσιες πενήντα (250) νέες θέσεις εργασίας. 2 την παρούσα κατηγορία εντάσσονται οι βιομηχανικές μονάδες, που σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου 9 του ν. 3299 / 2004 όπως ισχύει, προσδιορίζονται ως έχουσες σημαντική επίπτωση στη διεθνή ανταγωνιστικότητα της χώρας και στην απασχόληση. 3 Η διαδικασία αυτή μπορεί να συγχωνευθεί με τη διαδικασία υπαγωγής στις διατάξεις της παρ. 3 του άρθρου 9 του ν. 3299 / 2004. 4 Οσες προβλέπονται στο άρθρο 3, παρ. 1, περιπτώσεις ε.iv), ε.v) και ε.vii) του ν. 3299/2004
Πλαισίου για τον τουρισμό, της «σύνθετης και ολοκληρωμένης τουριστικής υποδομής μικτής χρήσης» 5, οι όροι χωροθέτησης και δόμησης της οποίας παραπέμπουν σε «μεγάλη επένδυση» 6. 4. Η «επιταγή» της εισαγωγής του εργαλείου fast track στη διαχείριση της κρίσης και του χώρου Η χωρική έκφραση της κρίσης έχει απασχολήσει συστηματικά στο παρελθόν, με αφορμή την κρίση-αναδιάρθρωση της βιομηχανίας σε διεθνές αλλά και εθνικό επίπεδο. Σα χωρικά αποτυπώματα της οποίας, σήμερα, δύο δεκαετίες μετά, παραμένουν με διαφορετικές εντάσεις στις χαρακτηριζόμενες «φθίνουσες βιομηχανικές περιοχές» της χώρας (Κλαμπατσέα, 2006). Τπό το πρίσμα της «επισήμως καταγεγραμμένης οικονομικής κρίσης» της χώρας, ενταγμένης στη συστημική παγκόσμια κρίση (Ρουμπινί και Μιμ, 2010), σε συνδυασμό με τον αναιμικό ρόλο του ισχύοντος και πολύ περισσότερο του υλοποιηθέντος- σχεδιασμού σε κάθε χωρικό επίπεδο αναφοράς, επιστρατεύονται και θεσμοθετούνται διαδικασίες παράκαμψης οποιουδήποτε τύπου, είδους και κατεύθυνσης σχεδιασμού. Η διευκόλυνση χωροθέτησης επενδύσεων μεγάλου οικονομικού αντικειμένου υπό τον τίτλο της «επιτάχυνσης και διαφάνειας λόγω κρίσης» υποκρύπτει ουσιαστικά την άμεση παράκαμψη κάθε τύπου εμποδίων χωροταξικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού χαρακτήρα πιθανότατα θα μπορούσαν να ανακύψουν, σε τοπικό επίπεδο ή και νομικό (τε). Ο σχεδιασμός ως μια οργανωμένη λογική προσπάθεια επιλογής των καλύτερων δυνατών εναλλακτικών λύσεων και μέσων για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων (Αγγελίδης, 2010), προφανώς δεν περιλαμβάνεται στη φιλοσοφία του συγκεκριμένου θεμικού πλαισίου. ύμφωνα με τις Ειδικές Ρυθμίσεις του Ν.3894/2010, επιτρέπονται συγκεκριμένες και ειδικές παρεκκλίσεις από τους ισχύοντες όρους και περιορισμούς δόμησης της περιοχής, καθώς και από τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (Ν. 1577/1985, ΥΕΚ 210 Α ), για λόγους υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος 7, προκειμένου να υλοποιηθούν τρατηγικές επενδύσεις σε χώρους εντός εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων. Οι παρεκκλίσεις αυτές 8 μπορεί να αφορούν κάθε όρο ή περιορισμό δόμησης που ισχύει βάσει εγκεκριμένων σχεδιασμών, δηλαδή, τις αποστάσεις των κτιρίων από τα όρια του οικοπέδου, τις αποστάσεις