Φάκελος περιοχής: GR Όρη Τζένα και Πίνοβο. Παραδοτέα: 1. Ορνιθολογική Έκθεση 2. Σχέδιο Δράσης 3. Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων.

Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας Φάκελος περιοχής: GR1240007 Όρη Τζένα και Πίνοβο Παραδοτέα: 1. Ορνιθολογική Έκθεση 2. Σχέδιο Δράσης 3. Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων Ανάδοχοι: Τ. Δημαλέξης Δ. Μπούσμπουρας Οκτώβριος 2009

Ομάδα μελέτης: Τάσος Δημαλέξης Βιολόγος Επιστημονικός Συντονισμός, Επιτροπή Τεχνικής Παρακολούθησης Δημήτρης Μπούσμπουρας Βιολόγος Επιστημονικός Συντονισμός, Επιτροπή Τεχνικής Παρακολούθησης Θάνος Καστρίτης Ωκεανογράφος Επιστημονικός Συντονισμός, Επιτροπή Τεχνικής Παρακολούθησης Άρης Μανωλόπουλος Περιβαλλοντολόγος Συντονισμός ομάδας χαρτογράφησης και βάσης δεδομένων, Υπεύθυνος παραγωγής χαρτών οριοθέτησης, Επιτροπή Τεχνικής Παρακολούθησης Victoria Saravia Περιβαλλοντολόγος Ομάδα χαρτογράφησης, Υπεύθυνη παραγωγής χαρτών ενδιαιτημάτων, Επιτροπή Τεχνικής Παρακολούθησης Λευτέρης Σταύρακας Μηχανικός Η/Υ Υπεύθυνος συμπλήρωσης βάσης δεδομένων Natura 2000. Ρούλα Τρίγκου Δασολόγος Συμμετοχή στη συγγραφή επιμέλεια Σχεδίων Δράσης Κώστας Μαργετουσάκης Γεωγράφος Ομάδα χαρτογράφησης, Παραγωγή χαρτών εργασίας Διονυσία Μαρκοπούλου Γεωγράφος Ομάδα χαρτογράφησης, Παραγωγή χαρτών εργασίας Δανάη Πορτόλου Ζωολόγος Επεξεργασία πληθυσμιακών δεδομένων ΙΒΑ και SPA Jakob Fric Φυσικός Ομάδα χαρτογράφησης, Ορνιθολογική έρευνα πεδίου Κώστας Γαγάνης Περιβαλλοντολόγος Ομάδα χαρτογράφησης, Ορνιθολογική έρευνα πεδίου Άγγελος Ευαγγελίδης Περιβαλλοντολόγος Ορνιθολογική έρευνα πεδίου Παναγιώτης Γκιόκας Διοικητική υποστήριξη Επιστημονική και τεχνική υποστήριξη: Τομέας Διατήρησης Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία

ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Β: Ορνιθολογική Αξιολόγηση Περιοχών ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Έκθεση ορνιθολογικής αξιολόγησης της περιοχής «GR038 Όρη Τζένα και Πίνοβο», για το χαρακτηρισμό της ως Ζώνης Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ - ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ: Λαυρέντης Σιδηρόπουλος ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009

Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Σιδηρόπουλος, Λ. (2009). Έκθεση Ορνιθολογικής αξιολόγησης περιοχής «GR 038 Όρη Τζένα και Πίνοβο». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα This document may be cited as follows: Sidiropoulos, L. (2009). Ornithological report for the evaluation of the site «GR039 Mounts Tzena and Pinovo». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 1.1 Γενική περιγραφή περιοχής μελέτης... 3 1.2 Παλαιότερες έρευνες για την ορνιθοπανίδα της περιοχής... 5 1.3 Χαρακτηρισμένες ζώνες Διαχειριστικό καθεστώς... 6 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ...7 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...8 3.1 Συνοπτική αξιολόγηση... 8 3.2 Ανάλυση της διαδικασίας αξιολόγησης... 9 3.3 Περιγραφή κρίσιμων ενδιαιτημάτων/απειλών των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης... 12 3.4 Χάρτες κρίσιμων ενδιαιτημάτων ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης... 34 4. ΠΡΟΤΑΣΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ...34 5. SUMMARY OF ORNITHOLOGICAL EVALUATION AND PROPOSED DELIMITATION...35 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...37 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ...41 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΠΙΝΑΚΕΣ... 42 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. ΧΑΡΤΕΣ ΟΠΤΙΚΟΥ ΔΙΣΚΟΥ (XD-ROM)... 52 ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έκθεση εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός της έκθεσης είναι η αξιολόγηση και οριοθέτηση της περιοχής Τζένας Πινόβου που είναι σήμερα Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά (ΣΠΠ) με όνομα και κωδικό «GR038 Όρη Τζένα Πίνοβο» και Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) της ορνιθοπανίδας, σύμφωνα με το Άρθρο 4 της Οδηγίας για τα Πουλιά 79/409/ΕΟΚ, με όνομα και κωδικό GR1240002 «Όρη Τζένα Πίνοβο». Το εργαλείο για την επίτευξη του σκοπού είναι η εφαρμογή των προδιαγραφών που παρήχθησαν στο πλαίσιο του έργου «Καθορισμός Μεθοδολογίας και σύνταξη προδιαγραφών για την αξιολόγηση περιοχών και το χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας, με πιλοτική εφαρμογή σε 10 περιοχές» (Δημαλέξης κ.α., 2004), στην ανωτέρω περιοχή με παραδοτέα τα οποία αποσκοπούν στην ολοκλήρωση της τεχνικής προετοιμασίας για το χαρακτηρισμό της περιοχής αυτής ως ΖΕΠ. 1.1 Γενική περιγραφή περιοχής μελέτης Η περιοχή μελέτης είναι η Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά «GR038 Όρη Τζένα Πίνοβο», σύμφωνα με την έκδοση «Important Bird Areas in Europe» (Bourdakis & Vareltzidou 2000) του BirdLife International και τον χάρτη με τα όρια της περιοχής που έχει παραχθεί από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία για το Τμήμα Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΧΩΔΕ. Η έκταση της περιοχής μελέτης σύμφωνα με το BirdLife International (Bourdakis & Vareltzidou 2000) είναι 13154 εκτάρια. Η περιοχή περιλαμβάνει τις πεδινές εκτάσεις του Μαύρου Κάμπου, και του οροπεδίου της Νότιας Περίκλειας Λαγκαδιάς, καθώς και τη λοφώδη περιοχή μεταξύ τους, και τους ορεινούς όγκους του Πινόβου και της Τζένας, από το φαράγγι του Πευκωτού ως το ρέμα Λιπαρό, στην κοιλάδα ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3

