ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Υ ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ:

1 ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Υ ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ: Ανάγκη Ανάπτυξης και Χρήσης µη Συµβατικών Υδατικών Πόρων Α. N. Aγγελάκης Συν. Ερευνητής του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. και Τεχνικός Σύµβουλος της Ένωσης των ΕΥΑ και του FAOΕΘ. Ι. ΑΓ. Ε., Ινστιτούτο Ηρακλείου, Ηράκλειο, e-mail: angelak2@vodafone.net.gr. Εισαγωγή Αρχαιολογικές και άλλες µαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι κατά τη διάρκεια της Μεσοµινωϊκής περιόδου, µια πολιτισµική έκρηξη χωρίς προηγούµενο στην ιστορία των αρχαίων πολιτισµών, έλαβε χώρα στη Νήσο Κρήτη. Μια εντυπωσιακή ένδειξη σχετική µ' αυτό καταδεικνύεται από τις προωθηµένες τεχνικές και µεθόδους που εφαρµόστηκαν στη διαχείριση του νερού την περίοδο αυτή (Angelakis and Koutsoyiannis, 2003 and Angelakis et al., 2005). Αυτές περιλαµβάνουν διάφορες επιστηµονικές περιοχές των υδατικών πόρων και ειδικότερα της υδρολογίας του υπόγειου νερού, των υδραγωγείων και των δικτύων µεταφοράς νερού και αποχέτευσης υγρών αποβλήτων και όµβριων νερών, την κατασκευή, αξιοποίηση και χρήση των διαφόρων πηγών, της αποκατάστασης και άρδευσης γεωργικής γης και τέλος, της χρησιµοποίησης νερού για αναψυχή. Ένα από τα πιο εξέχοντα χαρακτηριστικά του Μινωικού πολιτισµού ήταν η υδραυλική και αρχιτεκτονική λειτουργία του υδροδοτικού και του αποχετευτικού συστήµατος για την ύδρευση ανακτόρων και των πόλεων της εποχής εκείνης ( Αngelakis and Spyridakis, 1996). Στην τελική δοµή των περισσοτέρων Μινωικών Ανακτόρων και πόλεων τίποτα δεν είναι πιο αξιοπρόσεκτο από τα πολύπλοκα και πολύ λειτουργικά συστήµατα εφοδιασµού µε νερό. Επιπλέον, συµπεραίνεται ότι οι Μινωίτες υδρολόγοι και µηχανικοί ήταν γνώστες σε κάποιο βαθµό, βασικών αρχών και πρακτικών των επιστηµών υδατικών πόρων και της διαχείρισής τους, δηλαδή πολύ πριν από την καθιέρωσή τους στη σύγχρονη εποχή (Angelakis et al., 2006). Τέλος, υπάρχούν σοβαρές ενδείξεις για τη χρήση υγρών αποβλήτων για την άρδευση γεωργικών καλλιεργειών εµφανίζονται την Μινωική περίοδο (ca. 3.500-1.100 π.χ.). Επίσης, οι Μινωίτες θεωρούνται πρωτοπόροι σε τεχνολογίες σχετικές µε τη συλλογή, υγιεινή και χρήση όµβριων νερών (Koutsoyiannis et al., 2006). Τέτοια έργα φαίνονται στην Εικόνα 1. Οι τεχνολογίες αυτές διαδόθηκαν στη συνέχεια στην κεντρική Ελλάδα και από εκεί σ άλλες χώρες. Παρόλα αυτά στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην νησιώτικη ΝΑ χώρα, φαίνεται ότι επικρατεί µια σηµαντική υστέρηση σε έργα χαµηλού κόστους και φιλικών στο περιβάλλον, συγκριτικά µε τον υπόλοιπο υτικό κόσµο, που νοµίζω ότι οφείλεται σε περιορισµένη ενηµέρωση των αρµοδίων και φυσικά του ευρύτερου κοινού. Αντίθετα, σ άλλες χώρες του αναπτυγµένου κόσµου, η ανάπτυξη και χρήση µη συµβατών υδατικών πόρων θεωρείται πρώτης προτεραιότητας δράση για την αντιµετώπιση ελλειµµατικών διαθεσιµότητων νερού, την διατήρηση και προστασία των υπαρχόντων πόρων και αειφόρο ανάπτυξη. Επιπλέον οι πιθανές επιπτώσεις των συνεχιζόµενων κλιµατικών αλλαγών στους υδατικούς πόρους και τα επαπειλούµενα

2 ξηρά έτη, δηµιουργούν αυξηµένες προκλήσεις στην ανάπτυξη και χρήση εναλλακτικών πόρων. Τέτοιοι πόροι είναι οι µη συµβατοί υδατικοί πόροι. Μη συµβατοί υδατικοί πόροι αναφέρονται συνήθως: το αφαλατωµένο νερό, οι εκροές των επεξεργασµένων αστικών υγρών αποβλήτων, τα υφάλµυρα νερά και τα νερά στράγγισης. Η χρήση αυτών των πόρων θεωρείται από τα ποιο αποτελεσµατικά και άµεσα µέτρα αντιµετώπισης των επαπειλούµενων ξηρασιών. Για την χώρα µας ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν η χρήση εκροών επεξεργασµένων αστικών υγρών αποβλήτων στην γεωργία, βιοµηχανία και την ανάπτυξη χώρων πρασίνου και η αφαλάτωση για παραγωγή πόσιµου νερού. Στη συνέχει γίνεται µια πιο αναλυτική περιγραφή τέτοιων τεχνολογιών. Εικόνα 1. εξαµενές συλλογής και αποθήκευσης νερού στην Μινωική Φαιστό (αριστερά) και στα Άπτερα (Ρωµαϊκής περιόδου), στα Χανιά Κρήτης (δεξιά). Κλιµατικές Αλλαγές και Υδατικοί Πόροι ιάφορες µελέτες σχετικές µε τις µεταβολές του κλίµατος στην περιοχή της Μεσογείου κατά τη διάρκεια του Ολόκενου, δείχνουν ότι το κλίµα του επηρεάζονταν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού από µια υποτροπική υψηλή ζώνη πίεσης, που οδηγεί σε θερµές και ξηρές καιρικές συνθήκες. Κατά τη διάρκεια του χειµώνα η περιοχή κυριαρχείται από τις µέσος-εγκάρσιες καταπιέσεις, που συνδέονται µε την επικράτηση δυτικών ανέµων, που δηµιουργούν ψυχρές συνθήκες και βροχοπτώσεις. Με δεδοµένα αυτά, οι Paepe (1984) και Issar and Makover- Levin (1996) συµπεραίνουν τα ακόλουθα: (α) Υγρές και πιθανότατα ψυχρές συνθήκες επεκράτησαν κατά τη διάρκεια της Chalcolithic περιόδου (ca. 4.500-3.000 π.χ.),εκτός από το τελευταίο έτος που το κλίµα έγινε θερµό και ξηρό. (β) Μια µικρής διάρκειας θερµή περίοδος φαίνεται να επικράτησε στο τέλος της Chalcolithic, δηλαδή ca.3.000 π.χ. (γ) Μια ψυχρή και υγρή περίοδος επικράτησε κατά τη διάρκεια του µεγαλύτερου µέρους της πρωτο-μινωικής περιόδου (cα. 3.000-2.200 π.χ.). (δ) Από το τέλος αυτής της περιόδου (ca. 2,200 π.χ.) µέχρι περίπου1.400 π.χ. επεκράτησαν θερµές συνθήκες. (ε) Από το ca. 1.400 έως 600 π.χ. ( εποχή του σιδήρου) υπήρξε µια άλλη ψυχρή και υγρή περίοδος. (ζ) Από περίπου 600 έως 300 π.χ. (κυρίως κατά τη διάρκεια των κλασσικών και Ελληνιστικών χρόνων) το κλίµα ήταν µάλλον θερµό και ξηρό. (η) Κατά τη διάρκεια της Ρωµαϊκής περιόδου επικράτησαν πoιό ψυχρές και περισσότερο υγρές συνθήκες. (θ) Τελικά, ένα θερµό και ξηρό κλίµα επικράτησε κατά τη διάρκεια της Αραβικής περιόδου, που έφθασε σε µια αιχµή υψηλών θερµοκρασιών και ξηρασίας ca. 800-1.000 µ.χ. Σηµαντικές κλιµατικές µεταβολές έχουν σηµειωθεί σε άλλες περιόδους της αρχαίας ιστορίας. Ο Sallares (1991) αναφέρει ότι µια περίοδος υπερβολικής ξηρασίας

3 επικράτησε στο τέλος της Μινωικής περιόδου, που πρέπει να σχετίζεται µε την κατάρρευση του Mυκιναϊκός πολιτισµού αλλά δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία για αυτό εκτός από την εξίσου εξεζητηµένη υπόθεση του E. Williams (1962), ότι µια πανδηµία από βουβωνική πανούκλα προκάλεσε την κατάρρευση του Μινωικού πολιτισµού στην ανατολική Μεσόγειο. Σχετικά µε τις πολυσυζητούµενες σήµερα κλιµατικές αλλαγές, είναι γνωστό, ότι ένα σηµαντικό µέρος της υπέρυθρης ακτινοβολίας, που εκπέµπεται από την επιφάνεια της γης, κυρίως των βιοµηχανικά αναπτυγµένων κρατών, απορροφάται από διάφορα αέρια της ατµόσφαιρας (CO 2, CH 4, N 2 O, HFC, PFC και SF 6 ) τα λεγόµενα " 6 αέρια θερµοκηπίου" και φυσικά τα σύννεφα και ξαναεκπέµπονται στη γη. Εκτιµάται ότι. χωρίς το προστατευτικό αυτό "θερµοκήπιο" ο πλανήτης µας θα ήταν µια απέραντη παγωµένη έρηµος, αφιλόξενη για τα περισσότερα είδη της χλωρίδας και της πανίδας, αφού η µέση θερµοκρασία του αέρα θα ήταν 18 C κάτω του µηδενός. Παρόλο που η παρουσία των "αερίων του θερµοκηπίου" προϋπήρχε της εµφάνισης του ανθρώπου στη γη, είναι γεγονός αδιαµφισβήτητο ότι οι επιταχυνόµενες ανθρωπογενείς δραστηριότητες της εποχής µας, οδηγούν στην αύξηση των συγκεντρώσεων αυτών στην ατµόσφαιρα. Έτσι. κάποιες αλλαγές στο κλίµα. ανθρωπογενούς προέλευσης, πρέπει να θεωρούνται δεδοµένες. Όµως είναι αδιευκρίνιστο µέχρι σήµερα το ύψος του ποσοστού των αιτίων ανθρωπογενούς προέλευσης, που επηρεάζουν καθοριστικά αυτές τις κλιµατικές αλλαγές. Επίσης, κάθε. ανθρώπινη γενεά, µε περιορισµένο κύκλο ζωής και φυσικά µνήµης δεν µπορεί να είναι σίγουρη ότι το κλίµα της επιρροής της αλλάζει τα τελευταία έτη, κυρίως σ' ότι αφορά τις επιπτώσεις του στους υδατικούς πόρους. Στη χώρα µας ο ενεργειακός τοµέας αποτελεί τη βασική πηγή εκποµπής αερίων του θερµοκηπίου, µε την ηλεκτροπαραγωγή να αποτελεί τον κυριότερο τοµέα εκποµπών. Η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα κατά το 2002 έφθασε τις 50,6 TWh µε εγκατεστηµένη ισχύ 11.739 MW µονάδων της ΕΗ και 515 MW από αυτοπαραγωγούς και παραγωγούς ενέργειας από ανανεώσιµες πηγές. Ακολουθούν οι τοµείς των µεταφορών και της βιοµηχανίας (καύσεις) µε τον τοµέα των µεταφορών να παρουσιάζει σύµφωνα µε την έκθεση του Εθνικού Αστεροσκοπείου υψηλούς ρυθµούς αύξησης των εκπεµπόµενων ρύπων (ΕΚΠΑΑ, 2006 ). Ιδιαίτερα στη Μεσόγειο εκτιµάται σήµερα ότι αν δεν µειωθεί η εκποµπή των αερίων θερµοκηπίου η µέση θερµοκρασία αέρα θα αυξηθεί κατά 2οC το 2050 που συνεπάγεται µια µείωση της διαθεσιµότητας υδατικών πόρων κατά 50%. Σήµερα είναι απόλυτα τεκµηριωµένο ότι κλίµα µιας περιοχής δεν παραµένει σταθερό, αντίθετα παρά τις έντονες διακυµάνσεις στους κυλιόµενους µέσους όρους των ατµοσφαιρικών κατακρηµνίσεων µαρκών σειρών ετών (άνω των 40), δεν φαίνονται να παρατηρούνται σηµαντικές διαφορές. ηλαδή, καταγράφονται µε σαφήνεια ανοδικοί και καθοδικοί κύκλοι, που εναλλάσσονται χρονικά, αλλά χωρίς καµία κανονικότητα, που φαίνεται να διαρκούν από λίγες δεκαετίες έως και πάνω από εκατονταετίες ακόµη. Τέλος, το περιβάλλον της Μεσογείου φαίνεται ότι δεν έχει αλλάξει σηµαντικά ή έχει µεταβληθεί ελάχιστα και σε καµία περίπτωση δεν έχει υποβαθµιστεί. Αυτό ήταν το γενικό συµπέρασµα συνεδρίου, που οργάνωσε το ΝΑΤΟ µε προσκεκληµένους ειδικούς επιστήµονες και θέµα ιαχρονικές Κλιµατικές Μεταβολές και Επιπτώσεις τους στους υδατικούς Πόρους στην περιοχή της Μεσογείου στην Κρήτη (Ηράκλειο) από 17 έως 23/10/1993. Επικρατούσες Τάσεις Ανακύκλωσης και Επαναχρησιµοποίησης Υδατικών Πόρων Στις επικρατούσες σήµερα τάσεις ανακύκλωσης και επαναχρησιµοποίησης υδατικών πόρων περιλαµβάνονται µεταξύ άλλων οι παρακάτω: α) Η επιδίωξης διαχείρισης κυρίως της ζήτησης αντί αυτής της ανάπτυξης νέων πόρων. Έτσι, και η διατήρηση των πόρων και κυρίως η αειφορία προάγεται και

4 παρέχεται η δυνατότητα ανάπτυξης τεχνολογιών χαµηλού κόστους, υψηλής απόδοσης και φιλικών στο περιβάλλον. β) Η αύξηση της απόδοσης των χρήσεων νερού. Ιδιαίτερα επισηµαίνεται ο ακριβής προσδιορισµός των υδατικών αναγκών των καλλιεργειών και ο περιορισµός των απωλειών στα δίκτυα (µεταφοράς, υδροδότησης και άρδευσης). γ) Ο εµπλουτισµός υπόγειων υδροφορέων. Αρκετοί υπόγειοι υδροφορείς στην ΝΑ Ελλάδα, θα µπορούσαν να εµπλουτισθούν κυρίως την περίοδο του χειµώνα για: την αύξηση των υδατικών αποθεµάτων τους, την προστασία τους από τη διείσδυση θαλασσινού νερού στις περιπτώσεις παράκτιων ύδροφορέων και γενικά την προστασία του περιβάλλοντος. Σηµειώνεται τέλος ότι τα έργα αυτά θεωρούνται χαµηλού κόστους, υψηλής απόδοσης και φιλικά στο περιβάλλον. δ) Η παραγωγή αφαλατωµένου νερού για την αντιµετώπιση υδρευτικών προβληµάτων σε περιοχές µε περιορισµένους συµβατικούς πόρους. ε) Η χρήσης µη συµβατών υδατικών πόρων κυρίων στη γεωργία. Ως παράδειγµα αναφέρεται ότι σε επίπεδο ΕΕ προσδοκάται (Οδηγία 2003/30/EC), ότι η γεωργία θα παράγει µη βρώσιµα προϊόντα ( δηλ. βιοκαύσιµα, φυτική βιοµάζα και άλλα) στο µέλλον µε αυξανόµενο ρυθµό. Έτσι, για παράδειγµα, προβλέπεται η παραγωγή 20 εκατ. ton βιοκαυσίµων (σε ισοδύναµες ποσότητες πετρελαίου) κάθε έτος µετά το 2010 ή 5,75% της συνολικής ποσότητας µεταφερόµενων καυσίµων. Το ποσοστό αυτό προβλέπεται να αυξηθεί στο 8,00% το 2020. Η παγκόσµια παραγωγή αιθανόλης (από ζαχαροκάλαµο, σόργο, αραβόσιτο και άλλα) ήταν 33 εκατ. m 3 το 2004 και βιοντίζελ (από φυτικά λίπη και έλαια) ήταν 2 εκατ. m 3 το ίδιο έτος. Με δεδοµένο αυτό σε πολλές αγροτικές περιοχές της Ελλάδας η παραγωγή βιοκαυσίµων (βιοαιθανόλης και βιοντίζελ) και φυτικής βιοµάζας θα µπορούσε να συνδυασθεί µε τη χρήση και γενικά τη διαχείριση µη συµβατικών υδατικών πόρων, έτσι ώστε να: αναπτυχθούν εναλλακτικές γεωργικές δραστηριότητες και να αυξηθεί η γεωργική παραγωγή, διασφαλισθούν υποχρεώσεις µας στην ΕΕ και ενισχυθεί η προστασία του φυσικού µας περιβάλλοντος (Tzanakakis et al., 2003). στ) Η ανάπτυξη αποκεντρωµένων συστηµάτων διαχείρισης υδατικών πόρων και υγρών αποβλήτων. Παραγωγή Πόσιµου Νερού µε Αφαλάτωση Τα τελευταία χρόνια η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού αναπτύσσεται µε πολύ γρήγορους ρυθµούς, που φαίνεται ότι στο µέλλον θα αποτελέσει µια από τις κύριες πηγές υδροδότησης. Σήµερα εκτιµάται ότι σε όλο τον κόσµο λειτουργούν πολυάριθµες µονάδες αφαλάτωσης, που παράγουν πάνω από 50 εκατ.m 3 /ηµ. πόσιµου νερού. Οι εγκαταστηµένες µονάδες αντίστροφης ώσµωσης έχουν αυξηθεί σηµαντικά τα τελευταία χρόνια, όπως φαίνεται στο Σχήµα 1. Επίσης, στον Πίνακα 1 αναφέρονται έργα αφαλάτωσης που κατασκευάστηκαν τα τελευταία έτη. To µεγαλύτερο έργο στο κόσµο είναι αυτό Ashkelon, Israel µε δυναµικότητα 116 εκατ.m 3 /yr. Η προσδοκώµενη αύξηση την ερχόµενη 10/ετια θα είναι πολύ µεγαλύτερη, µε προβλεπόµενα ποσοστά από 76, µέχρι 94 και 180 και στην Ασία, στην Μέση Ανατολή και στις Μεσογειακές χώρες, αντίστοιχα. Σχετικά µε το κόστος παραγωγής πόσιµου νερού µε αφαλάτωση θαλασσινού ή υφάλµυρου νερού, σε σύγκριση µε αυτό µε άλλες τεχνολογίες, που αφορούν συµβατικούς υδατικούς πόρους (όπως υπόγειους υδροφορείς ή επιφανειακούς ταµιευτήρες ), φαίνεται να παρατηρείται µια συνεχής µείωση του κόστους παραγωγής µε αφαλάτωση, που οφείλεται: (α) Στις επικρατούσες εξελίξεις και τάσεις, κυρίως σε ότι αφορά τις τεχνολογίες των µεµβρανών (µακροδιήθησης, υπερδιήθησης, µικροδιήθησης, αντίστροφης

5 ώσµωσης και άλλων). Με τα σηµερινά δεδοµένα, σε πολλές Μεσογειακές χώρες, µε νέους τύπους µεµβρανών και κυρίως τη συνεχώς µειούµενη ενέργεια κατά µονάδα παραγόµενου αφαλατωµένου νερού, το λειτουργικό κόστος της αφαλάτωσης και επεξεργασίας υγρών αποβλήτων µειώνεται σηµαντικά (Σχήµα 2). (β) Στο ότι σε πολλές περιπτώσεις των συµβατικών υδατικών πόρων, συνήθως δεν υπολογίζονται τα κόστη επεξεργασίας και µεταφοράς, προκειµένου οι συλλεγόµενες ποσότητες νερού να καταστούν πόσιµες και φυσικά διαθέσιµες στους καταναλωτές. Στο µέλλον προβλέπεται ότι το κόστος του αφαλατωµένου νερού, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις υφάλµυρων νερών, θα συνεχίσει να µειώνεται σε επίπεδα ακόµη µικρότερα από αυτά που αφορούν την ανάπτυξη και χρήση συµβατικών υδατικών πόρων. Επίσης, εκτιµάται ότι θα καθιερωθεί και στην χώρα µειωµένο τιµολόγιο για Παραγωγή (εκ.m3/ηµέρα) 2 0 1 8 1 9,8 5 1 6 1 4 1 5,4 7 4 1 2 1 0,8 5 1 0 8,3 5 8 6 4,4 4 3,7 2 1,8 9 2 0,9 5 0,1 5 0 1 9 7 0 1 9 7 5 1 9 8 0 1 9 8 5 1 9 9 0 1 9 9 5 2 0 0 0 2 0 0 5 Έ τη Σχήµα 1. Παραγωγή αφαλατωµένου νερού. Πίεση σε bars 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Ενέργεια kwh/m3 παραγώµενου νερού Σχήµα 2. Απαιτούµενη ενέργεια κατά m 3 παραγόµενου αφαλατωµένου νερού από το 1970 µέχρι το 2001. Σήµερα κατ µέσο όρο εκτιµάται κατανάλωση ενέργειας 2,92kwh/m 3 νερού. το ενεργειακό κόστος των µονάδων αφαλάτωσης. Μ αυτά τα δεδοµένα θα πρέπει να διερευνηθεί η δυνατότητα αφαλάτωσης υφάλµυρων νερών στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια µε αφορµή διάφορα υπό κατασκευή φράγµατα και άλλα έργα υδατικών πόρων, ιδιαίτερα σε νησιώτικες περιοχές, γράφονται και συζητούνται κόστη παραγωγής πόσιµου νερού από αυτά τα έργα σε σύγκριση µε αυτά από µονάδες αφαλάτωσης. Οι συγκρίσεις αυτές συνήθως δε λαµβάνουν υπόψη τους τις τελευταίες εξελίξεις και τάσεις κυρίως σε ότι αφορά αυτές των µεµβρανών µακροδιήθησης,

6 υπερδιήθησης, µικροδιήθησης, αντίστροφης ώσµωσης και άλλων. Σε πολλές Μεσογειακές χώρες µε τους διαθέσιµους σήµερα νέους τύπους µεµβρανών και κυρίως τη συνεχώς µειούµενη ενέργεια ανά µονάδα όγκου παραγόµενου νερού, το λειτουργικό κόστος της αφαλάτωσης αλλά και το κόστος της επεξεργασίας υγρών αποβλήτων µειώνεται χρόνο µε το χρόνο δραστικά. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις επιφανειακών ταµιευτήρων, δεν υπολογίζονται τα κόστη της επεξεργασίας και µεταφοράς, προκειµένου το συλλεγόµενο σ αυτούς νερό να καταστεί πόσιµο και φυσικά διαθέσιµο στους καταναλωτές. Πίνακας 1. ιάφορα έργα αφαλάτωσης για παραγωγή πόσιµου νερού. Μονάδα Έτος εγκατάστασης υναµικότητα (m 3 / ηµ.) Tampa, Φλόριδα, ΗΠΑ 2003 95.000 Alicante, Ισπανία 2003 50.000 Carboneras-Almeria, 2002 120.000 Point Lisas, Τρινιντάντ 2002 110.000 Las Palma, Κανάρια νησιά, Ισπανία 2002 35.000 Λάρνακα, Κύπρος 2001 54.000 Murcia, Ισπανία 1999 65.000 The Bay of Palma, Ισπανία 1999 63.000 Rembroke, Malta 1997 35.000 εκέλεια, Κύπρος 1997 40.000 Malaga, Ισπανία 1997 55.000 Fujairah, Εν. Αραβ. Εµηράτα 2004 170.000 Cartagena, Ισπανία 2004 65.000 Σιγκαπούρη 2005 135.000 Ashkellon, Ισραήλ α 2005 320,000 London (Ανατολ. Προάστια) β 2008 150.000 α Κόστος παραγωγής 0,57 US$/m 3 αφαλατωµένου νερού. β Έχει αρχίσει η µελέτη προϋπολογισµού 375 εκατ. US$ Με δεδοµένα τα παραπάνω στο προσεχές µέλλον προβλέπεται ότι το κόστος του αφαλατωµένου νερού, ιδιαίτερα των υφάλµυρων νερών, θα µειωθεί σε επίπεδα µικρότερα από τους συµβατικούς υδατικούς πόρους. Μερικά παραδείγµατα κόστους κατασκευής και λειτουργίας µονάδων αφαλάτωσης έχει ως εξής: (α) Στη Μάλτα, όπου το 70% του συνολικού νερού που καταναλώνεται είναι αφαλατωµένο νερό και το κόστος του είναι µικρότερο από 0,40 έως 0,25 /m 3 ανάλογα µε τη δυναµικότητα της µονάδας και το χρόνο της εγκατάστασής της, (β) Στην Κύπρο τη χώρα µε την µεγαλύτερη πυκνότητα φραγµάτων σε όλο τον κόσµο, η υδροδότηση αντιµετωπίστηκε αποτελεσµατικά την τελευταία 10/ετία µε τρεις µονάδες αφαλάτωσης. Το συνολικό κόστος στις δύο µονάδες της Λάρνακας και της εκέλειας, κυµαίνεται από 0,45 έως 0.,54 /m 3. (γ) Στο Κουβέιτ οι χρησιµοποιούµενοι υδατικοί πόροι που το 2003 ανέρχονται σε 900 εκατ. m 3 κατανέµονται σε αφαλατωµένο νερό 48%, σε υφάλµυρο νερό 45% και σε νερό από επεξεργασµένα υγρά απόβλητα 7%. Για την αφαλάτωση το συνολικό κόστος στις πέντε µονάδες αφαλάτωσης κυµαίνεται από 0,61 έως 0,94 /m 3. Το αυξηµένο κόστος αποδίδεται: (ι) Στη χρησιµοποιούµενη τεχνολογία πολλαπλών φάσεων εξάτµισης (για ενεργειακούς σκοπούς) και (ιι) Στην αυξηµένη συγκέντρωση αλάτων (47.000-50.000mg/L) του θαλασσινού νερού στον Αραβικό κόλπο. (δ) Στην Αν. Αυστραλία (περιοχή Πέρθ) µε πολύ µικρή διαθεσιµότητα υδατικών πόρων, η υδροδότηση αντιµετωπίστηκε αποτελεσµατικά την τελευταία 10/ετία µε αφαλάτωση. Το συνολικό κόστος κυµαίνεται από 0,33 έως 0,42 /m 3. Εκτιµάται ότι η µείωση του κόστους αφαλάτωσης µειώνεται από 4 έως 5% κατά έτος εξαιτίας της συνεχώς βελτιούµενης τεχνολογίας των µεµβρανών.