μεταξύ των κτιρίων και άλλων εγκαταστάσεων, το συντελεστή δόμησης, το συντελεστή κατ όγκο εκμετάλλευσης, την κάλυψη και το ύψος. Για τις στρατηγικές επενδύσεις δε, σε γήπεδα που βρίσκονται σε περιοχές εκτός εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων, εκτός ορίων οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων και εκτός ορίων οικισμών υφιστάμενων προ του έτους 1923, και στερούμενων σχεδίου, καθορίζονται με προεδρικό διάταγμα 9 οι όροι και περιορισμοί δόμησης για την πραγματοποίηση των επενδύσεων αυτών. Ανάλογες διευκολύνσεις (παρεκλίσσεις) 5 Ως τέτοια νοείται η συνδυασμένη ανάπτυξη ξενοδοχείων διαφόρων λειτουργικών μορφών / τύπων υψηλών προδιαγραφών (4 ή 5 αστέρων), υπηρεσιών αναψυχής και άθλησης, εγκαταστάσεων ειδικής τουριστικής υποδομής (συνεδριακά κέντρα, γκολφ, κέντρα θαλασσοθεραπείας, κ.ά.) ως διακεκριμένα τμήματα των ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων και προαιρετικά κατοικιών προς πώληση στις οποίες θα προβλέπεται η δυνατότητα παροχής ξενοδοχειακών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου (Αρθρο 2). 6 Σο όριο αρτιότητας ορίζεται σε 150 στρέμ. με διαφοροποιήσεις σε ορισμένα νησιά. 7 Όπως αυτοί προσδιορίζονται και εξειδικεύονται στο άρθρο 3 παρ. 2 του Ν.3894/2010 και μέχρι την αναθεώρηση του ισχύοντος Εθνικού Φωροταξικού χεδίου. 8 Εγκρίνονται με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται με πρόταση του Τπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, μετά από γνώμη του Κεντρικού υμβουλίου Φωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος (ΦΟΠ) 9 Μετά από πρόταση του Τπουργού Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, και προηγούμενη γνώμη του οικείου υμβουλίου Φωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος (ΦΟΠ) κατόπιν αίτησης του Υορέα Πραγματοποίησης της επένδυσης.
αφορούν θέματα παραχώρησης χρήσης αιγιαλού και παραλίας (Αρθρο 8, Ν.3894/2010) και βοηθητικών και συνοδών έργων εξωτερικής υποδομής που είναι απαραίτητα για την εξυπηρέτηση των τρατηγικών επενδύσεων (Αρθρο 9, αντιστοίχως). Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η κατεύθυνση εκ των προτέρων σχεδιασμού των περιοχών εγκατάστασης στρατηγικών επενδύσεων, μέσω της κατάρτισης Ειδικών χεδίων Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχών Εγκατάστασης τρατηγικών Επενδύσεων (Αρθρο 24), με στόχο τον ορθολογικό σχεδιασμό και την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των περιοχών υποδοχής των τρατηγικών Επενδύσεων, καθώς και των βοηθητικών και συνοδών έργων τους. Μέσω της συγκεκριμένης διάταξης εισάγεται ένα ακόμη εργαλείο ή τύπος 10 σχεδίου, μη προβλεπόμενο από το θεσμικό πλαίσιο που διέπει το χωρικό σχεδιασμό στη χώρα και μη εισηγούμενο από το αρμόδιο για θέματα σχεδιασμού Τ.Π.Ε.