Περίκλειας. Χαρακτηρίζεται από αγροτικές εκτάσεις στα χαμηλότερα υψόμετρα (περιοχή Θηριόπετρας Βορεινού - Φιλώτειας) με κυρίως εκτατικές καλλιέργειες (τριφυλλιού, δημητριακών) που διακρίνονται από το μικρό μέγεθος κλήρου που διαχωρίζεται από εκτεταμένους φυτοφράκτες και αρδευτικούς χωμάτινους αύλακες και ρέματα, με μικρά άλση ανατολικού Πλατάνου. Η περιοχή αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική ως ενδιαίτημα διάφορων στρουθιόμορφων, (κυρίως κεφαλάδων - Laniidae), του μελισσοφάγου και του ορτυκιού καθώς και σημαντικό ενδιαίτημα τροφοληψίας ορισμένων αρπακτικών. Αγροτικές εκτάσεις με κυρίως εντατικά αρδευόμενο χαρακτήρα (καλαμπόκι) όμως υπάρχουν και στο οροπέδιο της Νότιας εξίσου όμως σημαντικοί λόγω της παρουσίας ορτυκιού και αετομάχων. Στην ημιορεινή ζώνη (~300 800 m) κυριαρχούν μωσαϊκά βοσκοτόπων, μεσογειακών θαμνοτόπων και δασών σε διάφορα ποσοστά κάλυψης, καθώς και εκτατικές καλλιέργειες, που αποτελούν ίσως τη σημαντικότερη ζώνη τροφοληψίας πολλών ειδών προτεραιότητας κυρίως μεσαίου μεγέθους και μεγάλων αρπακτικών. Εκτεταμένα δρυοδάση, επικρατούν έως περίπου τα 1500 m σε διάφορες μορφές (ιδιαίτερης αξίας τα υψηλά ώριμα και προς ωρίμανση δάση) που φιλοξενούν και ίσως το σημαντικότερο δασικό είδος της περιοχής (σταχτής δρυοκολάπτης). Δάση οξυάς κυριαρχούν ως την ψευδαλπική ζώνη (~1800 m) με ιδιαίτερη σημασία για το φώλιασμα ορισμένων αρπακτικών και το μαύρο δρυοκολάπτη, ενώ τα εκτεταμένα βοσκοτόπια εκτείνονται ως την οριογραμμή των συνόρων με την ΠΓΔΜ, με τακτική χρήση από τους γύπες και τον χρυσαετό και ιδιαίτερης σημασίας για πολλά είδη στρουθιόμορφων, εξειδικευμένων αλπικών και μη. Εξαιρετικά σημαντικοί για όλα τα είδη αρπακτικών που απαιτούν βραχώδεις ορθοπλαγιές για φώλιασμα και κούρνιασμα είναι τα εκτεταμένα φαράγγια της Τζένας και του Βορεινού, καθώς και οι χαλιάδες του Αετοχωρίου, το φαράγγι του Αγιάσματος και οι αρκετοί διάσπαρτοι μεμονωμένοι βράχοι σε όλη την έκταση της περιοχής. Ο μεσαίος δρυοκολάπτης (Dendrocopos medius) είναι το είδος της ορνιθοπανίδας για το οποίο η Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά «Όρη Τζένα και Πίνοβο» αξιολογήθηκε από το BirdLife International (Heath & Evans 2000) ότι πληροί τα κριτήρια για ένταξη στο δίκτυο των Ζωνών Ειδικής Προστασίας (πίνακας 1). ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4

Πίνακας 1. Κριτήρια ΙΒΑ 2000 Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Πληθυσμός Κριτήριο BirdLife Dendrocopos medius Μεσαίος Δρυοκολάπτης Common B3, C6 Χάρτης 1. Όρια περιοχής μελέτης (όρια Σημαντικής Περιοχής για τα Πουλιά) (Bourdakis & Vareltzidou, 2000) 1.2 Παλαιότερες έρευνες για την ορνιθοπανίδα της περιοχής Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία ΕΘΙΑΓΕ. 1994. Πρόγραμμα ENVIREG: Αναγνώριση και αξιολόγηση βιοτόπων και διερεύνηση της δυνατότητας ένταξής τους στο κοινοτικό δίκτυο των ιδιαίτερα προστατευόμενων περιοχών σε εφαρμογή του Άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ για τη διατήρηση της ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5

άγριας ορνιθοπανίδας. Ταχεία ορνιθολογική αναγνώριση του συνόλου των 16 βιοτόπων. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία ΕΘΙΑΓΕ. 1995. Πρόγραμμα ENVIREG: Αναγνώριση και αξιολόγηση βιοτόπων και διερεύνηση της δυνατότητας ένταξής τους στο κοινοτικό δίκτυο των ιδιαίτερα προστατευόμενων περιοχών σε εφαρμογή του Άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας: «Όρη Τζένα - Πίνοβο». ΕΠΜ: Όρη Τζένα Πίνοβο. 2000. ΕΘΙΑΓΕ (Life). ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ (και βιβλιοθήκη ΥΠΕΧΩΔΕ). Καζαντζίδης, Σ. 2003. Αναφορά προγράμματος παρακολούθησης της ορνιθοπανίδας στην περιοχή Τζένας Πινόβου. ΕΘΙΑΓΕ. Τσιακίρης, Ρ. 2000. Η κατάσταση της ορνιθοπανίδας στην περιοχή Τζένας Πινόβου. Στην ΕΠΜ: Όρη Τζένα Πίνοβο. Panagiotopoulou, M.(compiler).1999. Important Bird Areas in Greece: 038. Mounts Tzena and Pinovo. In: Bourdakis S. & Vareltzidou S. (compilers). Important Bird Areas in Greece Database. Hellenic Ornithological Society, BirdLife International. (unpublished report) Καζαντζίδης, Σ. και Σ. Βαρελτζίδου (συντάκτες). 2001. Ορνιθολογικά Στοιχεία για το Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων της υποψήφιας ΖΕΠ «Όρη Τζένα Πίνοβο»με κωδικό ΣΠΠΕ GR038. ΕΟΕ:Παραδοτέο Προγράμματος «Άμεσες ενέργειες για την προστασία έξη ειδών αρπακτικών» - ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ 1.3 Χαρακτηρισμένες ζώνες Διαχειριστικό καθεστώς Η περιοχή περιλαμβάνει τις εξής θεσμοθετημένες προστατευόμενες περιοχές: Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης: Το Δάσος Οξιάς στο Πευκωτό Πέλλας, εμβαδού 3,2 εκταρίων, κηρυχθέν με το ΦΕΚ 121/Δ/1980 Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) & Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ): GR1240002 Όρη Τζένα (12.577 ha, 68 %), GR1240001 Κορυφές Όρους Βόρα (40.435 ha, 10 %) ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6

Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ): GR1240003 Όρος Πάϊκο (35252 ha, 2,3 %) Καταφύγιο Άγριας Ζωής (ΚΑΖ): Τζένα - Πίνοβο Δήμου Εξαπλατάνου (11.814 ha, 65 %) 2. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Για την έρευνα πεδίου αλλά και για τις απαιτούμενες εργασίες γραφείου εφαρμόστηκαν οι προδιαγραφές που παρήχθησαν στο πλαίσιο του έργου «Καθορισμός Μεθοδολογίας και σύνταξη προδιαγραφών για την αξιολόγηση περιοχών και το χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας, με πιλοτική εφαρμογή σε 10 περιοχές» (Δημαλέξης κ.α., 2004). Πραγματοποιήθηκαν 2 επισκέψεις στην περιοχή (3-4 Απριλίου και 8-14 Ιουλίου 2009). Η έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε κυρίως από τον γράφοντα, και τους Α. Χριστόπουλο, Θ. Κομνηνό, Α. Γαλανάκη και Π Αζμάνη. Λόγω της μεγάλης έκτασης της περιοχής μελέτης, της ιδιαίτερης ποικιλίας ενδιαιτημάτων και του μεγάλου καταλόγου υποψηφίων ειδών οριοθέτησης δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί ιδιαίτερα επισταμένη έρευνα σε κάποια περιοχή. Προτιμήθηκαν κάποιες οδικές διαδρομές (transect) με όχημα 4X4, σημειακές καταγραφές (point counts) για τα αρπακτικά πουλιά (Bibby et al 2002, Bildstein et al 2007). Οι οδικές διαδρομές αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποτελεσματικές για την καταγραφή των κεφαλάδων (Laniidae) που συνηθίζουν να στέκονται σε διακριτές θέσεις στις κορυφές δέντρων και θάμνων, ενώ πρέπει να υπογραμμιστεί ότι λόγω του προχωρημένου της εποχής όλες οι μετρήσεις στρουθιόμορφων θα πρέπει να θεωρηθούν υποεκτιμήσεις. Οι παρατηρήσεις πραγματοποιήθηκαν με κυάλια 8Χ42 και τηλεσκόπια 20-60Χ80 και η καταγραφή των θέσεων με δέκτες παγκόσμιου συστήματος εντοπισμού θέσης (Global Positioning System GPS) ενώ χρησιμοποιήθηκαν και χάρτες 1:50000 της ΓΥΣ. Ιδιαίτερη δυσκολία παρατηρήθηκε από τη μεγάλη κλίμακα όσον αφορά την ακριβή αποτύπωση πτήσεων των αρπακτικών, καθώς και η χρήση του υποβάθρου ενδιαιτημάτων του CORINE που δεν αποτυπώνει την μορφή και τη δομή της βλάστησης και επομένως, δεν είναι εύχρηστο ως προς την ακριβή αποτύπωση της δυναμικής των ενδιαιτημάτων, ιδίως όσον αφορά ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7