7 (ε) Στην Καλιφορνία των ΗΠΑ σχεδιάζονται πάνω από 20 µονάδες που το 2020 θα παράγουν περισσότερο από 10% της συνολικής ζήτησης νερού. Το µέσο σηµερινό κόστος αυτών των έργων εκτιµάται σε 0,70-0,50. Παρ, όλα αυτά η διατήρηση των υφισταµένων πηγών και η επαναχρησιµοποίηση επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων αποτελεί κεντρικό στόχο της υδατικής πολιτικής του τοπικού Υπ. Υδατικών πόρων. (ζ) Συµπερασµατικά, µε βάση το κόστος κατασκευής επιλεγµένων µονάδων σε διαφορές χώρες την τελευταία 15/ετία το κόστος αφαλάτωσης µε αντιστροφή ώσµωση διαµορφώνεται διαχρονικά από 1,50 το 2991 µέχρι 0,20 το2005 (Σχήµα 3). Οι ΕΥΑ παρακολουθούν τις διεθνείς τάσεις και προκλήσεις και έχουν κατασκευάσει και λειτουργούν µικρές σχετικά µονάδες αφαλάτωσης στον νησιώτικο κυρίως χώρο. Στην Ελλάδα λειτουργούν αρκετές Μονάδες αφαλάτωσης σε δηµοτική βάση παραγωγής νερού ύδρευσης και αρκετές σε ιδιωτική βάση κυρίως σε ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις (Πίνακας 2). Επίσης αρκετές Μονάδες ευρίσκονται σε στάδιο σχεδιασµού και/ ή µελέτης. 1,8 1,6 1,4 Κ ό σ τ ο ς ( /m 3 ) 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 Έτη Σειρά1 Εκθετική (Σειρά1) Σχήµα 3. Κόστος έργων αφαλάτωσης βασιζόµενο σε επιλεγµένα έργα που έχουν κατασκευασθεί την τελευταία 15/ετία Ανακύκλωση και Επαναχρησιµοποίηση Αστικών Υγρών Αποβλήτων Όπως έχει αναφερθεί σε προηγούµενα άρθρα, υδατοπροµήθεια µε αξιόπιστες παροχές νερού που να καλύπτουν τις ανάγκες των καταναλωτών ποιοτικά και ποσοτικά και να προστατεύουν το περιβάλλον, αποτελεί αποστολή υψηλής ευθύνης και υποχρέωσης των αρµόδιων φορέων. Tα τελευταία έτη υλοποιούνται µε επιτυχία και ταχύτατους ρυθµούς έργα ανακύκλησης νερού σε πολλές χώρες (Asano et al., 2007). ιεθνείς οργανισµοί εκτιµούν ότι η µέση ετήσια αύξηση του όγκου επαναχρησιµοποίησης τέτοιων νερών στις ΗΠΑ, Κίνα, Ιαπωνία, Ισπανία και Αυστραλία κυµαίνεται από 25 έως 65%. Επίσης, η ιεθνής Τράπεζα, ο ΦΑΟ και άλλοι διεθνείς οργανισµοί θεωρούν τις τεχνολογίες ανάκτησης και επαναχρησιµοποίησης εκροών δευτεροβάθµιας επεξεργασίας αστικά υγρά απόβλητα τους πιο φθηνούς ( 0,05-0,10 /m 3 ). Ακόµη ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (WΗΟ) χρηµατοδοτεί σχετικά έργα και έχει εκδώσει οδηγίες για διάφορες χρήσεις τέτοιων νερών(αγγελάκης και Παρανυχιανάκης, 2004). Τέλος, στη χώρα µας µε τα υφιστάµενα σήµερα έργα επεξεργασίας υγρών αστικών αποβλήτων, είναι δυνατή η εξοικονόµηση 4,5% του αρδευτικού νερού και/ή αύξηση ανάλογα της αρδευόµενης έκτασης, µε τα έργα που σήµερα βρίσκονται σε λειτουργία και/ή προχωρηµένο στάδιο κατασκευής τους (Tsagarakis et al., 2004).

8 Σήµερα εκτιµάτε ότι επαναχρησιµοποιούνται 10Μm 3 /yr εκροές αστικών υγρών αποβλήτων και το 2025 εκτιµάτε ότι θα επαναχρησιµοποιούνται 70Μm 3 /yr (Hochstrat et al., 2005). Μ αυτές θα αυξηθεί σηµαντικά η αρδευόµενη γεωργική γή. Επίσης µε αυτά τα έργα: α) θα βελτιωθεί περαιτέρω η προστασία των παράκτιων περιοχών και η αναβάθµιση της ποιότητας των παράκτιων υπόγειων υδροφορέων της, β) θα βελτιωθεί η παραγωγικότητα της γεωργικής παραγωγής στις υφιστάµενες γεωργικές καλλιέργειες, γ) θα εξοικονοµηθούν, εκτός από τους χρησιµοποιούµενους υδατικούς πόρους, η χρήση χηµικών λιπασµάτων (5 7 kg Ν, κατά αρδευόµενο στρέµµα, που ισοδυναµεί µε 25 35 kg ενός εµπορικού τύπου λιπάσµατος), δ) θα ικανοποιηθεί το λαϊκό αίσθηµα, αφού τοπικά τα έργα αυτά υποστηρίζονται από τους ενδιαφερόµενους κατοίκους, ε) θα αναβαθµισθούν και κυρίως θα αυξηθούν οι χώροι πρασίνου στην ευρύτερη περιοχή, που τόσο ελλειµµατικοί είναι στις πόλεις µας και ζ) η τεχνολογία, που θα αποκτηθεί στην πορεία εκτέλεσης των προαναφερόµενων έργων, θα είναι δυνατόν να εξαχθεί σ' άλλες χώρες της λεκάνης της Μεσογείου, όπου υπάρχει έκδηλο το ενδιαφέρον για τέτοια έργα. Πίνακας 2. Μονάδες αφαλάτωσης στην Ελλάδα Μονάδα Έτος κατασκ. (αρχικά) Τύπος υναµικ. (m 3 /d) Αρχικ. κόστος (M ) Λειτ. κόστος ( ) Κατασκευαστής Αποδοχή Σύρος 1η ( Ερµούπολη) 1992 RO (SW) 800 0,589 1,25 ** CULLIGAN Ελλάς $ Καλή Σύρος 2η ( Ερµούπολη) 1997 RO (SW) 800 1,482 1,25 ** CULLIGAN Ελλάς # Καλή Σύρος 3η ( Ερµούπολη) 2001 RO (SW) 2x250 0,346 1,00 ** CULLIGAN Ελλάς Καλή Σύρος 4 η (Ανω Σύρος) 2000 RO (SW) 250 0.215 0.50γ TEMAK, GR Καλή Σύρος 5 η ( Άνω Σύρος) 2002 RO (SW) 500 0,400 0.50γ TEMAK, GR Καλή Σύρος 6η ( Ερµούπολη) 2002 RO (SW) 4x500 0,313 1,00 ** TEMAK, GR Καλή Σύρος 7 η ( Άνω Σύρος) 2005 RO (SW) 2x500 1,000 0.40γ TEMAK, GR Υπό κατασκευή Σχοινούσα 2004 RO (SW) 100 0,120 0.70γ TEMAK, GR Υπό κατασκευή Μύκονος (Κόρφου) νέα 2001 RO (SW) 3x650 1,276 0,50 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Πάρος (Νάουσα) 2001 RO (SW) 1200 0,415 0,50 γ IONICS ITABA Καλή Τήνος (Παλαιά) 2001 RO (SW) 500 0,434 0,62 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Τήνος (Νέα) 2005 RO (SW) 500 0,376 0,62 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Οίας, Σαντορίνης 1η 1994 RO 220 2,00 β MATRIX, USA Καλή Οίας, Σαντορίνης 2η 2000 RO 320 0,211 2,00 β CULLIGAN Ελλάς Καλή Οίας, Σαντορίνης 3η 2002 RO 160 2,00 β MATRIX, USA Καλή Σίφνος 2002 RO (υφ.) 500 0.224 3,50 HOH, DM Καλή Οµηρούπολης ( ήµος), Χίου 2000 RO (υφ.) 600 0,205 0,30 γ CULLIGAN Ελλάς Kαλή