ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗH ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ

Δ ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗH ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ ΣΟΤΡΗΣΗΚΖ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΚΑΗ ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέμα: ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟ ΣΟΤΡΗΜΟ: ΓΤΝΑΣΟΣΖΣΔ ΚΑΗ ΠΡΟΟΠΣΗΚΔ ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΟΝ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΥΧΡΟ Δπιβλέπων: καθηγηηήρ Γ. Λαγόρ ποςδαζηήρ: Ράπηηρ Υαπάλαμπορ ΑΘΖΝΑ - 2007

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΔΡΗΛΖΦΖ 4 SUMMARY 5 ΔΗΑΓΧΓΖ 6 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΗΣΟΡΗΚΖ ΔΞΔΛΗΞΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ 8 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ΘΔΧΡΖΣΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ 2.1 ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ 16 2.2 ΑΠΟΣΗΜΖΖ ΣΖ ΖΜΔΡΗΝΖ ΚΑΣΑΣΑΖ 23 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ζ ΓΗΔΘΝΖ ΓΗΑΣΑΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ 28 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΧΝ ΠΡΟΟΡΗΜΧΝ ΑΠΟ ΣΖ ΓΗΔΘΝΖ ΠΡΑΓΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ 38 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 Ζ ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ ΣΟΝ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΥΧΡΟ 46 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6 ΜΔΛΔΣΖ ΠΔΡΗΠΣΧΖ ΓΗΑ ΣΖΝ ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ ΣΟΝ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΥΧΡΟ: «ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΖ ΔΓΝΑΣΗΑ» 6.1 ΔΗΑΓΧΓΖ 49 6.2 ΣΟ ΗΣΟΡΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΖ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΖ-ΠΟΛΗΣΗΣΗΚΖ ΓΗΑΓΡΟΜΖ «ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΖ ΔΓΝΑΣΗΑ» 51 6.3 Ζ ΖΜΔΡΗΝΖ ΓΗΑΓΡΟΜΖ ΣΖ ΔΓΝΑΣΗΑ ΟΓΟΤ 53 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 7 ΠΡΟΣΔΗΝΟΜΔΝΖ ΓΗΑΓΡΟΜΖ ΓΗΑ ΣΖΝ ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΧΝ ΠΡΟΟΡΗΜΧΝ ΣΖΝ ΔΤΡΤΣΔΡΖ ΠΔΡΗΟΥΖ ΣΖ ΝΔΑ ΔΓΝΑΣΗΑ ΟΓΟΤ 7.1 ΔΗΑΓΧΓΖ 55 2

7.2 ΑΞΟΝΔ ΚΑΗ ΕΖΣΖΜΑΣΑ ΣΖ SWOT ANALYSIS ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ ΣΖΝ ΔΤΡΤΣΔΡΖ ΠΔΡΗΟΥΖ ΣΖ ΝΔΑ ΔΓΝΑΣΗΑ ΟΓΟΤ 59 1) Αληαγσληζκφο 61 2) Υαξαθηεξηζηηθά δήηεζεο 64 3) Πξνζθνξά Δθζπγρξνληζκφο πξντφλησλ θαη ππνδνκψλ 65 4) Σππνινγία ππνδνκψλ Πξνζθεξφκελα ζχγρξνλα πξντφληα 65 5) Γηαθήκηζε - πξνβνιή 67 6) Θεζκηθφ πιαίζην 68 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 8 ΓΔΝΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ-ΠΡΟΣΑΔΗ ΠΟΛΗΣΗΚΖ 8.1 ΓΔΝΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 70 8.2 ΠΡΟΣΑΔΗ ΠΟΛΗΣΗΚΖ 73 ΔΠΗΛΟΓΟ 77 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 79 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 87 3

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο απνηειεί εηδηθή κνξθή ηνπξηζκνχ κε ζεκείν αλαθνξάο ηα ηαμίδηα γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο, κε θπξίαξρν δειαδή αιιά φρη θαη απνθιεηζηηθφ ην ζξεζθεπηηθφ θίλεηξν. Ζ παξνχζα Γηπισκαηηθή Δξγαζία επηθεληξψλεηαη ζηε δηεξεχλεζε ηεο πεξίπησζεο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ αλαιχνληαο ηε δηαρξνληθή ηνπ πνξεία κέζα απφ πξφδξνκεο κνξθέο θαη ην ζεσξεηηθφ πξνβιεκαηηζκφ πνπ έρεη αλαπηπρηεί γχξσ απφ ηε κνξθή απηή ηνπξηζκνχ. Αθνινχζσο, ε απνηίκεζε ηεο ζεκεξηλήο θαηάζηαζεο ζπλδξάκεη ζηε δηάγλσζε ησλ πξννπηηθψλ θαη ηελ αλάδεημε ησλ δπλαηνηήησλ αλάπηπμεο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ, ελψ θνκβηθή ζέζε θαηαιακβάλνπλ ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ζξεζθεπηηθήο ηνπξηζηηθήο δξαζηεξηφηεηαο απφ ηελ Διιάδα θαη ην εμσηεξηθφ. ην πξαθηηθφ-εκπεηξηθφ κέξνο ηεο εξγαζίαο δηαηππψλεηαη κηα πξφηαζε αλάπηπμεο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ σο απφπεηξα εθαξκνγήο θαη αμηνπνίεζεο παξαηεξήζεσλ θαη δηαπηζηψζεσλ ηνπ πξφηεξνπ ζεσξεηηθνχ κέξνπο. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή ρξεζηκνπνηνχληαη θαη ζχγρξνλα αλαιπηηθά εξγαιεία πνπ ζηαρπνινγνχλ πιενλεθηήκαηα θαη κεηνλεθηήκαηα, επθαηξίεο θαη θηλδχλνπο ηνπ πξνηεηλφκελνπ εγρεηξήκαηνο. Σα ζπκπεξάζκαηα αλαθνξηθά κε ηελ αλάπηπμε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν είλαη ζεηηθά, κηαο θαη ην ζπάλην ζξεζθεπηηθφ-πνιηηηζηηθφ απφζεκα ζπληζηά ερέγγπν γηα ηελ επηπρή επφδσζε ησλ πξνζπαζεηψλ ζ απηφλ ηνλ πνιιά ππνζρφκελν ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ. Ζ αεηθφξνο αλάπηπμε ηνπ κπνξεί λα πξνέιζεη απφ ηε ζπλεηή δηαρείξηζε θαη δηθηχσζε ησλ «πφξσλ» ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ θαζψο θαη απφ ηελ επηηπρή δηαζχλδεζή ηνπ κε παξάιιειεο θαη ζπκπιεξσκαηηθέο πξνο απηφλ εηδηθέο κνξθέο ηνπξηζκνχ. Λέξειρ-Κλειδιά ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο, πξνζθχλεκα, ζξεζθεπηηθφ θίλεηξν. 4

SUMMARY Religious tourism constitutes a special form of tourism having as reference point the trips for religious reasons, and thus the dominant but not the exclusive motivation is a religious one. The present degree study focuses on the study of religious tourism by analyzing its historical course through pioneering forms as well as on the theoretical speculation which is developed concerning this specific form of tourism. Consequently, the assessment of the actual situation contributes to the diagnosis of all the perspectives and the promotion of the development possibilities of religious tourism as well whereas the characteristic examples of religious tourism activity from Greece and abroad play an important role. At the practical-empirical part of the study it is formulated a proposal for the development of religious tourism in a specific region of the Greek territory trying to apply and utilize the observations and the findings of the previous theoretical part. Towards this direction, there are used modern analytical tools which glean advantages and disadvantages, chances and risks of the proposed venture. The conclusions about the development of religious tourism at the Greek territory are really positive seeing that the rare religious-cultural reserve constitutes a guarantee for the felicitous effectiveness of the efforts made at this specific and very promising sector of the tourism. Its sustainable development will come from its prudential management and netting of the sources of religious tourism as well as from its successful connection with parallel and supplementary special and alternative forms of tourism. Key words Religious tourism, pilgrimage, religious motivation. 5

ΔΗΑΓΧΓΖ Μεηά ηελ αλάπηπμε ηνπ νξγαλσκέλνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ θαηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, κε απνθνξχθσκα ηηο δεθαεηίεο ηνπ 70 θαη 80, ε ηειεπηαία δεθαεηία ηνπ 20 νπ αηψλα ζεκαδεχηεθε απφ ηελ αλάδπζε λέσλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ κε εμεηδηθεπκέλν πεξηερφκελν θαη ζηνρεπκέλν θνηλφ. Οη εηδηθέο θη ελαιιαθηηθέο κνξθέο ηνπξηζκνχ, φπσο απηέο επηθξάηεζε λα νλνκάδνληαη, ζπγθξνηνχλ κηα λέα θαη ηζρπξή ηάζε ζηελ ηνπξηζηηθή αγνξά θαη θαιχπηνπλ πιείζηεο φζεο επηζπκίεο θη επηδηψμεηο ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξίζηα γηα δηαζθέδαζε θαη αλαςπρή. Απφ ηελ νκάδα απηή ησλ εηδηθψλ θη ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ επηιέμακε λα δηεξεπλήζνπκε ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ. ε κηα πεξίνδν έληνλσλ αιιαγψλ θαη αλαζθάιεηαο γηα ην ζχγρξνλν άλζξσπν ηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα θαη πεξηεγήζεηο γλσξίδνπλ αμηνζεκείσηε άλζηζε αλαβηψλνληαο ηελ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα αιινηηλψλ επνρψλ. Οη πνιπάξηζκεο κεηαθηλήζεηο γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο, εκπινπηηζκέλεο θαη κε «θνζκηθά ζηνηρεία», έρνπλ θαηαζηήζεη ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ ζεκείν αλαθνξάο ζην ρψξν ηνπ εηδηθνχ θαη ελαιιαθηηθνχ ηνπξηζκνχ, πνπ ζηαδηαθά ππνθαζηζηά ηνλ νξγαλσκέλν καδηθφ ηνπξηζκφ. Μάιηζηα, ζπρλά ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ινγίδεηαη σο ππνθαηεγνξία ηνπ πνιηηηζηηθνχ ηνπξηζκνχ, δεδνκέλνπ φηη νη ζπκκεηέρνληεο ζε νξγαλσκέλα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα δηαζέηνπλ πνιιέο θνξέο επηπιένλ ρξφλν γηα επίζθεςε ζε επηιεγκέλα ηνπξηζηηθά αμηνζέαηα. Αθφκε, ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο νπζηαζηηθά αμηνπνηεί ην πνιηηηζηηθφ θαηαπίζηεπκα ηνπ παξειζφληνο, ηελ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά, ε νπνία, ηδσκέλε βέβαηα απφ δηαθνξεηηθή ζθνπηά, απνηειεί γηα ηνπο κελ πνιηηηζηηθνχο ηνπξίζηεο ζεκείν αλαθνξάο, γηα ηνπο δε ζξεζθεπηηθνχο ηνπξίζηεο, θαη εηδηθά ηνπο πξνζθπλεηέο, ζπλδέεηαη κε ηελ θαζεκεξηλή δψζα ζξεζθεπηηθή ηνπο έθθξαζε. Δμάιινπ, ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ελέρεη ην νηθνλνκηθφ ζηνηρείν, αθνχ δελ είλαη θαζφινπ ακειεηέα ηα νηθνλνκηθά νθέιε πνπ απνθέξεη ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ε κνξθή απηή ηνπξηζκνχ. Ζ αμηνζεκείσηε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ ζπλνδεχεη ζήκεξα ηελ αλάγθε γηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα έρεη νδεγήζεη αθφκε θαη ζηελ εμεηδίθεπζε ηνπ θιάδνπ ησλ ηνπξηζηηθψλ γξαθείσλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηε δηνξγάλσζε ηαμηδηψλ ζε πεξηνρέο κε ζεκαληηθφ ζξεζθεπηηθφ ελδηαθέξνλ. ηελ παξνχζα Γηπισκαηηθή Δξγαζία γίλεηαη κηα απφπεηξα ζπζηεκαηηθήο αλαδίθεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ κέζα απφ ηελ πξφζθαηε βηβιηνγξαθία. Έηζη, σο πξνο ηε δηάξζξσζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ζηα θεθάιαηα 1 θαη 2 6