την τροφοληψία αρπακτικών πουλιών, την κατάσταση των δασικών ενδιαιτημάτων κ.λ.π. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης οι ορνιθολογικές μελέτες της Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης της περιοχής, αδημοσίευτα στοιχεία ορνιθολογικών παρατηρήσεων και δημοσιευμένα και αδημοσίευτα στοιχεία των αναφορών του διακρατικού προγράμματος για την προστασία των γυπών που εκπονεί η περιβαλλοντική ομάδα Αλμωπίας «Χρυσαετός στη Μεγάλη Πέτρα», σε συνεργασία με την περιβαλλοντική οργάνωση FWFF-Kavadartzi της FYROM από το 2004, με το γράφοντα να είναι εκ των κύριων ερευνητών πεδίου. Ονομαστικά, χρησιμοποιήθηκαν επίσης στοιχεία των Παναγιώτη Αζμάνη, Παντελή Κωνσταντίνου, Μαρίας Παναγιωτοπούλου, Ρήγα Τσιακίρη, Γιάννη Τσουγκράκη, Bratislav Grubac, Emmanuel & Tome Lisichanets και Meto Velevski. Από τις καταγραφές και τη διαθέσιμη βιβλιογραφική πληροφορία διαμορφώθηκαν οι χάρτες με τα κρίσιμα ενδιαιτήματα και τις επικράτειες για τα είδη χαρακτηρισμού και οριοθέτησης. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1 Συνοπτική αξιολόγηση Η καταγραφή ανέδειξε τη σημασία της περιοχής για πληθώρα ειδών, αν και δεν κατέστη δυνατόν να παραχθούν αξιόπιστες πληθυσμιακές εκτιμήσεις για τα περισσότερα είδη, πλην των αρπακτικών. Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε στα είδη των ανοιχτών εκτάσεων και της πεδινής και ημιορεινής ζώνης (300-1000 m) που απειλούνται ιδιαίτερα λόγω των αλλαγών χρήσεων γης, κυρίως λόγω επεκτάσεων οικισμών και εγκατάλειψης / εντατικοποίησης κατά περίπτωση καλλιεργειών. Η αξία της περιοχής για δασικά είδη είναι εγνωσμένη και στην παρούσα ήταν μόνο δυνατή η επιλεκτική έρευνα για κάποια είδη κυρίως δρυοκολαπτών. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην αξιολόγηση των πεδινών και ημιορεινών εκτάσεων, κυρίως του οροπεδίου της Νότιας και των πεδινών εκτάσεων της Φιλώτειας Νεοχωρίου που είχαν αποκλειστεί από τα όρια της ΖΕΠ κατά την παλαιότερη χάραξη. Η έρευνα κατέδειξε τη σημασία τους για τους κεφαλάδες ενώ οι συχνές ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8

παρατηρήσεις κραυγαετού και ασπροπάρη καθώς και η συνεχής σχεδόν παρουσία του σαΐνιού υποστηρίζει επιπλέον την ένταξή τους. Απαιτείται επιπλέον εξειδικευμένη έρευνα για να εκτιμηθούν πιο αποτελεσματικά, ιδιαίτερα οι πληθυσμοί των περισσότερων στρουθιόμορφων, να εντοπισθούν οι πιθανές επιπλέον επικράτειες και όσον το δυνατόν περισσότερες φωλιές (ιδιαίτερα δασόβιων) αρπακτικών πουλιών, και να εξακριβωθεί αν κάποια είδη με ιδιαίτερα ευρεία εξάπλωση στην περιοχή πληρούν τα κριτήρια χαρακτηρισμού και οριοθέτησης. Άμεση προτεραιότητα πρέπει να δοθεί επίσης στην εξακρίβωση της θέσης φωλεοποίησης του Ασπροπάρη στην περιοχή. 3.2 Ανάλυση της διαδικασίας αξιολόγησης Για την περιοχή μελέτης δημιουργήθηκε αρχικά ένας πίνακας εργασίας με όλα τα είδη που απαντούν στην περιοχή, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για να ετοιμασθούν: α) ο πίνακας αξιολόγησης των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης και β) οι πίνακες 3.2.a-b του Τυποποιημένου Δελτίου Δεδομένων. Στον πίνακα αξιολόγησης των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης (βλ. Παράρτημα: Πίνακας Ι) σημειώθηκε ο πληθυσμός του κάθε είδους στη περιοχή μελέτης και εάν το είδος πληροί κάποιο από τα κριτήρια 1, 2, 3 και 6. Τέλος, με βάση την αξιολόγηση που παρουσιάζεται στον παραπάνω πίνακα, ετοιμάστηκε ο πίνακας 2 ο οποίος περιλαμβάνει τα είδη που πληρούν τα κριτήρια 1-6 και συνεπώς πρόκειται για τα είδη χαρακτηρισμού της περιοχής και ο πίνακας 3 που περιλαμβάνει τα είδη που πληρούν τα πληθυσμιακά όρια οριοθέτησης και αποτελούν τα είδη οριοθέτησης της περιοχής μελέτης (δηλαδή τα είδη τα ενδιαιτήματα των οποίων μπορούν να ληφθούν υπόψη για την οριοθέτησή της ως ΖΕΠ). ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9

Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας Πίνακας 2. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την περιοχή: «GR 038 Όρη Τζένα και Πίνοβο» A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 73 Neophron percnopterus Ασπροπάρης Παγκ. Απειλ. Είδους 85 Buteo rufinus Αετογερακίνα <1% πληθ ΕΕ 101 Falco biarmicus Χρυσογέρακο <1% πληθ ΕΕ ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10

Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας Πίνακας 3. Είδη οριοθέτησης για την περιοχή: «GR 038 Όρη Τζένα και Πίνοβο» A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη οριοθέτησης 67 Pernis apivorus Σφηκιάρης <1% πληθ Ελλάδας 68 Milvus migrans Τσίφτης <1% πληθ Ελλάδας 72 Gypaetus barbatus Γυπαετός <1% πληθ Ελλάδας 74 Gyps fulvus Όρνιο <1% πληθ Ελλάδας 76 Circaetus gallicus Φιδαετός <1% πληθ Ελλάδας 83 Accipiter brevipes Σαΐνι <1% πληθ Ελλάδας 87 Aquila pomarina Κραυγαετός <1% πληθ Ελλάδας 90 Aquila chrysaetos Χρυσαετός <1% πληθ Ελλάδας 92 Hieraaetus pennatus Γερακαετός <1% πληθ Ελλάδας 98 Falco columbarius Νανογέρακο <1% πληθ Ελλάδας 103 Falco peregrinus Πετρίτης <1% πληθ Ελλάδας 113 Coturnix coturnix Ορτύκι <1% πληθ Ελλάδας 224 Bubo bubo Μπούφος <1% πληθ Ελλάδας 234 Apus melba Σκεπαρνάς <1% πληθ Ελλάδας 240 Merops apiaster Μελισσοφάγος <1% πληθ Ελλάδας 244 Picus canus Σταχτής Δρυοκολάπτης <1% πληθ Ελλάδας 246 Dryocopus martius Μαύρος Δρυοκολάπτης <1% πληθ Ελλάδας 374 Lanius collurio Αετομάχος <1% πληθ Ελλάδας 383 Pyrrocorax pyrrocorax Κοκκινοκαλιακούδα <1% πληθ Ελλάδας ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11

3.3 Περιγραφή κρίσιμων ενδιαιτημάτων/απειλών των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται συνοπτικά ο ελληνικός πληθυσμός των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης, το καθεστώς παρουσίας τους στην περιοχή μελέτης, τα κρίσιμα ενδιαιτήματά (θέσεις φωλιάσματος, τροφοληψίας και καταφυγίου) και οι απειλές τους, καθώς και τα ενδεδειγμένα μέτρα διατήρησης. Αετογερακίνα (Buteo rufinus) Καθεστώς παρουσίας - πληθυσμός. Ο Ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 200-300 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης έχουν εντοπιστεί 2 βέβαιες και 2 πιθανές θέσεις αναπαραγωγής του είδους την τελευταία πενταετία. Επιβεβαιωμένο πρέπει να θεωρείται το φώλιασμα στην περιοχή του φαραγγιού του Αγιάσματος και του φαραγγιού της Τζένας όπου έχουν εντοπιστεί ενεργές φωλιές. Πιθανές επιπλέον θέσεις θεωρούνται η έξοδος του Φαραγγιού του Βορεινού και κάποια βραχώδη πρανή του ρέματος Αρχαγγέλου-Νότιας. Οικολογία. