ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΕΠΙΤΟΚΙΩΝ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ «ΑΝΟΙΓΜΑΤΟΣ» (Gap Analysis) Ορισμός του ανοίγματος Η κύρια πηγή εσόδων για τις τράπεζες είναι οι τόκοι από τα διάφορα στοιχεία που ενεργητικού, ενώ η κύρια πηγή εξόδων είναι οι τόκοι επί των διαφόρων στοιχείων του παθητικού. Μια αύξηση στα έσοδα από τόκους ή μείωση των εξόδων για τόκους θα αυξήσουν τα κέρδη μιας τράπεζας. Με άλλα λόγια, αυξομειώσεις στα επιτόκια θα επηρεάσουν τα κέρδη των τραπεζών. Ποια όμως είναι η ακριβής σχέση μεταξύ της μεταβολής των επιτοκίων και των τραπεζικών κερδών; Θα μειωθούν ή θα αυξηθούν τα κέρδη αν τα επιτόκια αυξηθούν; Για να απαντήσουμε την ερώτηση αυτή πρέπει να γνωρίζουμε σε τι βαθμό επηρεάζονται τα στοιχεία του ισολογισμού από τις μεταβολές των επιτοκίων. Προς το σκοπό αυτό τα στοιχεία του ενεργητικού και παθητικού χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα στοιχεία που φέρουν κυμαινόμενο επιτόκιο και αυτά που φέρουν σταθερό. Ενεργητικό με Κυμαινόμενο Επιτόκιο (ΕΚΕ). Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα στοιχεία εκείνα του ενεργητικού τα οποία φέρουν κυμαινόμενο επιτόκιο. Το επιτόκιο για τα στοιχεία αυτά θα αλλάζει κάθε φορά που τα επιτόκια στην αγορά αλλάζουν. Ενεργητικό με Σταθερό Επιτόκιο (ΕΣΕ). Στην κατηγορία αυτή έχουμε τα στοιχεία εκείνα του ενεργητικού που έχουν σταθερό επιτόκιο για μια συγκεκριμένη περίοδο. Αλλαγές στα επιτόκια αγοράς δεν επηρεάζουν το επιτόκιο του ΕΣΕ. Ομοίως για το παθητικό έχουμε τις ίδιες κατηγορίες: Παθητικό με Κυμαινόμενο Επιτόκιο (ΠΚΕ) και Παθητικό με Σταθερό Επιτόκιο (ΠΣΕ). Το «άνοιγμα» μιας τράπεζας ορίζεται ως διαφορά μεταξύ του ΕΚΕ και ΠΚΕ. (Άνοιγμα = ΕΚΕ ΠΚΕ). Το άνοιγμα μπορεί να είναι θετικό, αρνητικό ή μηδέν. Γενικά, όσο μεγαλύτερο είναι το άνοιγμα τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος 1
επιτοκίων. Δεδομένου του ανοίγματος μπορούμε να υπολογίσουμε την μεταβολή στα κέρδη αν τα επιτόκια μεταβληθούν. Συγκεκριμένα: Μεταβολή Κερδών = Άνοιγμα x Μεταβολή επιτοκίων. Θετικό άνοιγμα, μεταβολές επιτοκίων και κερδοφορία Θετικό άνοιγμα σημαίνει ότι το ΕΚΕ είναι μεγαλύτερο από το ΠΚΕ. Σε αυτή την περίπτωση μια ισόποση αύξηση των επιτοκίων στα στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού θα οδηγήσει σε αύξηση των επιτοκιακών εσόδων και εξόδων. Η αύξηση όμως των επιτοκιακών εσόδων θα είναι μεγαλύτερη των επιτοκιακών εξόδων και κατά συνέπεια η κερδοφορία θα αυξηθεί. Αντίθετα, σε μια ισόποση μείωση των επιτοκίων στα στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού θα οδηγήσει σε μείωση των επιτοκιακών εσόδων και εξόδων. Η μείωση όμως των επιτοκιακών εσόδων θα είναι μεγαλύτερη των επιτοκιακών εξόδων και κατά συνέπεια η κερδοφορία θα μειωθεί. Αρνητικό άνοιγμα, μεταβολές επιτοκίων και κερδοφορία Αρνητικό άνοιγμα σημαίνει ότι το ΕΚΕ είναι μικρότερο από το ΠΚΕ. Σε αυτή την περίπτωση μια ισόποση αύξηση των επιτοκίων στα στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού θα οδηγήσει σε αύξηση των επιτοκιακών εσόδων και εξόδων. Η αύξηση όμως των επιτοκιακών εσόδων θα είναι μικρότερη των επιτοκιακών εξόδων και κατά συνέπεια η κερδοφορία θα μειωθεί. Αντίθετα, σε μια ισόποση μείωση των επιτοκίων στα στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού θα οδηγήσει σε μείωση των επιτοκιακών εσόδων και εξόδων. Η μείωση όμως των επιτοκιακών εσόδων θα είναι μικρότερη των επιτοκιακών εξόδων και κατά συνέπεια η κερδοφορία θα αυξηθεί. Μηδενικό άνοιγμα, μεταβολές επιτοκίων και κερδοφορία Μηδενικό άνοιγμα σημαίνει ότι το ΕΚΕ είναι ίσο με το ΠΚΕ. Σε αυτή την περίπτωση μια ισόποση αύξηση ή μείωση των επιτοκίων στα στοιχεία του ενεργητικού και του παθητικού θα οδηγήσει σε ισόποση αύξηση ή μείωση των επιτοκιακών εσόδων και εξόδων και κατά συνέπεια η κερδοφορία θα παραμείνει αμετάβλητη. 2
Συνοπτικά Εάν: α. ΕΚΕ > ΠΚΕ: (ι) τα κέρδη θα αυξηθούν εάν τα επιτόκια αυξηθούν. (ιι) τα κέρδη θα μειωθούν εάν τα επιτόκια μειωθούν. β. ΕΚΕ < ΠΚΕ: (ι) τα κέρδη θα μειωθούν εάν τα επιτόκια αυξηθούν. (ιι) τα κέρδη θα αυξηθούν εάν τα επιτόκια μειωθούν. γ. ΕΚΕ = ΠΚΕ: τότε τα κέρδη δεν επηρεάζονται από τη μεταβολή των επιτοκίων. Η σχέση μεταξύ ανοίγματος, επιτοκίων και κερδών δίνεται και στον παρακάτω πίνακα: Άνοιγμα Επιτόκια Κέρδη Θετικό Θετικό Αρνητικό Αρνητικό Μηδέν ή Αμετάβλητα Παράδειγμα Ας υποθέσουμε τώρα ότι μια τράπεζα έχει τον ακόλουθο ισολογισμό. Ενεργητικό Τράπεζα Χ Παθητικό ΕΚΕ 80 εκ. ΠΚΕ ΕΣΕ 100 εκ. ΠΣΕ 90 εκ. 90 εκ. Το επιτόκιο για το ΕΚΕ είναι 8%, για το ΕΣΕ είναι 10%, για το ΠΚΕ είναι 6% και για το ΠΣΕ είναι 7%. Υποθέτοντας ότι η τράπεζα δεν έχει άλλους λογαριασμούς, μπορούμε να βρούμε τα κέρδη. Έσοδα από τόκους = (80 εκ. x 8%) + (100 εκ. x 10%) = 6,4 εκ. + 10 εκ. = 16,4 εκ. Έξοδα από τόκους = (90 εκ. x 6%) + (90 εκ. x 7%) = 5,4 εκ. + 6,3 εκ. = 11,7 εκ. Κέρδη = Έσοδα - Έξοδα = 16,4-11,7 = 4,7 εκ. Τι θα συμβεί στα κέρδη αν τα επιτόκια αυξηθούν στην αγορά κατά τρεις (3) ποσοστιαίες μονάδες; Βρίσκουμε την αλλαγή στα έσοδα και έξοδα. Η αλλαγή στα 3
έσοδα είναι 2,4 εκ. (80 εκ. x 3%), ενώ στα έξοδα είναι 2,7 εκ. (90 εκ. x 3%). Συνεπώς, τα κέρδη μειώνονται κατά 300.000. Βλέπουμε ότι στο παράδειγμά μας μια αύξηση των επιτοκίων οδήγησε σε μείωση των κερδών. Συμβαίνει αυτό πάντοτε; Φυσικά όχι. Δεδομένης μιας μεταβολής των επιτοκίων, τα κέρδη θα αυξηθούν ή θα μειωθούν ανάλογα με τα σχετικά ποσά που έχει η τράπεζα στο ΕΚΕ και στο ΠΚΕ ή ανάλογα με το αν το άνοιγμα είναι θετικό ή αρνητικό. Δεδομένου του ανοίγματος μπορούμε να υπολογίσουμε την μεταβολή στα κέρδη. Σύμφωνα με το παράδειγμα που είδαμε παραπάνω το άνοιγμα είναι 10 εκ. και η μεταβολή του επιτοκίου είναι τρεις ποσοστιαίες μονάδες. Συνεπώς, Μεταβολή Κερδών = 10 εκ. x 0,03 = 300.000. Διαχείριση του ανοίγματος Η διαχείριση του ανοίγματος είναι σημαντική για την τράπεζα που θέλει είτε να ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο επιτοκίων ή να επωφεληθεί από τις αναμενόμενες αλλαγές των επιτοκίων. Αν η τράπεζα, για παράδειγμα, αναμένει αύξηση (μείωση) των επιτοκίων και θέλει να επωφεληθεί από την αναμενόμενη μεταβολή, πρέπει να προσπαθήσει να έχει ένα θετικό (αρνητικό) άνοιγμα. Ερώτηση; Πόσο εύκολη είναι για ένα τραπεζικό ίδρυμα η ενεργητική διαχείριση του χάσματος; Λυμένη άσκηση Ο παρακάτω πίνακας δίνει το άνοιγμα μιας τράπεζας για διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Άνοιγμα (σε εκατ. ) Ενεργητικό Παθητικό Άνοιγμα Αθροιστικό άνοιγμα 1 ημέρα 20 30-10 -10 Έως 3 μήνες 30 40-10 -20 3-6 μήνες 70 85-15 -35 6-12 μήνες 90 70 20-15 1-5 έτη 40 30 10-5 Πάνω από 5 10 5 5 0 έτη 260 260 Α. Κατά πόσο θα μεταβληθεί το καθαρό επιτοκιακό εισόδημα της τράπεζας εάν την επομένη ημέρα τα επιτόκια αυξηθούν κατά 1%; 4
Μεταβολή εισοδήματος = -10.000.000(0,01)= - 100.000 Β. Κατά πόσο θα μεταβληθεί το καθαρό επιτοκιακό εισόδημα της τράπεζας εάν μετά από έξι μήνες το μέσο επιτόκιο αυξηθεί κατά 1%; Μεταβολή εισοδήματος = -35.000.000(0,01)= - 350.000 Γ. Κατά πόσο θα μεταβληθεί το καθαρό επιτοκιακό εισόδημα της τράπεζας εάν μετά από ένα χρόνο το μέσο επιτόκιο αυξηθεί κατά 1%; Μεταβολή εισοδήματος=-15.000.000(0,01)=- 150.000 Όπως γίνεται κατανοητό από τις περιπτώσεις Β και Γ για την μεταβολή του εισοδήματος χρησιμοποιείται το αθροιστικό άνοιγμα. 5