ΚΑ. 11 Σα Ειδικά χέδια Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχών Εγκατάστασης τρατηγικών Επενδύσεων εναρμονίζονται προς τις επιλογές ή κατευθύνσεις των εγκεκριμένων περιφερειακών πλαισίων και, αν αυτά ελλείπουν, προς τις επιλογές ή κατευθύνσεις του εγκεκριμένου Γενικού και των εγκεκριμένων Ειδικών Πλαισίων Φωροταξικού χεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης. Έως την έγκριση των ανωτέρω πλαισίων, η έγκριση των Ειδικών χεδίων Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης γίνεται μετά και από συνεκτίμηση των διαθέσιμων στοιχείων του ευρύτερου χωροταξικού σχεδιασμού και ιδίως αυτών που απορρέουν από υφιστάμενες ή υπό εξέλιξη μελέτες χωροταξικού χαρακτήρα. ημειώνεται ότι δεν ελλείπουν τα περιφερειακά πλαίσια στη χώρα, αντιθέτως έχει ήδη δρομολογηθεί η διαδικασία επικαιροποίησής τους. Η συγκεκριμένη διατύπωση παραπέμπει μεταξύ άλλων στην αντιγραφή παλαιοτέρων σχετικών διατυπώσεων για αντίστοιχα σχέδια (βλ. Π.Ο.Σ.Α), όπως αναφέρεται στην επόμενη ενότητα. Η καταστρατήγηση ή στην καλύτερη περίπτωση, η παράκαμψη του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα, μέσω της επίκλησης της κρίσης και της νεοφιλελεύθερης αντίληψης για τη διαχείριση του χώρου και την ανάπτυξη, θεσμοθετείται με τρόπο εξαιρετικά αδιαφανή και ερήμην οποιασδήποτε κοινωνικής συμμετοχής και πολύ περισσότερο συναίνεσης. Φαρακτηριστικά, με τα εν λόγω Ειδικά χέδια Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης οριοθετούνται σε χάρτη κλίμακας 1:5.000 οι περιοχές χωροθέτησης των στρατηγικών επενδύσεων και καθορίζονται και εγκρίνονται, με την επιφύλαξη ειδικών καθεστώτων που ρυθμίζουν τη χωρική ανάπτυξη και οργάνωση περιοχών ειδικών χρήσεων και προβλέπονται από ειδικές διατάξεις νόμων, ειδικότερα: α) Οι ειδικότερες κατηγορίες στρατηγικών επενδύσεων που θα κατασκευασθούν σε κάθε περιοχή. β) Οι περιβαλλοντικοί όροι, για κάθε επί μέρους στρατηγική επένδυση και τα ειδικότερα μέτρα προστασίας περιβάλλοντος που απαιτούνται κατά τις κείμενες διατάξεις για τη χρήση των επενδύσεων αυτών και των συνοδευτικών τους δραστηριοτήτων. γ) Οι γενικοί και ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης που απαιτούνται για την ανέγερση κτισμάτων που εντάσσονται στις στρατηγικές επενδύσεις και των βοηθητικών και συνοδών έργων τους. 10 Βάσει του Ν.2742/99, ανάλογα σχέδια περιλαμβάνονται στο Κεφάλαιο Δ περί Μηχανισμών εφαρμογής, ελέγχου και υποστήριξης του χωροταξικού σχεδιασμού. 11 Η κατάρτιση των σχεδίων αυτών γίνεται με πρωτοβουλία του καθ ύλην αρμόδιου ή εποπτεύοντος Τπουργού, που προφανώς δεν συμπίπτει απαραιτήτως με τον ΤΠΕΚΑ εγκρίνονται με προεδρικά διατάγματα, που εκδίδονται με πρόταση των Τπουργών Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής και Τποδομών, Μεταφορών και Δικτύων, ύστερα από γνώμη των οικείων πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης.
δ) Η γενική διάταξη των προβλεπόμενων εγκαταστάσεων και των συνοδευτικών τους δραστηριοτήτων, καθώς και τα προβλεπόμενα δίκτυα υποδομής. ε) Ειδικές ζώνες προστασίας και ελέγχου γύρω από τις οριοθετούμενες κατά τα ανωτέρω περιοχές, στις οποίες μπορεί να επιβάλλονται ειδικοί όροι και περιορισμοί στις χρήσεις γης, στη δόμηση και στην εγκατάσταση και άσκηση δραστηριοτήτων και λειτουργιών. Ο επιτελικός χαρακτήρας των εν σχεδίων αυτών, μεταφράζεται με την κατισχύ τους σε κάθε άλλη αντίθετη ή διαφορετική ρύθμιση Γενικών Πολεοδομικών χεδίων, Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου, σχεδίων πόλεων ή πολεοδομικών μελετών και σχεδίων χρήσεων γης, που αφορά τις περιοχές οι οποίες προτάσσονται ως υποδοχείς τρατηγικών επενδύσεων. Παραλλήλως, προβλέπεται η άμεση τροποποίηση εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων και πολεοδομικών μελετών 12, εφόσον η τροποποίηση καθίσταται αναγκαία για το σχεδιασμό και την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των τρατηγικών επενδύσεων καθώς και η άρση της εφαρμογής κάθε γενικής ή ειδικής διάταξης αναφορικά με τον καθορισμό όρων και περιορισμών δόμησης σε εκτός σχεδίου περιοχές, για τις περιοχές που οριοθετούνται και σχεδιάζονται ως υποδοχείς στρατηγικών επενδύσεων. 5. Η αναμενόμενη παραγωγή «νέων χώρων» και η αναπαραγωγή παλαιών προτύπων χωρικής ανάπτυξης Η «ευελιξία» του σύγχρονου σχεδιασμού δεν αποτελεί καινοτομία για τα ελληνικά δεδομένα. Τπενθυμίζεται ότι η Π.Ο.Σ.Α. Μεσσηνίας, υλοποιημένη «μεγάλη ή στρατηγική επένδυση», απέκτησε θεσμικό πλαίσιο κατ αποκλειστικότητα, μέσω του Ν.2545/1997 (ΥΕΚ 254 Α /15-12-1997). Η έννοια του σχεδιασμού και γενικότερα η εναρμόνιση της συγκεκριμένης εγκατάστασης-δραστηριότητας με ευρύτερα ή υπερκείμενα σχέδια και λειτουργίες, φαίνεται να αποτελεί μια τυπικού χαρακτήρα φράση στο κείμενο του νόμου, καθώς ο χαρακτηρισμός και η οριοθέτηση τέτοιου χαρακτήρα επενδύσεων (Π.Ο.Σ.Α.) γίνεται...σε εφαρμογή εγκεκριμένου χωροταξικού σχεδίου, εθνικού ή περιφερειακού επιπέδου, ή τομεακής αναπτυξιακής-χωροταξικής μελέτης και εναρμονίζεται με τις χρήσεις και λειτουργίες της ευρύτερης περιοχής με τους γενικότερους αναπτυξιακούς στόχους (Αρθρο 29). Σην περίοδο εκείνη όχι μόνο δεν υπήρχαν εγκεκριμένα χωροταξικά σχέδια σε εθνικό, περιφερειακό ή τομεακό επίπεδο, αλλά ούτε το θεσμικό πλαίσιο χωροταξικού σχεδιασμού στη χώρα. Ακριβώς γι αυτό, υπάρχει η πρόνοια (ελλείψει σχετικών σχεδίων ή μελετών) η σύνταξη και έγκριση γενικών κατευθύνσεων τουριστικής πολιτικής για τη δημιουργία ΠΟΣΑ σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες συντάσσονται από τον Ε.Ο.Σ. 13 Με τον τρόπο αυτό εγκρίνονται οι επιτρεπόμενες χρήσεις γης, οι όροι δόμησης, η γενική διάταξη των εγκαταστάσεων, η μέγιστη ανά χρήση εκμετάλλευση, τα διαγράμματα των δικτύων υποδομής και ο φορέας ίδρυσης και εκμετάλλευσης της επένδυσης (βλ. επίσης Αθανασοπούλου και Μάραντος, 2009). Σο μοντέλο της αυτόνομης χωρικής διάστασης της ανάπτυξης ακόμη και εάν χρειάστηκε 13 έτη για τη λειτουργία των πρώτων εγκαταστάσεων COSTA NAVARINO τον Μάιο του 2010, φαίνεται να επικράτησε της αμφίδρομης σχέσης χώρου-κοινωνίας/οικονομίας και να παρέκαμψε χωρίς ουσιαστικές απώλειες τις περιβαλλοντικές ευαισθησίες τοπικών συλλογικοτήτων και επιστημονικών φορέων. Η μεγάλη επένδυση στο Κάβο ίδερο (Μονής Σοπλού) στην Κρήτη, υπενθυμίζεται ότι αποτέλεσε πιθανότατα τον κυριότερο λόγο ενεργοποίησης της διαδικασίας σύνταξης του 12 Κατά παρέκκλιση των διατάξεων του άρθρου 3 του Ν.Δ. της 17.7/16.8.1923 (ΥΕΚ 228 Α ). 13 Εγκρίνονται με κοινή απόφαση των υπουργών Ανάπτυξης και ΠΕ.ΦΩ.Δ.Ε.
Ειδικού Πλαισίου για τον Σουρισμό και ειδικότερα των διατάξεων που αφορούν στις σύνθετες και ολοκληρωμένες τουριστικές υποδομές μικτής χρήσης. Επομένως, η παραγωγή «νέων χώρων» μέσω διαδικασιών fast track στρατηγικών (βλέπε σωτήριων) επενδύσεων αποτελεί συνέχεια προγενέστερων τακτικών που κατέστησαν πολύ συχνά το σχεδιασμό μία εκ των υστέρων διαδικασία νομιμοποίησης ειλημμένων αποφάσεων προώθησης ενός φιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης με ανεξίτηλα χωρικά αποτυπώματα. Η κρίση δηλαδή, χρησιμοποιείται ως «δούρειος ίππος» παρά ως η αιτία που οδήγησε σε τέτοιου τύπου χειρισμούς ανάπτυξης του χώρου. Η συζήτηση που αναπτύσσεται αναφορικά με την αναγκαιότητα «ανασχεδιασμού» λόγω κρίσης ή ότι η κρίση μπορεί να είναι ευκαιρία και όχι περιορισμός, φαίνεται να αγνοεί την παλιά ρήση, ότι ο σχεδιασμός δεν είναι ουδέτερος. χεδιάζουμε πάντοτε για κάποιους ικανοποιώντας συγκεκριμένους στόχους. Σο ερώτημα διατυπώνεται για μια ακόμη φορά: για ποιους σχεδιάζουμε και στη βάση ποιών στόχων; Η επίσπευση και απλοποίηση γραφειοκρατικών διαδικασιών αποτελεί ζητούμενο για κάθε εγχείρημα δραστηριότητας και εργασίας και δεν αποτελεί αποκλειστικότητα των στρατηγικών επενδύσεων. Η επικύρωση διαδικασιών που αγνοούν την επιστημονική και κοινωνική διάστασή του σχεδιασμού υπό την πίεση «συνθηκών κρίσης» και η μετατροπή τους σε εργαλείο ανάπτυξης δεν μπορεί να έχει τη σύμφωνη γνώμη των «ειδικών». Τποθετικά, η επαναφορά μιας επένδυσης όπως αυτή στο Κάβο ίδερο και η έγκρισή της με διαδικασίες fast track θα αποτελούσε ένα καλό παράδειγμα τεκμηρίωσης του θεσμοθετημένου πλέον κατά περίπτωση και εκ των υστέρων σχεδιασμού ή με επίφαση σχεδιασμού. 6. Αποτυπώματα προηγούμενων και υφιστάμενων χωρικών πολιτικών - υμπερασματικά το βαθμό που η χωρική ανάπτυξη αποτυπώνεται και εκφράζει τις χωρικές πολιτικές που εφαρμόσθηκαν στο παρελθόν και όσες εφαρμόζονται σήμερα, διατυπώνεται η διατήρηση των κύριων χαρακτηριστικών του ελληνικού χώρου, των χωροκοινωνικών ανισοτήτων και των αποσπασματικών ρυθμίσεων. Η συνεχής και ουσιαστική έλλειψη συντονισμού μεταξύ χωροταξικού σχεδιασμού και οικονομικής διάστασης της ανάπτυξης συνεχίζει εν τέλει να αποτελεί κοινό στοιχείο των αποτυπωμάτων των χωρικών πολιτικών παλαιών και νέων. Η αναζήτηση του οράματος, αναπτυξιακού και κατ επέκταση χωρικού, αποτελεί ακόμη ζητούμενο και μάλιστα εντεινόμενο λόγω συνθηκών κρίσης. Ο χώρος δε, αποτελεί σε κάθε περίπτωση τον υποδοχέα αυτής της κρίσης καθρεφτίζοντας εύγλωττα τις συνιστώσες της (οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική). Η χωρική διάσταση των πολιτικών εν γένει ακόμη και εάν δεν είναι εμφανώς χωρικές, δεν φαίνεται να τις διαπερνά, αντιθέτως μια στενή λογιστικού τύπου θεώρηση φαίνεται να κυριαρχεί στη συγκρότηση και εφαρμογή πολιτικών στον ελληνικό χώρο την τελευταία δεκαετία. Αυτή η θεώρηση κατηύθυνε άλλωστε την περιφερειακή ανάπτυξη που εκπορεύθηκε από τα ΚΠ και εξειδικεύθηκε σε Περιφερειακά και Σομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα εν αγνοία ή και σε ασυμβατότητα σε πολλές περιπτώσεις με τις επιλογές του χωρικού σχεδιασμού. Αναζητώντας τα αποτυπώματα αυτά, δεν λησμονούμε επιλογές που στιγματίζουν έως σήμερα την ποιότητα παραγωγής χώρου, με προεξάρχουσα την εκτός σχεδίου δόμηση, τον χειρισμό ευαίσθητων περιβαλλοντικά περιοχών και δημόσιας γης. Εάν προσβλέπουμε σε έναν ενεργό χωρικό σχεδιασμό με συμβολή στην κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική πραγματικότητα της κρίσης, οφείλουμε να απαιτήσουμε
την παύση του ρόλου θεατή ή νομιμοποιητή ενός άλλου χαρακτήρα «σχεδιασμού», επιβαλλόμενου εκ των άνω, συγκεντρωτικού και κατά περίπτωση. Η μελέτη των χωρικών επιπτώσεων ποικίλων πολιτικών οφείλει να μας απασχολεί ως αναπόσπαστο τμήμα του σχεδιασμού. Η έννοια του δημοσίου συμφέροντος, με αφορμή την επίκληση συνθηκών κρίσης, οφείλει να αναθεωρηθεί προς την κατεύθυνση του σημερινού και μελλοντικού οφέλους της ελληνικής κοινωνίας. Πιθανώς τότε, να αναθεωρηθούν διαδικασίες fast track ιδιωτικών και δημοσίων επενδύσεων για την ανάπτυξη του χώρου, και το κοινωνικό, περιβαλλοντικό όφελος χωρικών χειρισμών, όπως για παράδειγμα στο πρώην Αεροδρόμιο Ελληνικού 14, να αποτελεί το μείζον και όχι το έλασσον ζητούμενο των σχετικών πολιτικών, πολύ περισσότερο δε, όταν είναι και οικονομικά εφικτό εγχείρημα. Από τη συνοπτική διερεύνηση των αξόνων στο πλαίσιο των οποίων δοκιμάστηκε το αρχικό ερώτημα που τέθηκε στην εργασία, Η αντίληψη περί «πλεονάζοντα οικονομικού χώρου», κατευθύνει τον επιχειρούμενο σχεδιασμό στην ανάγκη χρήσης του με τρόπους και όρους που αντιβαίνουν σε οποιαδήποτε επικαλούμενη αρχή αειφορίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και προσπάθεια μείωσης ανισοτήτων ή είναι πράγματι η «ενδεδειγμένη οδός» για το σχεδιασμό στον ελληνικό χώρο στη σκιά της κρίσης; επιχειρήθηκε η τεκμηρίωση της θέσης για την χωρίς όρους και περιορισμούς σύγχρονη αντιμετώπιση του χώρου ως οικονομικού αντικειμένου ερήμην κοινωνικής συμμετοχής και περιβαλλοντικής προστασίας, με «ευέλικτες» και αμφιλεγόμενες διαδικασίες παράκαμψης ακόμη και του εγκεκριμένου και ισχύοντος σχεδιασμού «τακτοποίησης» του ήδη παραγόμενου χώρου. 14 Βλ. αναλυτικότερα τις Προτάσεις του Ερευνητικού Προγράμματος ΕΜΠ-ΣΕΔΚΝΑ (2010), Βασικές αρχές σχεδιασμού Μητροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού, Ερευνητικό Πρόγραμμα για τους Δήμους Αλίμου, Αργυρούπολης, Γλυφάδας και Ελληνικού (Επ. Τπεύθυνος Ν. Μπελαβίλας).
Βιβλιογραφία - Πηγές Αγγελίδης, Μ. (2010) Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη, Αθήνα: Εκδόσεις υμμετρία Αθανασοπούλου Ε., Μάραντος Υ. (2009), «Σουριστικές εγκαταστάσεις και χωρικός σχεδιασμός στην Ελλάδα. Η περίπτωση των Περιοχών Ολοκληρωμένης Σουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Σ.Α.) Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, ΤΜΠΠΑ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ΤΕΕ-Τμήμα Μαγνησίας κ.ά., Βόλος 24-27/9/2009, (Σόμος Ι, σ. 423-430). ΕΜΠ, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, χολής Αρχιτεκτόνων & ΣΕΔΚΝΑ, (2010) Βασικές αρχές σχεδιασμού Μητροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού, Ερευνητικό Πρόγραμμα για τους Δήμους Αλίμου, Αργυρούπολης, Γλυφάδας και Ελληνικού (Επ. Τπεύθυνος Ν. Μπελαβίλας) διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://courses.arch.ntua.gr/view.aspx?i=111851 Επενδύστε στην Ελλάδα Α.Ε., διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.investingreece.gov.gr/default.asp?pid=11&la=2 Κλαμπατσέα Ε. (2006) «Υθίνουσες βιομηχανικές περιοχές: πλεονάζων χώρος, ανθρώπινο δυναμικό και η συμβολή της γνώσης», Πρακτικά 3 ου Συνεδρίου «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: Προς την οικονομία της γνώσης», ΤΕΕ, Αθήνα 3-5 Ιουλίου 2006, (Σόμος 2, σελ. 180-192) Κλαμπατσέα Ε. (2009), «Σρεις μικρές ιστορίες για τη σύγχρονη Φωροταξία στην Ελλάδα», Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, ΤΜΠΠΑ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ΤΕΕ-Τμήμα Μαγνησίας κ.ά., Βόλος 24-27/9/2009, (Σόμος Ι, σ. 439-446). Κλαμπατσέα Ε. (2010), «Ξαναδιαβάζοντας το Ειδικό Πλαίσιο Φωροταξικού χεδιασμού για τις ΑΠΕ ένα χρόνο μετά», Πρακτικά Επιστημονικής Εσπερίδας με θέμα «Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Ένα χρόνο μετά»,τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Σχολή Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ,Αθήνα, 2/12/2009, (σ. 91-104), Εκδόσεις Παπασωτηρίου. Μπεριάτος Η. (2011), τρογγυλό Σραπέζι «Περιφερειακή Ανάπτυξη και Φωρική υνοχή: Θεσμοί και Ανισότητες» στην ημερίδα Χωρική Ανάπτυξη Χωρικές Πολιτικές, ΕΜΠ, 22/3/2010, Εκδ. Δ.Λάγιας-Ε. ουβατζιδάκης. Ν. 360/76 (ΥΕΚ 151 Α/22-6-76) Περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος. Ν. 1650/86 (ΥΕΚ 160 Α/16-10-86) Για την Προστασία του Περιβάλλοντος. Ν. 2508/97 (ΥΕΚ 124 Α/13-6-97) Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και άλλες διατάξεις. Ν. 2742/99 (ΥΕΚ 207 Α/07-10-99) Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη & άλλες διατάξεις. Ν. 3894/2010 (ΥΕΚ 204 Α/2-12-2010) Επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων Ρουμπινί Ν., Μιμ τ. (2010) Η οικονομία της κρίσης - Μάθημα εκτάκτου ανάγκης για το μέλλον του χρήματος., Αθήνα: Εκδόσεις Παττάκη Τ.Π.Ε.ΚΑ., (2011) Προδιαγραφές Περιφερειακών Πλαισίων, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.ypeka.gr/default.aspx?tabid=320&language=el-gr ΤΠΕΦΩΔΕ, Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΥΕΚ 128 Α/3-7- 2010) ΤΠΕΦΩΔΕ, Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού (ΥΕΚ 1138 Β/11.06.2009)
ΤΠΕΦΩΔΕ, Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για την Βιομηχανία. και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού, (ΥΕΚ 151 ΑΑΠ/13.04.2009) ΤΠΕΦΩΔΕ, Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού (ΥΕΚ 2464 Β/03.12.2008)