αλαδεηθλχνληαη νη θαηαβνιέο ηνπ, ην ζεσξεηηθφ πιαίζην θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ αλαθχνληαη κεηά ηελ απηνλφκεζή ηνπ σο λέα θαη εηδηθή κνξθή ηνπξηζκνχ. Αθνινχζσο, ζηα θεθάιαηα 3-5 παξνπζηάδνληαη νη πξννπηηθέο πεξαηηέξσ αλάπηπμήο ηνπ κέζα απφ ηελ απνηίκεζε ηεο θαηάζηαζεο ζε παγθφζκην θαη εζληθφ επίπεδν ράξε ζηελ θαηαγξαθή ραξαθηεξηζηηθψλ μέλσλ θαη εγρψξησλ παξαδεηγκάησλ. ηα θεθάιαηα 6-8 δηαηππψλεηαη κηα πξφηαζεο αλάπηπμεο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζε νξηζκέλε πεξηνρή ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ, θεθαιαηνπνηψληαο ηξφπνλ ηηλά ηηο δηαπηζηψζεηο θαη επηζεκάλζεηο πνπ απνδειηηψζεθαλ θαη αμηνπνηψληαο εθαξκνζκέλα εξγαιεία αλάιπζεο. Ζ εξγαζία νινθιεξψλεηαη ζην θεθάιαην 9 κε ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ θαη ηελ αλάπηπμε πξνηάζεσλ πνιηηηθήο αλαθνξηθά κε ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν. Κιείλνληαο ην ζχληνκν εηζαγσγηθφ απηφ ζεκείσκα, ζεξκέο επραξηζηίεο εθθξάδνληαη πξνο ηνλ επηβιέπνληα ηεο παξνχζαο Γηπισκαηηθήο Δξγαζίαο, θαζεγεηή θν Γεκ. Λαγφ, γηα ηελ θαζνξηζηηθή ζπκβνιή ηνπ ζηελ επφδσζε ηεο ηειηθήο πξνζπάζεηαο. 7

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 ΗΣΟΡΗΚΖ ΔΞΔΛΗΞΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο, παξφηη απνηειεί λεσηεξίδνπζα έθθαλζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ, θαζψο ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο λέεο εηδηθέο θη ελαιιαθηηθέο ηνπξηζκνχ, αλάγεη ηηο θαηαβνιέο ηνπ ζηελ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα παιαηφηεξσλ επνρψλ. Άιισζηε, ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη δελ είλαη θάηη θαηλνχξην, απνηειεί ηελ παιαηφηεξε θαη επηθξαηνχζα κνξθή κεηαθίλεζεο ζηελ ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο. Σαμίδη γηα ζξεζθεπηηθνχο ζθνπνχο ζπληζηά ην πξνζθχλεκα πνπ θνξπθσλφηαλ κε ηελ επίζθεςε ζ έλαλ ηφπν πνπ ζεσξνχληαλ ηεξφο ή φπνπ ππήξρε εθδήισζε ηνπ ππεξθπζηθνχ θαη θαηά ζπλέπεηα ήηαλ επθνιφηεξε ε πξφζβαζε ζηε ζετθή βνήζεηα. Έηζη, ζηα κέξε απηά φπνπ ελππάξρεη ε έλλνηα ηνπ ηεξνχ θαη ιακβάλνπλ ρψξα ζαχκαηα ν πηζηφο αλαδεηά επινγία, ζπγρψξεζε ή ζεξαπεία. Χο πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν ε ζξεζθεία ζπλδέεηαη άκεζα κε ηνλ ηνπξηζκφ θαη ζπληζηά εηδηθφ ηνπξηζηηθφ απφζεκα πνπ βαζίδεηαη ζε δηαθξηηφ πνιηηηζηηθφ ππφβαζξν θαη παξαδφζεηο Απνηέιεζε γελεζηνπξγφ αηηία γηα ηελ αλάιεςε ηαμηδηψλ γηα κε νηθνλνκηθνχο ιφγνπο 1. Ηρλειαηψληαο θαλείο ηε ζξεζθεπηηθή ηζηνξία ή ηελ ηζηνξία ηνπ ηνπξηζκνχ ζε παγθφζκηα θιίκαθα, δηαπηζηψλεη φηη νη θπξηφηεξεο ζξεζθείεο ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε κνξθψλ «ηνπξηζκνχ» σο ζεκέιην γηα ηε δηάδνζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Έηζη, ηα ηαμίδηα γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο, ηα ζξεζθεπηηθά πξνζθπλήκαηα, απνηέιεζαλ κηα απφ ηηο παιαηφηεξεο κνξθέο ηνπξηζκνχ θαζψο θαη έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ θηλεηξνδφηεζαλ ηνλ άλζξσπν λα ηαμηδέςεη.. Αλαθνξηθά κε ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ, δηαπηζηψλνπκε φηη ζπλαληάηαη ήδε ζηελ αξραηφηεηα ππφ ηε κνξθή ηεο πξαγκαηνπνίεζεο ηαμηδίσλ κε ζξεζθεπηηθφ θαη πξνζθπλεκαηηθφ ραξαθηήξα. Ζ ζξεζθεία απνηέιεζε ηζρπξφ θίλεηξν πνπ νδήγεζε ηνλ άλζξσπν απφ ηνπο αξραίνπο ρξφλνπο λα ηαμηδέςεη ζε ζξεζθεπηηθά θέληξα αλά ηνλ θφζκν. Σν ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη ζπληζηά ηδηαίηεξν θεθάιαην ηεο ζξεζθεπηηθήο ηζηνξίαο δηαρξνληθά είλαη έλα ηειεηνπξγηθφ ηαμίδη κε ηεξφ ζθνπφ. Κάζε βήκα πξνο ηελ νινθιήξσζή ηνπ έρεη έλα ζπγθεθξηκέλν λφεκα. Γελ πξφθεηηαη γηα δηαθνπέο, αιιά γηα έλα ηαμίδη πνπ κεηακνξθψλεη θαη θαηά ην νπνίν ζεκαληηθή 1 Σζάξηαο, Π. (1996: 12) Λαγφο, Γ. & Υξηζηνγηάλλε, Π. (2006: 466). 8

αιιαγή ζα ιάβεη ρψξα. Νέα γλψζε θαη κεγαιχηεξε θαηαλφεζε απνθηάηαη. Λακβάλεηαη επινγία θαη επηηπγράλεηαη ζεξαπεία. ην ηέινο ηνπ ηαμηδηνχ ηίπνηα δελ είλαη ην ίδην απηφο πνπ ζπκκεηείρε αληηθξίδεη ηε δσή ππφ λέν πξίζκα 2. Σα κέιε φισλ ησλ θνηλσληψλ επηδήηεζαλ λα επηθνηλσλήζνπλ κε ην ζείν. Δδψ θαη 30.000 ρξφληα νη Απζηξαινί Αβνξίγηλεο ηαμηδεχνπλ θάζε ρξφλν πεδή κε ζθνπφ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ ζξεζθεπηηθέο ηειεηέο θαη ενξηέο. Αθφκε, αλαθέξνπκε ραξαθηεξηζηηθά ηελ επίζθεςε ρηιηάδσλ Αηγππηίσλ ζην λαφ ηεο Μέκθηδαο γηα πξνζθχλεκα, ηε κεηάβαζε ησλ αξραίσλ Διιήλσλ ζην καληείν ησλ Γειθψλ κε ζθνπφ λα δεηήζνπλ ρξεζκφ απφ ην ζεφ Απφιισλα ή ζην ηεξφ ηνπ Αζθιεπηνχ ζηελ Δπίδαπξν γηα ζεξαπεία. Ο Παπζαλίαο ζηελ «Διιάδνο Πεξηήγεζηο» ην 2 ν αη. κ.υ. πεξηγξάθεη ηελ ηεξή ηνπνγξαθία ηεο αξραίαο Διιάδαο, θαζψο ε πνιπζετζηηθή ζξεζθεία ησλ αξραίσλ Διιήλσλ δηέζεηε ηηο ίδηεο αλαθνξέο ηεξφηεηαο κε ζεκεξηλέο δσληαλέο ζξεζθείεο, φπσο θαηαθαίλεηαη απφ ηελ χπαξμε ηεξψλ βνπλψλ θαη θνξπθψλ, πεγψλ θαη βξάρσλ, δέληξσλ θαζψο θαη λαψλ θαη ηεξψλ. Ζ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα πξνο απηά ηα ζεκεία ήηαλ αμηνζεκείσηε θαη ηδηαίηεξα έληνλε. Μάιηζηα, ζηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα ζπκπεξηιακβάλνληαλ θαη απηά πνπ γίλνληαλ γηα ηελ παξαθνινχζεζε παλειιήλησλ αζιεηηθψλ ενξηψλ (Πχζηα, Ίζζκηα θ.α.), δηνξγαλψζεηο κε έθδειν ζξεζθεπηηθφ πεξηερφκελν. Καηεμνρήλ παξάδεηγκα απνηεινχλ νη Οιπκπηαθνί Αγψλεο πνπ ηεινχληαλ θάζε ηέζζεξα ρξφληα ζηα πιαίζηα ηεο ενξηήο ζην ηεξφ ηνπ Γηφο ζηελ Οιπκπία. Με ηελ επηθξάηεζε ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, θαη πξηλ ιάβεη ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη ηε γλψξηκε απφ ην Μεζαίσλα κνξθή, θαηαγξάθεηαη έλα ηδηφηππν ηαμηδησηηθφ ξεχκα κε ζξεζθεπηηθέο αλαθνξέο πξνο ηελ έξεκν ηεο Μ. Αλαηνιήο (Αίγππηνο, Παιαηζηίλε, πξία) ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 4 νπ αη. κ.υ. Πφινο έιμεο ησλ πνιπάξηζκσλ επηζθεπηψλ πνπ πξνζέξρνληαη απφ ηηο κεγάιεο πφιεηο ηεο ΝΑ Μεζνγείνπ είλαη νη αλαρσξεηέο παηέξεο θαη εξεκίηεο (άγ. Αληψληνο, άγ. Παρψκηνο θ.α.), δσληαλέο εηθφλεο αγηφηεηαο θαη ζνθίαο 3. Μάιηζηα, είλαη αμηνζεκείσηεο νη ζπρλέο κεηαθηλήζεηο ησλ αλαρσξεηψλ παηέξσλ απφ ηνλ εθάζηνηε ηφπν εγθαηάζηαζήο ηνπο, φηαλ δηαπίζησλαλ φηη ν αξηζκφο ησλ ζπξξεφλησλ πηζηψλ ππεξέβαηλε ηε θέξνπζα ηθαλφηεηα ησλ πεξηνρψλ απηψλ ζέηνληαο ζε θίλδπλν ηε ζπλέρηζε ηνπ πλεπκαηηθνχ ηνπο αγψλα. πλεπεία απηνχ αλαθαηεπζπλφηαλ θαη ην πξνζθπλεκαηηθφ ξεχκα πξνο ηηο λέεο πεξηνρέο εγθαηάζηαζήο ηνπο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηηο εζραηηέο ηεο αλζξψπηλεο 2 Wiederkehr, M. (2001: 11). 3 Adler, J. (2002: 27). 9

παξνπζίαο, ζηε ζπξηαθή θαη ηελ αηγππηηαθή έξεκν, δελ έιεηπε ε νξγαλσκέλε, ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ, ππνδνρή θαη θηινμελία ησλ ηαμηδησηψλ πηζηψλ απφ πιεπξάο ησλ καζεηψλ θαη ησλ αθνινχζσλ ησλ ζπνπδαίσλ απηψλ κνξθψλ καξηπξείηαη ε ιεηηνπξγία μελψλσλ πέξημ ησλ εζπραζηεξίσλ, ιακβαλφηαλ πξφλνηα γηα ηε κεηαθνξά ησλ επηζθεπηψλ κε δξνκάδεο θακήιεο, ελψ ήηαλ δηαζέζηκεο θαη ππεξεζίεο κεηαθξαζηή θαη μελαγνχ 4. Καηά ην Μεζαίσλα πιένλ, απφ ηνλ 7 ν αη. θαη κεηά νη Υξηζηηαλνί θαηεπζχλνληαη γηα πξνζθχλεκα ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο κε θάζε κέζν, ππνκέλνληαο πνιπάξηζκεο θαθνπρίεο θαη πξνζδνθψληαο ιχηξσζε ςπρήο. Άιισζηε, ν πξνζθπλεηήο ηελ επνρή απηή απνιακβάλεη ηδηαίηεξεο αληηκεηψπηζεο, έρεη έλα πξνλνκηαθφ, ζρεδφλ εθθιεζηαζηηθφ ζηάηνπο. Σφηε ιακβάλνπλ ρψξα θαη νη ηαπξνθνξίεο ελ είδεη έλνπινπ πξνζθπλήκαηνο κε ζθνπφ ηελ πξνζηαζία ησλ Αγίσλ Σφπσλ απφ ηνπο απίζηνπο θαη ηελ άθεζε ακαξηηψλ ησλ ζπκκεηερφλησλ 5. Απφ ηνλ 11 ν αη. αλαδχζεθε αθφκε έλα ζεκαληηθφ ζξεζθεπηηθφ θέληξν ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο, ν λαφο ηνπ αγίνπ Ηαθψβνπ ζηελ Κνκπνζηέια ηεο ΒΓ Ηζπαλίαο. Ζ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαηά ην Μεζαίσλα ζπλέβαιε ζηε δεκηνπξγία ελφο ζπζηήκαηνο δξνκνινγίσλ πξνο ηα δηάθνξα ζξεζθεπηηθά θέληξα ζηα νπνία θαηεπζχλνληαλ νη πηζηνί: Ηεξνζφιπκα, Ρψκε, Κνκπνζηέια θ.α. Σα ηαμίδηα γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο απνηεινχζαλ κηα κνξθή «πεξηνδεχνπζαο επζέβεηαο» πνπ έθηαζε ζην απφγεηφ ηεο ην 12 ν θαη 13 ν αη. κε ηε ζπγθξφηεζε ελφο δηθηχνπ ζξεζθεπηηθψλ θέληξσλ ην ππάξρνλ νδηθφ ζχζηεκα νπζηαζηηθά ρξεζίκεπε ζηελ εμππεξέηεζε ησλ πξνζθπλεηψλ πνπ κεηέβαηλαλ ζηα δηάθνξα ζξεζθεπηηθά θέληξα κέζα ζε ζπλζήθεο ζθιεξέο θη επηθίλδπλεο. Μάιηζηα, ην κεζαησληθφ δίθαην θήξπζζε ηνλ πξνζθπλεηή λεθξφ έλα ρξφλν θαη κηα κέξα κεηά ηα ηειεπηαία λέα πνπ είραλ αθνπζηεί γη απηφλ, δεδνκέλεο ηεο επηθηλδπλφηεηαο ηνπ εγρεηξήκαηνο. Δμ νπ θαη ε νξγάλσζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηαμηδηψλ απφ νκάδεο πξνζθπλεηψλ πνπ ηαμίδεπαλ κε θαξαβάληα ή πινία, πξνθεηκέλνπ λα θηάζνπλ κε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή αζθάιεηα ζηνλ πξννξηζκφ ηνπο. Μλείαο ρξήδεη ην γεγνλφο φηη ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη ήηαλ ην κφλν λνκηκνπνηεκέλν απφ θνηλσληθήο απφςεσο ζε κηα επνρή πνπ ε θνηλσλία αλαδεηνχζε επίκνλα ην ζετθφ ζηνηρείν. Πξνζέθεξε κηα πξφζθαηξε δηαθπγή απφ ηε ζθιεξή θαζεκεξηλφηεηα ηεο αγξνηηθήο θνηλσλίαο, ζε ζεκείν πνπ λα ζεσξείηαη ε πξψηε έθθαλζε ηνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ φπσο ηνλ γλσξίδνπκε ζήκεξα θαη ν πξνζθπλεηήο 4 Adler, J. (2002: 32). 5 Σomasi, L. (2002: 3). 10

πξφδξνκνο ηνπ ζχγρξνλνπ ηαμηδεπηή 6. Έηζη ην ηαμίδη γηα ζξεζθεπηηθνχο ζθνπνχο ήηαλ ε κφλε επαξθήο αηηηνινγία γηα φζνπο δελ ήηαλ έκπνξνη, θαιιηηέρλεο, κνλαρνί ή παξάλνκνη θαη αλαρσξνχζαλ απφ ηα ζηελά πιαίζηα ηεο κεζαησληθήο θνηλσλίαο. Δπηπιένλ, είρε ηζρπξφ ζξεζθεπηηθφ θίλεηξν, θαζψο απέβιεπε ζηελ αλαδήηεζε ζεξαπείαο, άθεζεο ακαξηηψλ, θάζαξζεο θαη ιχηξσζεο. Οη ζπκκεηέρνληεο αζθνχζαλ ζεκαληηθή επίδξαζε ζηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο θαη παξάιιεια δηαδξακάηηδαλ ζεκαίλνληα ξφιν ζηε δηεχξπλζε ηνπ νδηθνχ δηθηχνπ, ηελ θαηαζθεπή λνζνθνκείσλ ή άιισλ «επθηήξησλ νίθσλ» γηα ηνπο πξνζθπλεηέο θαηά κήθνο ησλ δηαδξνκψλ, θαη ζην άλνηγκα ησλ αγνξψλ. Σα παλδνρεία γηα ηνπο πξνζθπλεηέο πάλσ ζηηο πξνζθπλεκαηηθέο νδνχο ζπλέβαιαλ απνθαζηζηηθά ζηελ αλάδεημε ηεο μελνδνρίαο θαη ηεο ηξνθνδνζίαο σο δηαθξηηνχ εκπνξηθνχ θιάδνπ, ελψ ε θαηαζθεπή, πξνψζεζε θαη πψιεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ελζπκίσλ ζπληζηνχζε κηα λενθαλή θαη πξνζνδνθφξα επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα 7. Δπηπιένλ, νη πην εχπνξνη ηαμηδηψηεο ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο κπνξνχζαλ λα απνιαχζνπλ κηα πξν-λεσηεξηθή εθδνρή ηνπξηζηηθνχ παθέηνπ: γηα ηε κεηάβαζε θαη ηελ παξακνλή ηνπο ππήξραλ δηάθνξα πξνγξάκκαηα επηζθέςεσλ-«ηνπξηζηηθά παθέηα» πνπ δηακνξθψλνληαλ αλαιφγσο πξνο ην βαιάληην ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη απνηεινχζαλ αληηθείκελν δηαπξαγκάηεπζεο κε ηνπο κεζάδνληεο πινηνθηήηεο ηεο Βελεηίαο. Γελ έιεηπαλ βέβαηα θαη νη παξαζπνλδίεο απφ πιεπξάο ησλ νξγαλσηψλ, φπσο θαηαδεηθλχεη θαη ε πξσηνβνπιία ηνπ Μεγάινπ πκβνπιίνπ ηεο Βελεηίαο ην 1392 λα επηζεσξνχληαη ηα πινία πνπ ζα κεηέθεξαλ πξνζθπλεηέο ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο, θαζψο ζπρλά ζπλέβαηλε νη πινηνθηήηεο λα ρξεζηκνπνηνχλ πινία πνπ λα κελ πιεξνχλ ηα ειάρηζηα ζηάληαξλη αζθάιεηαο 8. Αθφκε, γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ πινχζησλ πξνζθπλεηψλ εθεπξέζεθε απφ ηνπο Ναΐηεο Ηππφηεο έλα είδνο ηαμηδησηηθήο επηηαγήο, κηα πξψηκε πηζησηηθή επηζηνιή 9. Αλαθέξεηαη φηη θαηά κήθνο ησλ πξνζθπλεκαηηθψλ νδψλ πξνο ηνλ αγ. Ηάθσβν ηεο Κνκπνζηέια πξνέθππηαλ ζεκαληηθά νθέιε γηα ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο: Οη αγνξέο αλζνχζαλ, νη θαηαζθεπαζηηθέο θαη λαππεγηθέο επηρεηξήζεηο αλαπηχζζνληαλ, νη 6 Digance, J. (2006: 36) Kaelber, L. (2006: 49). 7 Kaelber, L. (2006: 51). 8 Ravegnani, G. (1999: 166). 9 Υάξε ζην αλαπηπγκέλν ηξαπεδηθφ δίθηπν ηνπ ηάγκαηνο φζνη ηαμίδεπαλ ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο κπνξνχζαλ λα θαηαζέζνπλ ρξήκαηα ζ έλα ηνπηθφ ζεζαπξνθπιάθην ησλ Νατηψλ ζε αληάιιαγκα έπαηξλαλ κηα απφδεημε, φπνπ αλαγξαθφηαλ ην πνζφ ηεο θαηάζεζεο. Σελ απφδεημε απηή κπνξνχζαλ λα ηελ επηδείμνπλ εθεί πνπ πήγαηλαλ θαη λα εμαξγπξψζνπλ φζα ρξήκαηα ήζειαλ. Μάιηζηα, γηα ηε δηεπθφιπλζε απηή πξνο ηνπο ηαμηδηψηεο ζηνπο Αγ. Σφπνπο νη Ναΐηεο ρξέσλαλ πξνκήζεηα 10%. 11

εθθιεζίεο αθζνλνχζαλ, θαη αληαιιάζζνληαλ έζηκα, ηξαγνχδηα θαη ηζηνξίεο. Απφδεημε ηεο κεηάβαζεο ζ έλα ζξεζθεπηηθφ πξννξηζκφ απνηεινχζαλ ζπγθεθξηκέλα ζξεζθεπηηθά ελζχκηα πνπ πσινχληαλ ζε ζεκαληηθά πξνζθπλεκαηηθά θέληξα, ιφγνπ ράξε εκβιήκαηα, φπσο ην ραξαθηεξηζηηθφ θνρχιη απφ ηνλ άγ. Ηάθσβν ζηελ Κνκπνζηέια, ηεξά ιείςαλα ακθίβνιεο γλεζηφηεηαο θαη αληηθείκελα θνζκηθνχ ραξαθηήξα (θνζκήκαηα θαη πθάζκαηα). Έηζη, ηα ελζχκηα θαη έξγα ηέρλεο πνπ κεηέθεξαλ νη πξνζθπλεηέο ζπλέβαιαλ ζηε δηάδνζε θαιιηηερληθψλ ηερλνηξνπηψλ, ελψ ε αλάγθε λα ζηεγαζηνχλ ηα πιήζε ησλ ηαμηδησηψλ πξνο ηνπο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο έδσζε ηελ αθνξκή γηα ηελ αλέγεξζε κηαο ζεηξάο εθθιεζηαζηηθψλ νηθνδνκεκάησλ θαηά κήθνο ησλ πξνζθπλεκαηηθψλ νδψλ. Αθφκε, ζπλαληά θαλείο ζηα νξεηλά πεξάζκαηα ησλ Άιπεσλ εθθιεζηαζηηθνχο μελψλεο απφ ηελ επνρή ηνπ Μεζαίσλα πξννξηζκέλνπο λα θηινμελήζνπλ πξνζθπλεηέο πνπ δηέζρηδαλ ηελ αιπηθή νξνζεηξά κε απιά κέζα θαη ειάρηζην εμνπιηζκφ. Οη κηθξνί απηνί μελψλεο πξνζέθεξαλ ζηνηρεηψδεηο αλέζεηο θαη ιεηηνπξγνχζαλ ζε ζπλάθεηα πξνο θάπνηα παξαθείκελε κνλή ζχκθσλα κε ηνλ θαλφλα ηνπ αγ. Βελέδηθηνπ, «ε θηινμελία δελ έπξεπε λα ππεξβαίλεη ρξνληθά ηηο 3 εκέξεο, ελψ ν ρψξνο ησλ μελψλσλ φθεηιε λα δηαρσξίδεηαη ζαθψο απφ ην θχξην ηκήκα ηεο κνλήο» 10. Παξά ηαχηα, δε ιείπνπλ νη πεξηπηψζεηο πνπ ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη εθθξάδεη κηα ελζπλείδεηε ηάζε πνπ ππαγνξεχεηαη θαη απφ θνζκηθά θίλεηξα ή πξνζνκνηάδεη ζε πεξηήγεζε 11. Σα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα αξρίδνπλ λα παξαθκάδνπλ απφ ην 16 ν αη. θαη κεηά, κε ηελ εκθάληζε ηεο Πξνηεζηαληηθήο Μεηαξξχζκηζεο. Δθεμήο αλαδχεηαη κηαο λέαο κνξθήο κεηαθίλεζε, ε πεξηήγεζε θαη θαη επέθηαζε θάζε ηαμίδη γηα ιφγνπο κε ζξεζθεπηηθνχο, πνπ ιεηηνπξγεί σο ζχλδεζκνο κεηαμχ ηνπ κεζαησληθνχ πξνζθπλήκαηνο θαη ηνπ ζχγρξνλνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ. Απφ ην 16 ν αη. ε εθηεηακέλε θηλεηηθφηεηα αλζξψπσλ θαη ηδεψλ, ε επηθξάηεζε ηνπ νξζνχ ιφγνπ απνηππψλεηαη θαη ζην ηαμίδη πνπ αξρίδεη λα ζεσξείηαη είδνο αλαςπρήο θαζψο θαη παξαηήξεζεο ηεο θχζεο θαη ηεο θνηλσλίαο. Κίλεηξν είλαη πιένλ ε πεξηέξγεηα, ε επηζπκία λα δεη θαλείο λένπο ηφπνπο θαη λα απνθηήζεη θαηλνχξηεο εκπεηξίεο, γεγνλφο πνπ αληαλαθιά ηηο επξείεο κεηαβνιέο πνπ ζπλέβαηλαλ ζηελ επξσπατθή θνηλσλία εθείλε ηελ επνρή. Αθφκε, μεθπηξψλνπλ μελνδνρεία, επίγνλνη ησλ παιαηψλ ζξεζθεπηηθψλ μελψλσλ, κε απνζηνιή λα πξνζθέξνπλ πξνλνκηαθέο αλέζεηο θαη 10 Tenderini, S. (2000: 97-98). 11 Σν 1480 ν Γεξκαλφο κνλαρφο Φέιημ Φάκπξη παξαπνληέηαη γηα ηνλ επηθαλεηαθφ θαη βηαζηηθφ ραξαθηήξα ηνπ πξνζθπλήκαηνο ζηα Ηεξνζφιπκα. βι. Coleman, S. and Elsner, J. (1995: 206) Kaelber, L. (2002: 60) Kaelber, L. (2006: 50). 12

πιηθνχο πεηξαζκνχο ζην λέν άλζξσπν πνπ ελδηαθέξεηαη πεξηζζφηεξν γηα ηνλ θφζκν. Οη ηαμηδηψηεο δελ αθνινπζνχλ ηνπο παιαηνχο πξνζθπλεκαηηθνχο δξφκνπο, αιιά ηηο νδνχο ηεο γλψζεο πνπ θαηέιεγαλ ζηε Ρψκε, ηε Φισξεληία, ηε Βελεηία, ππνρξεσηηθέο ζηάζεηο ζην «Γθξαλ Σνπξ» ηνπ 18 νπ θαη 19 νπ αη. 12 Σν πνιηηηζηηθφ ηαμίδη ππνθαζηζηά ην ζξεζθεπηηθφ. Δίλαη ε επνρή ηνπ ξνκαληηθνχ ηαμηδηψηε πνπ πξνζειθχεηαη απφ ηελ ηζηνξηθή θαη θαιιηηερληθή θιεξνλνκηά ησλ πεξηνρψλ πνπ επηζθέπηεηαη, θαη ηδηαίηεξα απφ ηα ηνπία ηα νπνία απνηεινχλ αληηθείκελν ελδειερνχο πεξηγξαθήο ζηελ αλζνχζα ηαμηδησηηθή ινγνηερλία. Παξά ηαχηα, ηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα δελ εθιείπνπλ εληειψο. Βέβαηα, ηα πιήζε ησλ πηζηψλ δε ζπξξένπλ φπσο ζην Μεζαίσλα ζε πξνηεξαηφηεηα ηίζεηαη ε πιηθή έθθξαζε ηεο δσήο, κε ηελ νπνία πξέπεη λα ζπλππάξμεη ην ζξεζθεπηηθφ θαη ην πλεπκαηηθφ ζηνηρείν. Με ηελ αλάδεημε λέσλ πξνζθπλεκαηηθψλ θέληξσλ ζην β κηζφ ηνπ 19 νπ αη.(λνχξδε, Μαζζακπηέιιε) ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη εηζέξρεηαη ζε κηα λέα θάζε ε πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα κεηαιιάζζεηαη βαζκηαία ζ απηφ πνπ αξγφηεξα ζα αλαδπζεί σο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο. Σν πξνζθχλεκα κε ηε κεζαησληθή ηνπ έλλνηα πξνζαξκφδεηαη ζηελ θαηλνχξηα επνρή θαη πξνζιακβάλεη ζηνηρεία πεξηζζφηεξν θνζκηθά, θαζψο δε δηακνξθψλεηαη απνθιεηζηηθά απφ ην ζξεζθεπηηθφ πλεχκα.. Σν ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη απνθηά θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο, θαζψο «απνηειεί επθαηξία γηα γηνξηή πνπ ζπλδπάδεη θαγεηφ θαη πνηφ, ςψληα Δίλαη πεξηζζφηεξν έλα επράξηζην ηαμίδη παξά κηα επζεβήο δξαζηεξηφηεηα» 13. Δμάιινπ, ζηα κέζα ηνπ 19 ν αη. ν πξψηνο ηνπξηζηηθφο πξάθηνξαο Σφκαο Κνπθ μεθηλάεη νπζηαζηηθά ηε ζηαδηνδξνκία ηνπ νξγαλψλνληαο ζξεζθεπηηθέο εθδξνκέο ζηε Μ. Βξεηαλία. ηγά-ζηγά ηα φξηα κεηαμχ ηνπ πξνζθπλήκαηνο θαη ηνπ ηαμηδηνχ γηα κε ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο γίλνληαη πεξηζζφηεξν αζαθή, κε ζπλέπεηα λα πξνθχπηεη ην ακάιγακα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ. Πξνζθπλεκαηηθά θέληξα κε απνθιεηζηηθά ζξεζθεπηηθφ ραξαθηήξα ζην παξειζφλ ιεηηνπξγνχλ πιένλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ηθαλνπνίεζεο πλεπκαηηθψλ θαη θνζκηθψλ αλαγθψλ ησλ ηαμηδησηψλ, ησλ νπνίσλ ηα θίλεηξα δε ζρεηίδνληαη πάληνηε κε ηελ αλαδήηεζε ηνπ ζείνπ. Ζ αιιαγή απηή ζην πξφηππν ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πξνζθπλήκαηνο δελ απνηειεί πξνλφκην κφλν ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, θαζψο παξαηεξείηαη θαη ζε άιιεο κεγάιεο ζξεζθείεο φπσο ν Ηλδνπηζκφο θαη ν Βνπδηζκφο, Οχηε πεξηνξίδεηαη κφλν ζηελ Δπξψπε, αθνχ ζπλαληάηαη ηφζν ζηελ Αζία φζν θαη ζηελ Ακεξηθή. 12 Cohen, E.H. (2006: 81). 13 Kaelber, L. (2002: 65). 13

ηηο κέξεο καο πηα κηα ζεηξά απφ ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο ζπγθεληξψλνπλ ρηιηάδεο πηζηνχο πνπ αλαδεηνχλ ην ζείν θαη απνβιέπνπλ ζηε ζσηεξία ηεο ςπρήο κέζσ ηεο πξαγκαηνπνίεζεο ελφο θπζηθνχ ηαμηδηνχ κε θπξίαξρν ην πλεπκαηηθφ ζηνηρείν. Πεξαηηέξσ, ε πξφνδνο ζηα ζπζηήκαηα θαη ηελ ηερλνινγία ησλ κεηαθνξψλ, ε πην απνηειεζκαηηθή νξγάλσζε ησλ ηαμηδηψλ θαη νη αλαπηπγκέλεο ππνδνκέο θαη ππεξεζίεο ησλ πξνζθπλεκαηηθψλ θέληξσλ ηξνπνπνίεζαλ πξαθηηθά ηελ έλλνηα ηνπ πξνζθπλήκαηνο 14, ελψ κεηαβιήζεθε θαη ε θνηλσληθή ζχλζεζε ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα. Οη ζεκεξηλνί ζξεζθεπηηθνί ηνπξίζηεο ηαμηδεχνπλ νξγαλσκέλνη ζε νκάδεο αλάινγα πξνο ηελ ειηθία ηνπο, θαζψο ην πξνζθχλεκα θαηά κφλαο έρεη νπζηαζηηθά εθιείςεη. Κάζε ρξφλν εθαηνκκχξηα άλζξσπνη ηαμηδεχνπλ πξνο ζεκαληηθνχο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο αλά ηνλ θφζκν, παιαηνχο θαη λένπο. Τπνινγίδνληαη πεξίπνπ ζε 240 εθαηνκκχξηα, θαη ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο είλαη Υξηζηηαλνί, Μνπζνπικάλνη, Ηλδνπηζηέο. Υαξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπκε φηη ην 2001 ζηελ ηλδνπηζηηθή ενξηή Κνχκπα Μέια, πνπ αθνξά ζε ηειεηνπξγηθνχο θαζαξκνχο ζηε ζπκβνιή ησλ ηεξψλ πνηακψλ Γάγγε θαη Γηακνχλα, παξαβξέζεθαλ γχξσ ζηα 70 εθαηνκκχξηα Ηλδνπηζηέο 15. Αληίζηνηρα, κε αθνξκή ην Ησβειαίν ηεο Ρσκαηνθαζνιηθήο Δθθιεζίαο ην 2000 επηζθέθηεθαλ ηε Ρψκε γχξσ ζηα 20 εθαηνκκχξηα πηζηνί. Σν ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη δηαδφζεθε θαη θαηέζηε δεκνθηιέο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, κε ζπλέπεηα λα θαηαιακβάλεη έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο δηεζλνχο ηνπξηζηηθήο αγνξάο. Ζ ζπλερηδφκελε αλάπηπμε ζ απηφ ην ηκήκα ηεο αγνξάο κνηάδεη αλακελφκελε θαη ζην άκεζν κέιινλ 16. Ζ άλζηζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηαμηδηψλ ζε παγθφζκην επίπεδν ζπλδέεηαη κε ηελ άλνδν ηνπ ζξεζθεπηηθνχ θνληακεληαιηζκνχ, ηελ επάλνδν απφ κέξνπο θάπνησλ ζξεζθεηψλ ζε παξαδνζηαθέο κνξθέο πλεπκαηηθφηεηαο θαη ζξεζθεπηηθψλ ηειεηνπξγηψλ, ηε βειηίσζε ησλ ζπγθνηλσληαθψλ ππνδνκψλ θαη κεηαθνξηθψλ κέζσλ, ηελ παγθνζκηνπνίεζε ηνπ ηνπηθνχ (ζξεζθεπηηθνχ θέληξνπ, θεζηηβάι θ.α.) απφ ηα ΜΜΔ, θαζψο θαη κε ηελ αξρή ηεο λέαο ρηιηεηίαο 17. Ζ δεκνηηθφηεηα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηαμηδηψλ θαηαθαίλεηαη φρη κφλν απφ ηελ αχμεζε ζηηο ηνπξηζηηθέο κεηαθηλήζεηο γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο, αιιά θαη απφ ην γεγνλφο φηη θηλήκαηα πνπ θηλνχληαη ζηα φξηα ηεο ζξεζθεπηηθφηεηαο θαη ηεο 14 Νηνχκπηο, Σδ. (2000: 48). 15 Kaelber, L. (2006: 58) Yunis, E. (2006). 16 Olsen, D.H. and Timothy, D.J. (2006: 1). 17 Olsen, D.H. and Timothy, D.J. (2006: 3-4). 14

πλεπκαηηθφηεηαο φπσο απηφ ηεο Νέαο Δπνρήο έρνπλ εληάμεη ηελ επίζθεςε ζε ηεξνχο ρψξνπο ζηηο βαζηθέο δξάζεηο ηνπο. 15

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 ΘΔΧΡΖΣΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ Ζ αλάδπζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζπληέιεζε ζηελ αλάπηπμε ζεσξεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ γηα ηε δπλαηφηεηα ζχδεπμεο ζξεζθείαο θαη ηνπξηζκνχ θαη γηα ηηο επηπηψζεηο ζε ακθφηεξνπο ηνπο ηνκείο. Παξάιιεια, θαηαβιήζεθε πξνζπάζεηα ζαθνχο νξηνζέηεζεο απηήο ηεο πβξηδηθήο κνξθήο ηνπξηζκνχ, πνπ εκπεξηθιείεη ζηνηρεία θαη πξαθηηθέο απφ δχν θαηλνκεληθά αληηθξνπφκελνπο ηνκείο. ηελ παξνχζα ελφηεηα πξνζεγγίδεηαη απφ ζεσξεηηθήο απφςεσο ην θαηλφκελν ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ θαη αθνινχζσο απνηηκάηαη θξηηηθά ε ηξέρνπζα θαηάζηαζή ηνπ. 2.1 ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ Ζ λνεκαηνδφηεζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ θαηαξρήλ ζπκπιέθεηαη κε ηηο αξρεηππηθέο έλλνηεο ηνπ πξνζθπλεηή θαη ηνπ ηνπξίζηα, φπσο απηέο ζπλαληψληαη ζηελ αξραία γξακκαηεία. Peregrinus (απφ ην per agrum): ν μέλνο, ν αιινδαπφο, ν ηαμηδεπηήο απηφο πνπ αθήλεη ηελ αζθάιεηα ηνπ ρσξηνχ θαη ηνπ δξφκνπ θαη θηλείηαη δηακέζνπ ησλ αγξψλ, κέζα απφ ηα ρσξάθηα 18. Τornus: απηφο πνπ πξαγκαηνπνηεί θπθιηθφ ηαμίδη, ζπλήζσο γηα επραξίζηεζε, θαη επηζηξέθεη ζην ζεκείν εθθίλεζεο. O ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο είλαη ε εηδηθή κνξθή ηνπξηζκνχ πνπ θηλεηξνδνηείηαη ελ κέξεη ή ελ ζπλφισ απφ ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο θαη ζπλδέεηαη ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν κε ηηο δηαθνπέο ή ηα ηαμίδηα πνπ γίλνληαη γηα θνηλσληθνχο θαη πνιηηηζηηθνχο ιφγνπο ζε κηθξέο ή κεγάιεο απνζηάζεηο. ηελ Δπξψπε ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο παίξλεη ηε κνξθή ηαμηδηψλ ζε ζξεζθεπηηθά θέληξα ή παλεγχξεηο θαη θεζηηβάι. Έηζη, ε ζξεζθεπηηθή ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα εληνπίδεηαη ζε ηξεηο ηχπνπο πξννξηζκψλ: ηα δεκνθηιή πξνζθπλήκαηα, ηνπο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο πνπ ζπλδένληαη κε ηζηνξηθά γεγνλφηα ή πνιηηηζηηθά 18 Cheer, N. (2000) Hall, C.M. (2006: 72). 16

επηηεχγκαηα θαη ηα ζξεζθεπηηθά θεζηηβάι 19. ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζπγθαηαιέγνληαη: - εζεινχζην θαη πξνζσξηλφ ηαμίδη - κε ζξεζθεπηηθά θίλεηξα - ζπκπιεξψλεηαη θαη απφ άιια θίλεηξα - πξννξηζκφο ζξεζθεπηηθφο (ηνπηθήο, πεξηθεξεηαθήο, εζληθήο ή δηεζλνχο εκβέιεηαο) - ην ηαμίδη πξνο ηνλ πξννξηζκφ δελ απνηειεί ζξεζθεπηηθή πξαθηηθή 20 Σα ηαμίδηα γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο δηαθξίλνληαη κε βάζε ην ρξφλν πνπ απαηηείηαη θαη ηελ απφζηαζε πνπ δηαλχεηαη ζε κηθξήο θαη κεγάιεο δηάξθεηαο. Σα κηθξήο δηάξθεηαο ηαμίδηα αθνξνχλ ζε κεηαθηλήζεηο ζε θνληηλά ζξεζθεπηηθά θέληξα, ελψ ηα κεγάιεο δηάξθεηαο αλαθέξνληαη ζε ηαμίδηα πξνο καθξηλνχο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο. Σα κηθξά ζε δηάξθεηα ηαμίδηα ζπληζηνχλ πιένλ ζεκαληηθφ θνκκάηη ησλ ηαμηδησηηθψλ κεηαθηλήζεσλ πξνο ηεξνχο ρψξνπο απ φηη ζην παξειζφλ 21. Σα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα δηαθνξίδνληαη αθφκε κε βάζε ηνλ αξηζκφ θαη ηελ θνηλσληθή ζχλζεζε ησλ ζπκκεηερφλησλ, ηελ επνρηθφηεηα ηεο δήηεζεο, ηελ επηινγή ηνπ κέζνπ κεηαθνξάο. Γηαθξίλνληαη ζε δχν ηχπνπο επηζθέςεσλ ζην ζξεζθεπηηθφ πξννξηζκφ: α) επηζθέςεηο ιφγσ ελφο ζπγθεθξηκέλνπ γεγνλφηνο φπσο ενξηή, παλήγπξηο ή θεζηηβάι β) ζπρλφηεξεο επηζθέςεηο γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο φπσο αλαδήηεζε επινγίαο θ.α. ηηο πεξηζζφηεξεο ζξεζθείεο ζπλαληάηαη κηα άηππε ηεξάξρεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πξννξηζκψλ, ε νπνία αληαλαθιάηαη θαη ζηνπο αξηζκνχο ησλ επηζθεπηψλ πνπ πξνζειθχνπλ 22. Κνξπθαίαο ζεκαζίαο είλαη ηα ηεξά θέληξα θάζε ζξεζθείαο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ θεθαιή ηεο Δθθιεζίαο ή ηνλ ηδξπηή ηνπ δφγκαηνο θαη απνηεινχλ ππνρξεσηηθφ ζξεζθεπηηθφ πξννξηζκφ γηα ηνπο πηζηνχο. Αθνινπζνχλ ηα κέξε πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ παξνπζία ηνπ Θενχ ζηε Γε, ηνπνζεζίεο φπνπ έιαβαλ ρψξα ζαχκαηα, απνθαιχςεηο θαη εκπεηξίεο θαη πξνηείλνληαη πξνο επίζθεςε απφ ηα ηεξά θείκελα. ηελ ίδηα θαηεγνξία ηίζεληαη θαη ηφπνη φπνπ θπιάζζνληαη ηεξά ιείςαλα θαη θεηκήιηα ηεο ζεφηεηαο. ην επφκελν επίπεδν εκπίπηνπλ ηνπνζεζίεο πνπ ζπλδένληαη κε δηαθνξεηηθέο παξαδφζεηο ζξεζθεπηηθήο πίζηεο, θαζψο απηή δηαδφζεθε αλά ηνλ θφζκν, ή απνηεινχλ έδξεο ζξεζθεπηηθψλ ηδξπκάησλ θαη νξγαληζκψλ. Δπηπιένλ, ζπγθαηαιέγνληαη ζηελ ίδηα βαζκίδα ζπνπδαηφηεηαο ζξεζθεπηηθνί πξννξηζκνί φπνπ δξαζηεξηνπνηήζεθαλ θαηά ην παξειζφλ άγηνη ή κεγάινη δηδάζθαινη. ηε ηειεπηαία 19 Tomasi, L. (2002: 19). 20 Βlackwell, R. (200: 38). 21 Shinde, K.A (2007: 185). 22 Hall, C.M. (2006b: 175). 17

θαηεγνξία εληάζζνληαη νη ζπλήζεηο ζξεζθεπηηθνί ρψξνη, ιφγνπ ράξε λανί ή ρψξνη ζπγθέληξσζεο ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ ηέιεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ. Χο κηα ελδηάκεζε θαηάζηαζε ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία νξίδνληαη νη ζξεζθεπηηθνί ηνπξίζηεο, «θαηά ην ήκηζπ πξνζθπλεηέο θαη θαηά ην ήκηζπ ηνπξίζηεο». ηαλ εθπιεξψζνπλ ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπο αλάγθεο, ζπκπεξηθέξνληαη θαηά ηα ινηπά σο ηνπξίζηεο, θαζψο έρνπλ αλάγθε γηα θαηάιπκα, γεχκαηα, αγνξάδνπλ ελζχκηα θηι. Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ηνπνζεηείηαη πεξίπνπ ζην κέζν ηνπ άμνλα ηνπξηζκνχπξνζθπλήκαηνο, επεηδή αθξηβψο νη δξαζηεξηφηεηεο θαη ηα ελδηαθέξνληα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξίζηα ελαιιάζζνληαη πνιιαπιψο απφ ην πξνζθχλεκα ζηνλ ηνπξηζκφ θαη ηαλάπαιηλ, κεξηθέο θνξέο ρσξίο λα ην ζπλεηδεηνπνηεί θη ν ίδηνο 23. Έηζη, ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο δελ είλαη νχηε ακηγψο πξνζθχλεκα νχηε θαλνληθφο ηνπξηζκφο, θαζψο ελέρεη ραξαθηεξηζηηθά αληηθξνπφκελα γηα θαζέλα απφ ηα άθξα ηνπ άμνλα. Δμάιινπ, δε ιείπνπλ θαη νη πην απνζηαζηνπνηεκέλνη πνπ πξνζνκνηάδνπλ ζε θαλνληθνχο ηνπξίζηεο θαη κεηαβαίλνπλ ζε δεκνθηιείο θπξίσο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο απφ πεξηέξγεηα ή γηα λα ζαπκάζνπλ ηνπο πνιηηηζηηθνχο ζεζαπξνχο πνπ δηαζέηνπλ ηα ζξεζθεπηηθά θέληξα. Δίλαη εκθαλήο ινηπφλ ε αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ζξεζθεπηηθψλ ηνπξηζηψλ θαη θαλνληθψλ ηνπξηζηψλ, θαζψο πέξα απφ ηα θίλεηξά ηνπο φινη νη επηζθέπηεο ζηνπο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο απαηηνχλ έλα κίληκνπκ ππεξεζηψλ, πνπ θπκαίλνληαη απφ ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ πην βαζηθψλ αλαγθψλ κέρξη ηελ πιήξε εκπνξηθή θαη θαηαλαισηηθή εκπινθή 24. Έηζη, ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο πεξηιακβάλεη απφ πηζηνχο θαη πξνζθπλεηέο πνπ θηλνχληαη κε ζθνπφ λα επηζθεθηνχλ έλαλ ηφπν γηα ιφγνπο ακηγψο ζξεζθεπηηθνχο κέρξη θαλνληθνχο ηνπξίζηεο πνπ επηζθέπηνληαη έλαλ πξννξηζκφ, αλεμάξηεηα απφ ην ζξεζθεπηηθφ ηνπ πεξηερφκελν, γηα ηελ ηζηνξηθή ηνπ βαξχηεηα ή ηα αξρηηεθηνληθά ηνπ ζηνηρεία. Μ άιια ιφγηα, ζηε κηα άθξε ηνπ θάζκαηνο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ ζπλαληά θαλείο απηνχο πνπ δελ έρνπλ θακηά ηδέα γηα ην ηη ζα δνπλ, ελψ ζηελ άιιε εληνπίδεη θαλείο εθείλνπο πνπ ήιπηδαλ θαη ζρεδίαδαλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ κηα ζξεζθεπηηθή ππφζρεζε, έλα ηάκα 25. Ζ αηνκνθξαηία θαη ε ηδησηηθφηεηα νπζηαζηηθά εμαζθαιίδνπλ φηη φ,ηη απνηειεί γηα ηνλ έλαλ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα γηα ηνλ άιιν είλαη ηνπξηζκφο θαη αληίζηξνθα. 23 Turner, V. and Turner, E. (1978: 20) Νηνχκπηο, Σδ. (2000: 105-106) Pavicic et al. (2007: 55). 24 Nolan, M. and Nolan, S. (1992: 9). 25 Swatos, Jr., W.H. (2002: 97). 18

Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο, παξά ην πξνεμάξρνλ ζξεζθεπηηθφ θίλεηξν ηνπ, ζπκπεξηιακβάλεη θαη κε πξνζθπλεκαηηθέο ηνπξηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο φπσο ην ηαμίδη ζε ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο γηα πεξηήγεζε, αλαςπρή θαη πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα 26. Πξφθεηηαη επνκέλσο γηα κηα εηδηθή ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ θαζνξίδεηαη απφ ηε ζξεζθεπηηθή θνπιηνχξα κέζα ζ έλα πεξηβάιινλ νηθνπνιηηηζηηθφ θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε δξαζηεξηφηεηεο φπσο ε ζξεζθεπηηθή ιαηξεία, ε αλαδήηεζε ηνπ ζείνπ, ε πεξηήγεζε θαη ε επαθή κε ην πνιηηηζηηθφ απφζεκα, πνπ αλαπηχζζνπλ νπαδνί κηαο ζξεζθείαο θαη απινί ηνπξίζηεο. Με ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ ελλνείηαη θάζε επίζθεςε ζε ηεξφ ρψξν πνπ νξηνζεηείηαη κεξηθά ή ζπλνιηθά απφ ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο. Ζ εηδηθή απηή κνξθή ηνπξηζκνχ ελζσκαηψλεη πεξηζζφηεξα ηνπξηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ζε ζρέζε πξνο ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα, φπσο αιιαγέο ζην πξφγξακκα ησλ επηζθέςεσλ ζε ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο, πεξηνξηζκέλε δπλαηφηεηα ζπκκεηνρήο ζε ζξεζθεπηηθέο ηειεηέο, εκπνξηθή νξγάλσζε πνπ πξνζνκνηάδεη ζηα ζπλήζε ηνπξηζηηθά παθέηα, θαηλνηφκν κάξθεηηλγθ ησλ ζξεζθεπηηθψλ πξννξηζκψλ θαη κηα θαηαλαισηηθή ζπκπεξηθνξά απφ πιεπξάο ζπκκεηερφλησλ. ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ παξαηεξείηαη ην πέξαζκα απφ ηελ πνιπήκεξε θαη επίπνλε νδνηπνξία ζηα γξήγνξα θαη εχθνια ηαμίδηα, κε ζπλέπεηα ζεκείν αλαθνξάο λα απνηεινχλ νη ζξεζθεπηηθνί πξννξηζκνί θαη ε επθνιία κε ηελ νπνία κπνξεί θαλείο λα θηάζεη ζ απηνχο. Να ζεκεηψζνπκε εδψ φηη ην ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηνπ πάιαη πνηέ παξαδνζηαθνχ πξνζθπλήκαηνο έγθεηηαη ζηε ζξεζθεπηηθή εκπινθή θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ. Δπηπιένλ, ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα δηαθξηλφηαλ γηα ηελ απζηεξφηεηα πνπ θαηαθαίλεηαη ζηελ επηινγή ηνπ θαγεηνχ, ησλ ηφπσλ γηα δηακνλή ελ νδψ, ηηο θνηλσληθέο επαθέο, θαζψο θαη γηα ηε ζσκαηηθή ηαιαηπσξία ησλ ζπκκεηερφλησλ (εληαηηθφ πεξπάηεκα ή θάπνηαο κνξθήο αλαιεθζείζα εξγαζία). Αθφκε, ζην πξνζθπλεκαηηθφ ηαμίδη ήηαλ ζαθήο ε πξφλνηα πνπ ιακβαλφηαλ γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ θπζηθνχ θαη ηνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο, θαζψο απνηεινχζε ελδηάκεζν παξάγνληα κεηαμχ θχζεο θαη πνιηηηζκνχ, θπζηθνχ θαη ππεξθπζηθνχ θφζκνπ. Μ άιια ιφγηα, ην έληνλν ζξεζθεπηηθφ ζηνηρείν θαη νη ζσκαηηθέο δνθηκαζίεο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξαγκαηνπνίεζεο ηνπ ηαμηδηνχ αληηδηαζηέιινπλ ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα απφ ην ζεκεξηλφ ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη, πνπ απνηειεί νπζηαζηηθά απιή θπζηθή κεηαθίλεζε πξνο έλα ηεξφ κέξνο. ην πξνζθχλεκα εκπεηξία 26 Μu, Z. et al. (2007: 99-101). 19

ζπληζηά θαη ην ηαμίδη, ελψ ζην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη εκπεηξία είλαη κφλν ν πξννξηζκφο 27. Έηζη, ε ζεκαληηθφηεξε δηαθνξά κεηαμχ παξαδνζηαθνχ πξνζθπλήκαηνο θαη ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ είλαη φηη ζην δεχηεξν απνπζηάδνπλ νη θπζηθέο θαη ζσκαηηθέο θαηαζηάζεηο (θίλδπλνη, δνθηκαζίεο θ.α.) πνπ νδεγνχλ ην ζπκκεηέρνληα ζηα φξηά ηνπ θαη απνηεινχλ κηα κχεζε ζηελ νπζία ηεο πίζηεο. Δπηπιένλ, θάζε ξίζθν πνπ ζπλδέεηαη κε ην ηαμίδη θαη ηε κεηαθίλεζε ζηνπο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο δε ιακβάλεηαη απφ ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξίζηα ελζπλείδεηα θαη επίζεκα ζε πιήξε επζπγξάκκηζε κε ζξεζθεπηηθνχο θαλφλεο θαη δηαδηθαζίεο. Γπζθνιίεο, θαθνπρίεο θαη δνθηκαζίεο δελ είλαη θάηη πνπ ν κέζνο ζξεζθεπηηθφο ηνπξίζηαο αλακέλεη ή είλαη δηαηεζεηκέλνο λα ππνκείλεη 28. Ζ επίζθεςε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξίζηα ζε ηφπνπο κε ζξεζθεπηηθφ πεξηερφκελν θαζίζηαηαη πνιιέο θνξέο κέξνο ελφο επξχηεξνπ ηνπξηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο, ελψ είλαη πην επηθαλεηαθή θαη αλέκειε. Γελ ππάξρεη ε δεδεισκέλε πξφζεζε γηα εζσηεξηθή κεηακφξθσζε θαη ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν ζα εμνξζνινγηθεπηεί θάζε δπζθνιία θαη θίλδπλνο πνπ ζα αλαθχςεη 29. Ο ζχγρξνλνο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο πξνυπνζέηεη κηα εμαηνκηθεπκέλε ζξεζθεπηηθφηεηα. Οη ζξεζθεπηηθέο εκπεηξίεο θαιιηεξγνχληαη πξνζσπηθά. ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ, αληίζεηα πξνο ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα, ππάξρεη ε επηδίσμε γηα ηελ πιήξε λνήκαηνο επαλεηζαγσγή ηεο ζξεζθεπηηθήο θνπιηνχξαο ζηελ θαζεκεξηλή δσή. Ο ζξεζθεπηηθφο ηαμηδηψηεο δελ επηζηξέθεη σο έλα δηαθνξεηηθφ πξφζσπν, αιιά εληζρχεηαη ε ήδε δνκεκέλε πξνζσπηθφηεηά ηνπ 30. ε αιινηηλέο επνρέο ην πξνζθχλεκα ραξαθηεξηδφηαλ απφ δπζθνιίεο θαη ζσκαηηθέο δνθηκαζίεο δε λνείην απφιαπζε θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ. Παξφι απηά δε ιείπνπλ θαη νη πεξηπηψζεηο φπνπ ην θνζκηθφ ζηνηρείν ήηαλ ηδηαίηεξα έθδειν ζ απηέο ηηο κεηαθηλήζεηο γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο, φπσο πηζηνπνηεί ν Σδέθξευ Σζψζεξ ζην έξγν ηνπ «Ηζηνξίεο ηνπ Καληέξκπνπξπ» (ηέιε 14 νπ αη.-δηθ.2) 31. ην έξγν απηφ παξάιιεια πξνο ηηο ζξεζθεπηηθέο δηαζηάζεηο ηνπ πξνζθπλήκαηνο απνηππψλνληαη εχγισηηα νη «θνζκηθέο» θξνληίδεο ησλ ζπκκεηερφλησλ πηζηψλ, νη νπνίνη δηαπλένληαη απφ «αλάκεηθηα» θίλεηξα. Παξά ηαχηα, κεηαμχ ησλ πξνζθπλεηψλ επηζεκαίλεηαη έλα θνηλφ ζχζηεκα ελλνηψλ φζνλ αθνξά ηελ πλεπκαηηθφηεηα θαη ηνλ πλεπκαηηθφ αγψλα, 27 Blackwell, R. (2007: 39). 28 York, M. (2002: 139). 29 York, M. (2002: 152). 30 Blasi, A.J. (2002: 159). 31 Swatos, Jr., W.H. (2002: 93). 20

ζχζηεκα πνπ αληαλαθιά ηε λννηξνπία κηαο νιφθιεξεο θνηλσλίαο. Οη ζπκκεηέρνληεο έθαλαλ ρξήζε πνηθίισλ ππνζηεξηθηηθψλ ππεξεζηψλ, πνπ απνιάκβαλαλ ζε εθθιεζίεο, κνλέο θαη refugios, εηδηθά θαζνξηζκέλα θαηαιχκαηα πνπ ζπληεξνχζαλ δεκνηηθά ζπκβνχιηα θαη άιινη νξγαληζκνί 32. ηαδηαθά αλαδείρζεθε σο είδνο ην ηαμίδη γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο θαη φρη κφλν, κε ηελ αλάδπζε ηνπ ζηνηρείνπ ηνπ ηνπξηζκνχ, παξφηη ν πξσηαξρηθφο ζθνπφο ηεο κεηαθίλεζεο παξέκελε ν ζξεζθεπηηθφο. Παξά ηαχηα, ε δηάθξηζε απηή είλαη απφηνθν ησλ δχν ηειεπηαίσλ αηψλσλ θαη ηεο αλάπηπμεο ησλ κέζσλ καδηθήο ζπγθνηλσλίαο θαη ηεο βειηίσζεο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ ηαμηδηνχ, θαζψο νη ζπκκεηέρνληεο ζε θάζε είδνπο ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα κέρξη θαη ην 18 ν αη. θαινχληαλ λα δηαζρίζνπλ πεδή ηελ απφζηαζε πξνο ηνλ πξννξηζκφ ηνπο, ελψ νη πην εχπνξνη κπνξνχζαλ λα ηαμηδέςνπλ κε άινγν ή άκαμα αθφκε θη απηνί φκσο ήηαλ πεξίπνπ ππνρξεσκέλνη λα δηαλχζνπλ κε ηα πφδηα έλα ηκήκα ηεο δηαδξνκήο πξνο ην ζξεζθεπηηθφ πξννξηζκφ. κσο, ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα κε ηα πφδηα εθηνπίζηεθε ζπλ ησ ρξφλσ κε ηε ρξήζε ησλ λέσλ κέζσλ κεηαθνξάο, κεηαβάιινληαο ηνλ πξνζθπλεηή ζε ζξεζθεπηηθφ ηνπξίζηα ηνπιάρηζηνλ σο πξνο ηα επηθαηλφκελα ηεο ηνπξηζηηθήο κεηαθίλεζεο. Δμάιινπ, ηφζν νη πξνζθπλεηέο φζν θαη νη ζξεζθεπηηθνί ηνπξίζηεο πξέπεη νπσζδήπνηε λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο βαζηθέο αλάγθεο ζίηηζεο, ζηέγαζεο θ.α. ηφζν θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ φζν θαη κεηά ηελ άθημή ηνπο ζηνλ πξννξηζκφ ηνπο, πξνζνκνηάδνληαο ζην ζεκείν απηφ κε ηνπο θαλνληθνχο ηνπξίζηεο 33. Οη ζεκεξηλνί ζξεζθεπηηθνί ηνπξίζηεο δε δηαθξίλνληαη απφ ηνπο ππφινηπνπο ηνπξίζηεο ιφγσ ηδηαίηεξεο ζπκπεξηθνξάο ή εηδηθήο ελδπκαζίαο φπσο ζην Μεζαίσλα εθείλν πνπ ηνπο δηαθνξίδεη πηα είλαη ε εζσηεξηθή ηνπο πξνδηάζεζε. Άιισζηε, παιαηφηεξα, πξηλ ηελ αλάδπζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη ηελ θαζηέξσζε ησλ δηαθνπψλ, ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη, ηδηαίηεξα φηαλ ζπκκεηείραλ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο, ιάκβαλε δηαζηάζεηο νηθνγελεηαθήο εθδξνκήο, θαζψο πέξα απφ ηελ θαηάδειε πλεπκαηηθή ζπληζηψζα ελείρε θαη ην ραξαθηήξα κηαο δηαθπγήο απφ ηελ θαζεκεξηλφηεηα ελ είδεη ζχληνκσλ δηαθνπψλ. O ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο σο επίγνλνο ηεο πξνζθπλεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο παιαηφηεξσλ επνρψλ θπξηαξρείηαη απφ ην ζξεζθεπηηθφ θίλεηξν, ελζσκαηψλνληαο σζηφζν θαη θνζκηθά ζηνηρεία αδηαλφεηα ή έζησ ιαλζάλνληα ζηα ζξεζθεπηηθά πξνζθπλήκαηα ηνπ παξειζφληνο. Ζ εκθάληζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ 32 Μorpeth, N.D. (2007: 158). 33 Tomasi, L. (2002: 20). 21

ηνπξηζκνχ αληαλαθιά ηελ επαλελζσκάησζε ηεο ζξεζθεπηηθφηεηαο ζηνλ θαζεκεξηλφ βίν κέζα ζε λέα πιαίζηα πνπ δνκεί ε ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα. 22