Οµηρούπολης ( ήµος), Χίου 2005 RO 3 x 1000 0,710 0,26 γ CULLIGAN Ελλάς Υπό κατασκευή Οµηρούπολης ( ήµος), Χίου 2005 RO 500 0,200 0,26 γ CULLIGAN Ελλάς Υπό κατασκευή Νίσυρος (Παλαιά) 1991 RO 300 0,572 ; ΜΕΤΕΚ,ΙΤ εν λειτουργεί Νίσυρος (Νέα) 2002 RO 350 0,295 0,66 γ ΤΕΜΑΚ, GR Kαλή Ιθάκη, Κεφαλονιάς 1η 1981 RO 620 0,264 2,88 CHRIST, CH Kαλή Ιθάκη, Κεφαλονιάς 2η 2003 RO 520 0,587 0,58 γ JUDO, DE Kαλή Λέρου ( ΕΥΑ) 2001 RO 200 0,074 0,13 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Κασσωπαίων ( ήµος) 2001 RO 500 0,117 0,13 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Ποσειδωνίας ( ήµος) 2 2002 RO (SW) 2x 250 0,464 0,56 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Ποσειδωνίας ( ήµος) 2 2005 RO (SW) 2x 500 0,574 0,45 γ CULLIGAN Ελλάς Υπό κατασκευή Αγίου Γεωργίου ( ήµος) 2002 RO 500 0,102 0,30 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Παξών ( ήµος) 1η 2005 RO 330 0,260 0,51 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Παξών ( ήµος) 2η 2005 RO 150 0,162 0,59 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή Παξών ( ήµος) 3η 2007 RO (SW) 250 0,211 0,51 γ CULLIGAN Ελλάς Καλή υστίων ( ήµος) 2006 RO (υφ) 400 0,200 0,30 CULLIGAN Ελλάς Καλή Σίφνος ( ήµος) 2007 RO (SW) 250 ΗΟΗ Καλή Ιος ( ήµος) 2003 RO (SW) 1000 ΗΟΗ Καλή Ιθάκη ( ήµος) 2005 RO (SW) 200 0,220 JUDO, DE Καλή Οινουσών ( ήµος) 2005 RO (SW) 500 OSMOSYSTEMI Καλή Πόρου ( ήµος) 2006 RO (υφ) 1000 0,200 0,30 ΤΕΜΑΚ Υπό κατασκευή Σύνολο 48 Μονάδες 23.970 β Μέσος όρος των τεσσάρων µονάδων, γ τιµές κάτω του 1,00 αναφέρονται προφανώς µόνον στην ενέργεια, τα χηµικά.και αλλαγή µεµβρανών, DP DuPont, SW Spiral Wound. $ Αντικατάσταση µεµβρανών 2006 # Αντικατάσταση µεµβρανών 2007 ** Πραγµατικό κόστος (ενέργεια, χηµικά, εργατικά) εκτός αποσβέσεις

9 Βέβαια η έλλειψη µέχρι σήµερα νοµοθετικού πλαισίου για ανάκτηση και επαναχρησιµοποίηση εκροών αστικών υγρών αποβλήτων τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα συµβάλει περιοριστικά στο σχεδιασµό και στην υλοποίηση τέτοιων έργων. Αντίθετα οι µονάδες επεξεργασίας αστικών υγρών αποβλήτων στην Ελλάδα κυρίως αυτές που λειτουργούν µε εύθηνη ΕΥΑ και άλλων Επιχειρήσεων ή Εταιρειών παράγουν εκροές υψηλής ποιότητας ( Πίνακας 3). Αυτό διευκόλυνει τα µέγιστα την προώθηση έργων ανάκτησης και επαναχρησιµοποίησης εκροών αστικών υγρών αποβλήτων χαµηλού κόστους και φιλικών στο περιβάλλον. Οι ΕΥΑ έχουν προωθήσει αρκετά τέτοια έργα (άρδευσης γεωργικών και περιβαλλοντικών χώρων) σε διάφορες περιοχές της χώρας (Πίνακας 4). Επίσης, η Ένωσης των ΕΥΑ σε συνεργασία µε άλλους φορείς έχει προτείνει έχει προτείνει σχετικό νοµοθετικό πλαίσιο για ανάκτηση και επαναχρησιµοποίηση εκροών αστικών υγρών αποβλήτων στη χώρα, µε συγκεκριµένα ποιοτικά και άλλα κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια συνοψίζονται στον Πίνακα 5 Τα κριτήρια αυτά βασίζονται σε όµοιες αρχές µε αυτές άλλων χωρών και διεθνών οργανισµών (Αυστραλία, Ισραήλ, ΠΟΥ, US EPA και άλλοι). Σε οποιαδήποτε εφαρµογή των προτεινόµενων κριτηρίων του Πίνακα 5, θα πρέπει να θεωρούνται τα παρακάτω σχόλια: (α) Να εξετάζονται κατά ελάχιστο 4 δείγµατα. (β) Να πληρείται η κατανοµή Student t. (γ) Οι τιµές για τα κριτήρια αυτά θα πρέπει να πληρούνται για το 80% των δειγµάτων ανά µήνα, βάσει µέσων τιµών τους. (δ) Απαιτείται έλεγχος οσµών στις περιπτώσεις εφαρµογής στην επιφάνεια του εδάφους και σε περιοχές που γειτνιάζουν µε αστικές περιοχές. (ε) εν απαιτούνται κριτήρια για άρδευση στην περίπτωση της υποεπιφανειακής εφαρµογής. (ζ) Για την άρδευση αγροτικών εκτάσεων θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση χλωρίου για απολύµανση των εκροών. Επιπλέον θα πρέπει να θεωρηθεί: (i) ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων, (ii) αποθήκευση της εκροής µε στόχο την επιπλέον επεξεργασία και την αύξηση της διαθεσιµότητας και (iii) παρακολούθηση της ποιότητας µε προγραµµατισµένες δειγµατοληψίες σε συγκεκριµένες θέσεις, συχνότητα και αξιοπιστία των αποτελεσµάτων. (στ) Σύµφωνα µε την Ελληνική νοµοθεσία ανακυκλωµένα υγρά απόβλητα θα πρέπει να χρησιµοποιούνται µόνο για άρδευση φυτών που δεν καταναλώνονται από τον άνθρωπο. Υφάλµυρα νερά ιάφορες εκτιµήσεις αναφέρουν ότι σ ολόκληρη την Ελλάδα, κυρίως σε νησιωτικές περιοχές παράγονται αρκετές χιλιάδες εκατ. m 3 /έτος. Μόνο από την πολύ γνωστή πηγή του Αλµυρού Ηρακλείου, Κρήτης παράγονται περίπου κατά µέσο όρο 220 εκατ. m 3 /έτος, δηλαδή ποσότητες που υπερκαλύπτουν το 50% των συνολικών ετήσιων υδατικών αναγκών της Κρήτης. Σήµερα, όπως είναι γνωστό η χρήση τέτοιων νερών είναι µηδενική. Όµως είναι γνωστό ότι τέτοια νερά θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν, έστω σε µικρές ποσότητες, είτε µε ανάµειξη τους µε άλλα νερά καλύτερης ποιότητας, είτε χειµερινούς µήνες κατά τους οποίους η συγκέντρωση των αλάτων µειώνεται σηµαντικά. Σύµφωνα µε µετρήσεις του Πολυτεχνείου Κρήτης, νερά της πηγής του Αλµυρού Ηρακλείου, θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν ακόµη και για πόσιµη για 45-75 ηµέρες/έτος, που σηµαίνει ότι θα µπορούσαν να εξοικονοµηθούν ποσότητες νερού περίπου 4 εκατ. m 3 /έτος (Μονώπολης, 2004). Παρόµοια παραδείγµατα αναφέρονται και σ άλλες νησιωτικές περιοχές της χώρας.

10 Table 3. Ποσοποιοτικά χαρακτηριστικά επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων στην Ελλάδα. Τιµές που µετρήθηκαν (µέσοι όροι) Παράµετροι Aγ. Νικόλαος Χερσόνησος Ηράκλειο Ρέθυµνο α Χανιά β Ρόδος Χαλκίδα Λαµία Λάρισα Ιωάννινα Θεσσαλονίκη t.p.e. 10,000-18,000 9,000-40,000 110,000 55,000-60,000 40,500 120,000 75,000 57.400 113,000 110,000 175,000 Qe (m 3 /d) 1,000-2,000 1,800-8,000 25,000 7,500 10,400 8,000 10,950 11.700 19,000 17,089 BOD 5 (mg/l) 15.7 11.33 6-10 5-10 4 5-12 6-10 20 11.0 8 10-23 COD (mg/l) 54.0 53.84 10-20 35-45 29 25 12-21 50 28.00 38 60-80 TDS (mg/l) 900-1,000 1,400-1,600 500-2000 900-1100 - - SS (mg/l) 20.0 7.66 5-10 10-15 8 4-5 12 20.00 13 15-25 NTU 5-10 >1 18 EC (ds/m) 2.59 1.5-1.6 2.2-2.5 1.35-1.93 0.90 0.95 3.5-5.5 SAR 5.3-5.7 - ph 7.7 7.32 7.5-7.8 7.5-8.0 7.50 7.60 7.3-7.7 8.03 7.80 7.69 7.4-7.8 TKN (mg/l) 15-25 2-3 4.50-6-10 13.5-11.50 6.0-8.5 NH 4 -N (mg/l) 2.1 0.52 3.0-6.0 0.3-1.0 0.40 0.50 7 3.3 3.00 9.65 1.5-6.0 NO 3 -N (mg/l) 0.9 5.42 4.0-8.0 0.3-1.0 7.10 3.50 3.5 2.0 7.50 4.66 1.0-1.3 NO 2 -N (mg/l) 0.1-0.2 0.47 - >0.5-0.30 0.2-0.4 Total P (mg/l) 6.06 10-15 3-7 7.90 7.6 5.4 2.5 8.00 4.28 5.2-10.2 Total K (mg/l) 27.51 8.58 7.1 Cl- (mg/l) 576.13 500 200-1400 400-500 60 800-1,200 B (mg/l) 0.36 0.03 0.8-1.2 Cd (mg/l) 0.0043 >0.001 0.104 0.005-0.01 Cu (mg/l) 0.018 0.013 0.0015 52.5 0.01-0.05 Fe (mg/l) 0.15 0.08 0.20 < 0.1 Mn (mg/l) 0.02 0.01 0.04-0.05 FC (MPN/100 cm 3 ) 446.75 0 10 6 50-500 0 0.00 <3-200 TC (MPN/100 cm 3 ) 1,000 1702.56 0-30 2.3 x 10 7 4 25.00 80-1000 α Χωρίς απολύµανση

11 Πίνακας 4. Κυριότερα έργα ανάκτησης και επαναχρησιµοποίησης εκροών αστικών υγρών αποβλήτων στη χώρα. Έργο/ Κατηγορία Περιφέρεια υναµικότητα ( Έκταση Παρατηρήσεις m 3 /d) (στρ.) Άρδευση γεωργικών εκτάσεων Θεσσαλονίκη Κεντρ. Μακεδονία 175.000 25.000 Αραβόσιτος, βαµβάκι, σακχαρότευτλα, ρύζι.. Λιβαδειά Στερεά Ελλάδα 3.500 2.000 Ελιές. Άµφισσα Στερεά Ελλάδα 400 700 Ελιές.. Νέα Καλικράτια Κεντρ. Μακεδονία 800 1.500 Ελιές.. Χερσόνησος Κρήτη 4.500 1.000 Ελιές, αµπέλια. Αρχάνες Κρήτη 550 14.500 Ελιές, αµπέλια. Κως Β. Αιγαίο 3.500 5.000 Ελιές, εσπεριδοειδή Άλλα 10.000 Άρδευση άλλων χώρων πρασίνου Χαλκίδα Στερεά Ελλάδα 4.000 50 Χερσόνησος Κρήτη 500 100 Άγ. Κωνσταντίνος Β. Αιγαίο 200 100 Κένταρχος Β. Αιγαίο 100 50 Κως Β. Αιγαίο 500 100 Κάρυστος Β. Αιγαίο 1.450 300 Ιερισσός Ν. Αιγαίο 1.500 250 Άλλα 2.000 Έµµεσης επαναχρησιµοποίησης Λάρισα Θεσσαλία 25.000 Βαµβάκι, σιτηρά Καρδίτσα Θεσσαλία 15.000 Βαµβάκι, σιτηρά.. Λαµία Στερεά Ελλάδα 15.000 Βαµβάκι, σιτηρά Τρίπολη Πελοπόννησος 18.000 Άλλα 35.000 Σύνολο 316.500 Συµπεράσµατα Αυτά συνοψίζονται στα εξής: (α) Η διαχείρισης των φυσικών πόρων και φυσικά των υδατικών πόρων θα βελτιώνεται συνεχώς. (β) Η έρευνα και τεχνολογία αντικειµένων υδατικών πόρων θα εξακολουθούν να αναπτύσσονται τα προσεχή έτη µε πιο γρήγορους ρυθµούς. (γ) Oι τεχνολογίες διαχείρισης υδατικών, που θα αναπτύσσονται στο µέλλον, θα να είναι χαµηλού κόστους και φιλικές στο περιβάλλον και θα βασίζονται τόσο σε συµβατικούς όσο και σε µη συµβατικούς υδατικούς πόρους. (δ) Τα προσεχή έτη θα αποδίδεται, όλο και περισσότερο έµφαση σε συστήµατα διαχείρισης υδατικών πόρων, που θα βασίζονται σε τεχνολογίες ανακύκλωσης και επαναχρησιµοποίησης και διαχείρισης της ζήτησης διαθέσιµων πόρων, αντί αυτών σε έργα ανάπτυξης νέων πόρων. Βιβλιογραφία 1) Αγγελάκης, Α.Ν. και Παρανυχιανάκης, N. Π., 2004. ιαχείριση Αστικών Υγρών Αποβλήτων µε Αποκεντρωµένα Συστήµατα. Εγχειρίδιο: ιαχείριση Αστικών Υγρών Αποβλήτων. Έργο Equal. Ε ΕΥΑ, Λάρισα, Κεφ. 10, σελ. 145-156. 2) Αγγελάκης, Α. Ν. και Παρανυχιανάκης, N. Π., 2004. Ανάκτηση και Επαναχρησιµοποίηση Υγρών Αποβλήτων. Εγχειρίδιο: ιαχείριση Αστικών Υγρών Αποβλήτων. Έργο Equal. Ε ΕΥΑ, Λάρισα, Κεφ. 15, σελ. 265-298.