2.2 ΑΠΟΣΗΜΖΖ ΣΖ ΖΜΔΡΗΝΖ ΚΑΣΑΣΑΖ Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο νθείιεη ηελ χπαξμή ηνπ ζηελ επίζθεςε ησλ αλζξψπσλ ζε ηεξνχο πξννξηζκνχο, απφ ηελ απαξρή αθφκε φισλ ησλ ζξεζθεηψλ, κε ζθνπφ ηελ έθθξαζε ηεο πίζηεο ηνπο. Οη επηζθέςεηο απηέο δε δειψλνπλ απιά «πξνζσπηθέο πξνηηκήζεηο» ηνπξηζηψλ, αιιά θάηη βαζχηεξν. Ζ ηδέα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ πνπ δηαθνξίδεηαη απφ ην παξαδνζηαθφ πξνζθχλεκα αλαπηχρηεθε ζηελ Δπξψπε θπξίσο θαηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ιφγσ ηεο απαμίσζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ θαη ηεο ζξεζθείαο γεληθφηεξα, ηεο απμαλφκελεο δεκνηηθφηεηαο ησλ ηαμηδηψλ κε ηδησηηθήο ρξήζεο απηνθίλεην ή δεκφζηαο ρξήζεο ιεσθνξείν θαη ηεο εληεηλφκελεο θνζκηθνπνίεζεο ησλ θνηλσληψλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε κείσζε ζην πνζνζηφ ησλ πηζηψλ πνπ πεγαίλνπλ ζηελ εθθιεζία ζπλνδεχηεθε παξάιιεια απφ έλα απμαλφκελν ελδηαθέξνλ γηα ηε ζξεζθεία θαη ηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα. Καζψο πνιινί αλαδεηνχλ ζήκεξα έλα λφεκα ζηελ αλαζθαιή δσή ηνπο, θαηαθεχγνπλ ζε δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο πέξα απφ ηνπο παξαδνζηαθνχο ηξφπνπο ιαηξείαο, γεγνλφο πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ επαλαλαθάιπςε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηαμηδίσλ θαη πξνζθπλεκάησλ ζε ηεξά κέξε 34. Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ζπλδέζεθε άκεζα κ εθείλν ην θνκκάηη ηεο ηνπξηζηηθήο αγνξάο πνπ ζπλδπάδεη ηαπηφρξνλα πλεπκαηηθν-ζξεζθεπηηθά θαη θνζκηθά ζηνηρεία πξνσζψληαο ηαμίδηα πνπ πεξηιακβάλνπλ επηζθέςεηο ζε ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο θαη φρη κφλν 35. Πινπξαιηζκφο απφ ηε κηα φζνλ αθνξά ζηνπο ζπκκεηέρνληεο θαη πεξηνξηζκφο απ ηελ άιιε ηεο δηάξθεηαο ηνπ «πξνζθπλήκαηνο» ζε φξνπο θαζαξά ρξνληθνχο ιφγσ ηεο πξνφδνπ ζηα κεηαθνξηθά κέζα ζπληζηνχλ ηα δχν θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ 36. Ο ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο απνηειεί ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο. Πξνζθέξεη ζηνπο ζπκκεηέρνληεο ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο αλέζεηο λα θηάζνπλ εγγχηεξα ζηνλ άγην ή ηε ζεφηεηα πνπ ιαηξεχνπλ. Βξίζθεηαη ζην ζηαπξνδξφκη δχν αληηθξνπφκελσλ πξαγκαηηθνηήησλ: απφ ηε κηα ε εηθφλα ηνπ ηνπξίζηα πνπ απνπλέεη θαηαλαισηηζκφ, θνηλνηνπία θαη ειαθξφηεηα, θαη απ ηελ άιιε ε εηθφλα ηνπ πξνζθπλεηή πνπ παξαπέκπεη ζηε ζνβαξφηεηα, ηνλ αζθεηηζκφ, ηε ζηξάηεπζε ζ έλαλ ηεξφ ζθνπφ. Σν δηαθχβεπκα γηα ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ είλαη λα πξνζαξκφζεη ην «πξντφλ» ηνπ, έηζη ψζηε λα ηθαλνπνηήζεη απηνχο πνπ αλαδεηνχλ έλα 34 Griffin, K.A. (2007: 20). 35 Shinde, K.A. (2007: 187). 36 Swatos, Jr., W.H. (2002: 97). 23

πλεπκαηηθφ θαηαθχγην, ππνζηήξημε-ζπλνδεία θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ απφ έλαλ ηεξέα ή πνπ επηδηψθνπλ λα αληηιεθζνχλ ηε ζεκαζία θαη ηε ιεηηνπξγία ελφο ζξεζθεπηηθνχ ρψξνπ ή κλεκείνπ. Δίλαη γεγνλφο φηη ε εηζβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ησλ ηνπξηζηηθψλ πξαθηηθψλ ζηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα δεκηνχξγεζε κηα ζχγρπζε. Άιισζηε, ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε επηβάιιεη ην δηθφ ηεο ξπζκφ. Σα ζξεζθεπηηθά θέληξα ζπληζηνχλ ηνπξηζηηθφ «πφξν» πνπ πξέπεη λα αμηνπνηεζεί είηε κφλνο είηε ζε ζπλάθεηα κε άιινπο ηνπξηζηηθνχο πφξνπο (ζξεζθεπηηθνχο θαη κε). Υάξε ζηελ ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα δπζπξφζηηνη ζξεζθεπηηθνί πξννξηζκνί έρνπλ γίλεη επηζθέςηκνη απφ αλζξψπνπο πνπ έξρνληαη απφ καθξηά, ελψ θαζηεξσκέλα ζξεζθεπηηθά θέληξα ηπγράλνπλ πνιιαπιήο επαλεπίζθεςεο. Ζ ζπκβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ έγθεηηαη ζηε ζπγθέληξσζε ησλ ηαμηδησηψλ κε ζξεζθεπηηθά θίλεηξα θαη ηελ αλάπηπμε θαη παξνρή πξνο φθειφο ηνπο δηαθφξσλ παξάιιεισλ ππεξεζηψλ, άζρεηα αλ πθίζηαηαη ν πξνβιεκαηηζκφο γηα ην πφζν ζξεζθεπηηθέο είλαη απηέο νη πξαθηηθέο. Ο κεγάινο αξηζκφο ησλ ζπκκεηερφλησλ πηζηψλ πνπ δηαθηλείηαη ράξε ζηηο ηνπξηζηηθέο πξαθηηθέο ίζσο δίλεη απφ κφλνο ηνπ ηελ απάληεζε ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ απηφ. Δμάιινπ, αλέθαζελ κεζνιαβνχζαλ θνζκηθά δηαιείκκαηα ζηηο ζξεζθεπηηθέο δξαζηεξηφηεηεο 37. Ζ επίζθεςε ζηελ επξχηεξε πεξηνρή, ην θαγεηφ θαη ε ςπραγσγία πξνζηδίαδαλ πάληνηε ζηελ πξνζθπλεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα. Απηφ ην ζηνηρείν αξγίαο θαη ζρφιεο ήηαλ ζπγρξφλσο θαη έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο γηα ηελ επηβεβαίσζε ελφο θνηλνχ αηζζήκαηνο φηη φινη αλήθνπλ θάπνπ θαη κηαο ηαπηφηεηαο πνπ ππεξβαίλεη ηηο δηαθνξέο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ θαζεκεξηλή δσή. Έηζη, κε ζπλεζηζκέλα κέζα πινπνηνχληαη νξηζκέλνη απφ ηνπο βαζηθνχο ζθνπνχο ελφο ζξεζθεπηηθνχ ηαμηδηνχ: ε εζσηεξηθή αλαδήηεζε θαη αλαθάιπςε, ν παξακεξηζκφο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη ησλ πξνβιεκάησλ ηεο θπζηθψλ θαη ζπκβνιηθψλ, ε άληιεζε λέαο δχλακεο θαη ζάξξνπο, ε αλαλέσζε ηεο ειπίδαο 38. Μεγάιεο είλαη νη επθαηξίεο πνπ πξνζθέξεη ν ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ζε κηθξέο θαη κεγάιεο επηρεηξήζεηο θαζψο θαη ζε πνιπεζληθέο. Σα νξγαλσκέλα ηαμίδηα ζε ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο, νη νξγαλσκέλεο μελαγήζεηο ζην ρψξν ησλ πξνζθπλεκάησλ, ε εζηίαζε θαη δηακνλή ησλ επηζθεπηψλ, ηαμηδησηηθνί νδεγνί θαη βηβιία αθηεξσκέλα ζηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα, θαη ηέινο κηα ηεξάζηηα γθάκα απφ ζνπβελίξ απνηεινχλ κεξηθέο κφλν απφ ηηο εκπνξηθέο επθαηξίεο πνπ ζπλδένληαη κε ην 37 Turner, V. and Turner, E. (1978: 37). 38 Voyé, L. (2002: 132). 24

ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ 39. Σα νηθνλνκηθά νθέιε ζεσξνχληαη κεγαιχηεξα απ φηη ζε άιια ηκήκαηα ηεο ηνπξηζηηθήο αγνξάο, θαζψο νη ηαμηδηψηεο γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο έρνπλ θαηαρσξεζεί σο άπιεζηνη αγνξαζηέο ζξεζθεπηηθψλ ελζπκίσλ θαη άιισλ ζρεηηθψλ πξντφλησλ. Οη εηζπξάμεηο απφ ηα ζξεζθεπηηθά ζνπβελίξ αλέξρνληαη ζε εθαηνληάδεο εθαηνκκχξηα δνιάξηα ην ρξφλν 40. Σνικεξνί επηρεηξεκαηίεο θαη πσιεηέο παξάγνπλ θαη πξνσζνχλ κηα πιεηάδα ζξεζθεπηηθψλ αλακλεζηηθψλ (πξνζεπρεηάξηα, ζηαπξνί, εηθφλεο αγίσλ, ελδχκαηα, καληήιηα θ.α. αληηθείκελα φπνπ απεηθνλίδεηαη ν ηεξφο ηφπνο, ε ηεξή κνξθή) πνπ παξφηη αγγίδνπλ πνιιέο θνξέο ηα φξηα ηνπ θηηο θέξνπλ έλα βαζκφ απζεληηθφηεηαο ζηε ζξεζθεπηηθή εκπεηξία ηνπ αγνξαζηή-επηζθέπηε. Αλ θαη θάπνηνη ππεχζπλνη ζξεζθεπηηθψλ πξννξηζκψλ ή ζξεζθεπηηθέο νκάδεο επηρεηξνχλ λα πεξηνξίζνπλ απηνχ ηνπ είδνπο ηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε εμαηηίαο ηεο αξλεηηθήο εηθφλαο πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ηελ θεξδνζθνπία ζε βάξνο ησλ επηζθεπηψλ, άιινη πάιη πηνζεηνχλ ηελ θαηαζθεπή ησλ ζξεζθεπηηθψλ ελζπκίσλ. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ηα νηθνλνκηθά νθέιε απφ ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ ππεξηζρχνπλ ησλ αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ πνπ ζπλδένληαη κε απηφλ, εηδηθά φηαλ πξφθεηηαη γηα ζξεζθεπηηθά θέληξα ρσξίο ζηαζεξφ εηζφδεκα πνπ απνβιέπνπλ ζηελ εμππεξέηεζε ησλ ιεηηνπξγηθψλ αλαγθψλ ηνπο. Απηή ε δεκνηηθφηεηα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ελζπκίσλ θαη άιισλ εηδψλ ζπλδέεηαη κε ηε δηαηήξεζε εηο ην δηελεθέο ηνπ «πλεχκαηνο ηνπ ρψξνπ» πνπ ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ πνηφηεηα θαη ηελ απζεληηθφηεηα ηεο ζξεζθεπηηθήο εκπεηξίαο. Ο επηζθέπηεο, απνζπψληαο ηξφπνλ ηηλα έλα ηκήκα ηνπ πξνζθπλήκαηνο κε ηελ αγνξά ηνπ ελζπκίνπ, παξαηείλεη ηε ζξεζθεπηηθή εκπεηξία επ αφξηζηνλ 41. Μάιηζηα, ε ηεξφηεηα ηνπ αληηθεηκέλνπ ζπλδέεηαη κε ην κέξνο φπνπ αγνξάζηεθε: φζα ελζχκηα πσινχληαη εληφο ησλ νξίσλ ηνπ πξνζθπλεκαηηθνχ θέληξνπ ζεσξνχληαη εμφρσο ηεξά θαη ζπρλά αγνξάδνληαη ζε ππεξβνιηθέο ηηκέο, φηαλ ηελ ίδηα ζηηγκή έμσ απφ ην ρψξν ηνπ πξνζθπλήκαηνο ζε ηδησηηθά θαηαζηήκαηα δηαηίζεληαη αθξηβψο ηα ίδηα ζε ρακειφηεξεο ηηκέο. Πνιιέο θνξέο αγνξάδνληαη σο δψξα ζε θίινπο θαη ζπγγελείο ζπκίδνληαο ζην δσξενδφρν ην δσξεηή θαη ην γεγνλφο. Βέβαηα, δε ιείπεη ε θξηηηθή γηα ηηο νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο πνπ αλαπηχζζνληαη θαζψο θαη γηα ηε ρακειή πνηφηεηα θαη αηζζεηηθή ησλ ζξεζθεπηηθψλ ελζπκίσλ πνπ αγγίδνπλ ηα φξηα ηνπ θηηο, ζέηνληαο ζέκα εθρπδατζκνχ ηεο 39 Digance, J. (2006: 40). 40 Μνίξα, Π. (2004) Shackley, M. (2006: 95). 41 Νηνχκπηο, Σδ. (2000: 107) Shackley, M. (2006: 101). 25

ζξεζθεπηηθήο εκπεηξίαο θαη ππνβάζκηζεο ηεο πλεπκαηηθφηεηαο. Πεξαηηέξσ, ε καδηθή πξνζέιεπζε ηνπξηζηψλ, ζξεζθεπηηθψλ θαη κε, πξνθάιεζε ην θιείζηκν νξηζκέλσλ ζξεζθεπηηθψλ πξννξηζκψλ γηα ην επξχ θνηλφ ιφγσ ηεο θαθήο δηαρείξηζεο θαη ηεο αζχκκεηξεο εηζξνήο επηζθεπηψλ. Ο ζπλσζηηζκφο αθήλεη ζηνπο ηνπηθνχο πιεζπζκνχο ειάρηζηα πεξηζψξηα λα απνιαχζνπλ ην δηθφ ηνπο πλεπκαηηθφ δσηηθφ ρψξν, ελψ θαη νη ζξεζθεπηηθνί ηαμηδηψηεο δελ κπνξνχλ λα βηψζνπλ ηηο κνλαδηθέο πλεπκαηηθέο εκπεηξίεο πνπ αλακέλνπλ. Ο καδηθφο ηνπξηζκφο ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ΜΜΔ θαη πνηθίιεο θνηλσληθέο νκάδεο έρεη πξνζδψζεη ζε παξαδνζηαθά ζξεζθεπηηθά θέληξα θνιθινξηθφ ραξαθηήξα κε ζηνηρεία δηεζλή θαη θνζκηθά. ηε λέα απηή πξαγκαηηθφηεηα πνπ δηακνξθψλεηαη γηα ηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα ειινρεχεη πάληα ν θίλδπλνο λα ειιείπνπλ ζε απζεληηθφηεηα, λα απσιέζνπλ ην γλήζην πλεπκαηηθφ ηνπο ραξαθηήξα. πσο εχζηνρα επηζεκαίλεηαη, νη επηζθέπηεο ζηνπο ζξεζθεπηηθνχο πξννξηζκνχο «θαζνδεγνχκελνη απφ επαγγεικαηίεο ηαμηδησηηθνχο ζπκβνχινπο ππνηάζζνληαη ζην πξφγξακκα ηεο εθδξνκήο, ππνβάιινληαη ζε ζηεξεφηππα δξνκνιφγηα θαη νκαδηθά γεχκαηα, πξνζεγγίδνληαο βηαζηηθά ηνλ πλεπκαηηθφ πινχην ησλ πξνζθπλεκάησλ. Σν ηαμίδη κπνξεί λ απνθαιείηαη πξνζθχλεκα, φκσο νη ίδηνη δε ζα είλαη θάηη παξαπάλσ απφ ζπλήζεηο ζξεζθεπηηθνί ηνπξίζηεο κε κεγάιεο πξνζδνθίεο θαη κηθξφ πλεπκαηηθφ φθεινο» 42. Οη ζεκεξηλνί πξνζθπλεηέο επηζθέπηνληαη θαζεδξηθνχο θαη εθθιεζίεο σο κνλαδηθά εθζέκαηα κηαο κεγάιεο έθζεζεο έξγσλ ηέρλεο- πεξηζζφηεξν κνηάδνπλ κε αλππφκνλνπο ηνπξίζηεο παξά κε αλζξψπνπο πνπ ελεξγνπνηνχληαη απφ κηα πλεπκαηηθή αλάγθε. Απηφ δείρλεη φηη ακβιχλεηαη ε αξρηθή θχζε ηνπ πξνζθπλήκαηνο σο αλακνξθσηηθή θαη εμηιεσηηθή εκπεηξία, πνπ απέβιεπε ζ έλαλ βαζχηεξν εζσηεξηθφ αλαπξνζαλαηνιηζκφ. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ησλ αιιαγψλ ζηα ζξεζθεπηηθά ηαμίδηα ήηαλ ην Ησβειαίν ηεο Ρσκαηνθαζνιηθήο Δθθιεζίαο ην 2000 ζηε Ρψκε 43. Μεγάιεο κάδεο πξνζθπλεηψλ ππφ ηελ αηγίδα ησλ ηνπξηζηηθψλ πξαθηνξείσλ κεηαθηλήζεθαλ ζηελ Αηψληα Πφιε νξγαλσκέλνη ζε γθξνππ, απνιακβάλνληαο ησλ ππεξεζηψλ ελφο ηνπξηζηηθνχ παθέηνπ. Οη θίλδπλνη, νη ζσκαηηθέο δνθηκαζίεο θαη ν πλεπκαηηθφο αγψλαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ ππνθαηαζηάζεθαλ απφ ηε καθξά αλακνλή ζην αεξνδξφκην, πξνβιήκαηα θαη ιάζε θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο ηεο εθδξνκήο θαη ηελ θπθινθνξηαθή ζπκθφξεζε θαηά κήθνο ησλ απηνθηλεηνδξφκσλ. Θξεζθεπηηθέο νξγαλψζεηο θαη ελνξίεο, ηνπξηζηηθά γξαθεία, ηξάπεδεο θαη άιινη 42 Robichaud, P. (1999: 11). 43 Macioti, M.I. (2002: 89). 26

νηθνλνκηθνί νξγαληζκνί ελεπιάθεζαλ ζηε δηαρείξηζε ηνπ ζεκαληηθνχ φγθνπ ησλ πξνζθπλεηψλ κάιηζηα νη νηθνλνκηθνί νξγαληζκνί πξσηνζηάηεζαλ ζηελ εμεχξεζε εγθαηαζηάζεσλ γηα ηε ζηέγαζε ησλ πνιπάξηζκσλ πξνζθπλεηψλ κε ηελ παξνρή εηδηθήο ρξεκαηνδφηεζεο πξνο ηελ ηνπηθή θνηλσλία. Γηαπηζηψλεηαη ινηπφλ φηη κε ηε κεηάιιαμε ηνπ πξνζθπλήκαηνο ιφγσ ηεο πηνζέηεζεο ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ ζηνλ ηξφπν νξγάλσζεο θαη κεηαθνξάο εμέιηπε ε απηνζπγθξάηεζε, ε θαξηεξία, ν φκνξθνο πφλνο ηνπ ηαμηδηνχ, ν ζηνραζκφο θαη ε πλεπκαηηθφηεηα ηεο δηαδξνκήο ην ζψκα ηνπ ηαμηδεχνληνο έπαςε λα είλαη ην «φρεκα» κε ην νπνίν πξαγκαηνπνηείηαη ην ζξεζθεπηηθφ ηαμίδη. Οπζηαζηηθά θαηαξγήζεθε ην ηαμίδη, ε πνξεία πξνο ηνλ πξννξηζκφ ηψξα ππάξρεη κφλν ην ζεκείν αλαρψξεζεο θαη ην ζεκείν άθημεο, γεγνλφο πνπ αδπλαηίδεη ην δεζκφ κεηαμχ ηνπ ηαμηδηνχ θαη ηεο εκπεηξίαο πνπ πξνζηδίαδε ζην πξνζθχλεκα. Ζ κεηαβνιή ζην ραξαθηήξα ηνπ πξνζθπλήκαηνο δεκηνχξγεζε έλαλ θελφ ρψξν θαη θαηέδεημε ηελ αλάγθε γηα δεκηνπξγία κηαο λέαο κνξθήο ηνπξηζκνχ, ηνπ ζξεζθεπηηθνχ, κε πην νπδέηεξν πεξηερφκελν θαη ιηγφηεξεο ζενινγηθέο θαη παξαδνζηαθέο αλαθνξέο, ηθαλνχ λα ελζσκαησζεί ζε κηα επξχηεξε ηνπξηζηηθή πνιηηηθή. 27

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ζ ΓΗΔΘΝΖ ΓΗΑΣΑΖ ΣΟΤ ΘΡΖΚΔΤΣΗΚΟΤ ΣΟΤΡΗΜΟΤ Οη θπξηφηεξεο κνλνζετζηηθέο ζξεζθείεο δηαζέηνπλ ζεκαίλνληα ιαηξεπηηθά θέληξα θαη ηφπνπο πξνζθπλήκαηνο, πξνο ηνπο νπνίνπο θαηεπζχλεηαη ην ξεχκα ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπξηζκνχ. Οη κνλνζετζηηθέο ζξεζθείεο, επηθεληξσκέλεο ζε κηα ζεφηεηα ή πξνθήηε/απεζηαικέλν ηεο ζεφηεηαο, δηνρεηεχνπλ ηνπο πηζηνχο ζηα ζεκεία φπνπ ε ζεφηεηα ή ν απεζηαικέλνο ηεο γελλήζεθε, έδεζε ή έθπγε απφ ηνλ θφζκν. O ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο ζηε ρξηζηηαληθή παξάδνζε ιακβάλεη ηξεηο κνξθέο: επηζθέςεηο ζε πξνζθπλεκαηηθά θέληξα αηνκηθά ή νκαδηθά κε ηνπξηζηηθά γθξνππ, κεγάιεο ζπλαζξνίζεηο επ αθνξκή ζεκαληηθψλ ζξεζθεπηηθψλ ενξηψλ θαη επεηείσλ, πεξηήγεζε ζε ζεκαληηθά ζξεζθεπηηθά κλεκεία θαη κέξε ζηα πιαίζηα κηαο νξγαλσκέλεο ηνπξηζηηθήο δηαδξνκήο 44. Ζ ρξηζηηαληθή ζξεζθεία βιέπεη ηνλ άλζξσπν σο ηαμηδηψηε θαη νδίηε (homo viator) ζηνλ θφζκν απηφ θαη ελζαξξχλεη ην ηαμίδη θαη εηδηθφηεξα ην ζξεζθεπηηθφ ηνπξηζκφ. Υξηζηηαλνί φισλ ησλ δνγκάησλ θη εθθιεζηψλ ζπξξένπλ ζηνπο Αγίνπο Σφπνπο, φπνπ έδξαζε θαη θήξπμε ν Ηεζνχο Υξηζηφο. Κέληξν ηεο πξνζθπλεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ησλ Υξηζηηαλψλ πηζηψλ απνηεινχλ ηα Ηεξνζφιπκα θαη ηδηαίηεξα ε βαζηιηθή ηνπ Παλάγηνπ Σάθνπ πνπ αλεγέξζεθε πάλσ απφ ηνλ ηάθν ηνπ Υξηζηνχ. Πέξα απφ ηηο ηεξέο πφιεηο-ζεκεία αλαθνξάο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, είλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεηψζνπκε εδψ θάπνηα ζξεζθεπηηθά θέληξα πεξηθεξεηαθήο ή ηνπηθήο ζεκαζίαο, πνπ είλαη ζπλήζσο κέξε φπνπ έιαβαλ ρψξα ζεκαληηθά ζξεζθεπηηθά γεγνλφηα (ζαχκαηα, εκθαλίζεηο ηεο Παλαγίαο θ.α.). Αλαθέξνπκε ραξαθηεξηζηηθά ην Βαηηθαλφ, κε απμεκέλν εηδηθφ βάξνο ιφγσ ηεο αλεμάξηεηεο πνιηηηθήο νληφηεηαο πνπ ζπληζηά θαη ηνπ ζεκαληηθνχ πνιηηηζκηθνχ θέληξνπ πνπ δηεηέιεζε, ηελ Παλαγία ηεο Λνχξδεο, ηε Φαηίκα ζηελ Πνξηνγαιία θαη ην Μεηδνπηδφξηδε ζηε Βνζλία-Δξδεγνβίλε, ηε Μαχξε Παξζέλν ζηελ Σζεζηνρφβα ηεο Πνισλίαο, ην άλην Νίλν ζηηο Φηιηππίλεο φζνλ αθνξά ζηνπο Ρσκαηνθαζνιηθνχο. Πεξηψλπκε είλαη ε ζξεζθεπηηθή-πξνζθπλεκαηηθή δηαδξνκή πξνο ην λαφ ηνπ αγ. Ηαθψβνπ ζηελ Κνκπνζηέια ηεο ΒΓ Ηζπαλίαο (El Camino), απφ ηηο παιαηφηεξεο ζην 44 Vukonić, B. (1996: 75) Vukonić, B. (2006: 237, 242). 28