12 Πίνακας 5. Προτεινόµενα ελάχιστα µικροβιολογικά και φυσικά κριτήρια για επαναχρησιµοποίηση επεξεργασµένων εκροών στην Ελλάδα (Tsagarakis et al., 2004). No Κριτήρια ποιότητας νερού Προτεινόµενες χρήσεις 1η I.N. a 0.1 eggs/l (α) Αστικές περιοχές µε µεγάλη πρόσβαση του κοινού FC 10 cfu/100 ml (β) Σε καζανάκια τουαλέτας και κλιµατισµό TSS 10 mg/l (γ) Πλύση αυτοκινήτων 2η I.N. 1 eggs/l (α) Τεχνητές λίµνες, υδατικά σώµατα, και ρυάκια µε υψηλή πρόσβαση του κοινού b FC l00 cfu/100 ml (β) Σιντριβάνια, τεχνητές πηγές και άλλοι χώροι αναψυχής TSS 20 mg/l (γ) Καθαρισµός δρόµων 3η I.N. 1 eggs/l (α) Άρδευση σανοδοτικών φυτών c, φυτών που προορίζονται για κονσερβοποίηση και λαχανικών που καταναλώνονται µαγειρεµένα, φυτώρια, κλπ. FC 1000 cfu/100 ml (β) Υδατοκαλλιέργειες (Aquaculture) TSS 35 mg/l 4η I.N. 1 eggs/l (α) Άρδευση δασικών εκτάσεων, βιοµηχανικές περιοχές και ζώνες πρασίνου όπου δεν επιτρέπεται η πρόσβαση του κοινού. FC 10,000 cfu/100 ml (β) Βιοµηχανική χρήση (εκτός βιοµηχανίες τροφίµων) d TSS 35 mg/l (γ) Τεχνητές λίµνες, σώµατα νερού και ρέµατα όπου δεν επιτρέπεται η πρόσβαση του κοινού 5η I.N. 1 eggs/l Εµπλουτισµός υδροφορέων απευθείας έκχυση και/ή επιφανειακή εφαρµογή b,e,f FC 100 cfu/100 ml TSS 10 mg/l a I.N.: intestinal nematodes που περιλαµβάνουν τις παρακάτω οικογένειες: Strongyloides, Trichostrongylus, Toxacara, Enterobius, και Capillaria. εν είναι εφαρµόσιµα όρια για τις περισσότερες χρήσεις b θα πρέπει να απαιτηθούν όρια για τα NO - 3, όπως ΤΝ<15 και <50 mg/l για εµπλουτισµό του υπόγειου υδροφορέα, απευθείας έκχυση και επειφανειακή εφαρµογή, αντίστοιχα και ΝΟ - 3 -<100 mg/l για λίµνες και ρέµατα. c θα πρέπει να απαιτηθούν όρια για Taenia sp. (< 1 eggs/l) d Θα πρέπει να απαιτηθούν όρια για βιοµηχανική ψύξη αναφορικά µε Legionella phennophila. e απαιτείται ελάχιστο βάθος του υδροφορέα 5 m f Στην περίπτωση της απευθείας έκχυσης σε υδροφορέα που χρησιµοποιείται για πόσιµη χρήση θα πρέπει να θεωρηθούν τα κριτήρια για το πόσιµο νερό. 3) Angelakis, A.N., and Spyridakis, S. V., 1996. The status of water resources in Minoan times - A preliminary study. In: Diachronic Climatic Impacts on Water Resources with Emphasis on Mediterranean Region (A. Angelakis and A. Issar, Eds.). Springer-Verlag, Heidelberg, Germany, p. 161-191. 4) Angelakis, A. N. and, Koutsoyiannis, D., 2003. Urban Water Resources Management in Ancient Greek Times. The Encycl. of Water Sci., Markel Dekker Inc., (B.A. Stewart and T. Howell, Eds.), Madison Ave. New York, N.Y., USA, p. 999-1008. 5) Angelakis, A. N., Koutsoyiannis, D., and Tchobanoglous, G., 2005. Urban Wastewater and Stormwater Technologies in the Ancient Greece. Wat. Res., 39(1): 210-220. 6) Asano, T., Burton, F. L., Leverenz, H. L., Tsuchihashi, R., and Tchobanoglous, G., 2007. Water Reuse: Issues, Technologies, and Applications. Mc Graw Hill, New York, N.Y., USA. 7) ΕΚΠΑΑ, 2006. H κατάσταση του περιβάλλοντος στην Ελλάδα. ΕΚΠΑΑ, Αθήνα. 8) ΕΣΥΕ, 2000. Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας 1999 2000. ΕΣΥΕ, Αθήνα. 9) EU, 2000. Council Directive of 23 October 2002, Establishing a framework for community action in the field of water policy (60/2000/EC) Official Journal of the European Communities, L327, 22 Dec., 2000. 10) Hochstrat, R., Wintgens, T., Melin, T., and Jeffrey, P., 2005. Wastewater reclamation and reuse in Europe - a model-based potential estimation. Water Supply, Vol 5 No 1 pp 67 75, IWA Publishing, London, UK. 11) Issar A.S. and Makover-Levin, D., 1996. Climatic Changes During the Holocene in the Mediterranean Region. In: Diachronic Climatic Impacts on Water

13 Resources with Emphasis on Mediterranean Region (A.N. Angelakis and A.S. Issar, Eds.), Ch. 4: 55-75, Springer-Verlag, Heidelberg, Germany. 12) Koutsoyiannis, D. and Angelakis, A. N., 2004. Agricultural Hydraulic Works in Ancient Greece. The Encycl. of Water Sci., Markel Dekker Inc., (B.A. Stewart and T. Howell, Eds.), Madison Ave. New York, N.Y., USA, p.1-4. 13) Koutsoyiannis, D., Zarkadoulas, N., Angelakis, A. N., and Tchobanoglous, G., 2006. Urban Water management in Ancient Greece and Relevance to Modern Times. ASCE, Journal of Water Resources Planning & Management (submitted). 14) Μονώπολης., 2004. Προσωπική επιποινωνία. 15) Paepe L. (1984). Landscapes changes in Greece as a result of changing climate during the Quaternary. In: Desertification in Europe, R. Fantechi and N.S. Margaris (Eds.), Proceedings of the Intern. Symposium in the EEC Programme on Climatology, held οn Mytilene, Greece,15-18 April 1984, D. Reidel Publishing Company. 16) Περιφέρεια Κρήτης, /νση Σχεδιασµού και Ανάπτυξης, 2002. Μελέτη για Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων Κρήτης. Περιφέρεια Κρήτης, Ηράκλειο. 17) Sallares, J.R. (1991). The Ecology of the Ancient Greek World. Cornell Univ. Press, Ithaca, New York. 18) Tsagarakis, K.P., Paranychianakis, N.V. and Angelakis, A. N., 2003. Water supply and wastewater services in Greece. In: European Water Managenent Between Regulation and Competition, Aqualibrium Project, EU-Directorate-General for Research, Global Change and Ecosystems (S. Mohajeri et al. Eds,), B-1049 Brussels, Belgium, p. 151-170. 19) Tsagarakis, K.P., Dialynas, G. E., and Angelakis, Α. Ν., 2004. Water resources management in Crete (Greece) including water recycling and reuse and proposed quality criteria. Agr. Water Manag.,66(1): 35-47. 20) Tzanakakis, B. A., Paranychianakis, N. V., Kyritsis, S., and Angelakis, A. N., 2003. Treatment of Municipal Wastewater Treatment and Plant Biomass Production by Slow Rate Systems Using Different Plant Species. Wat. Sci. Tech., Wat. Supply, 3(4): 185-192.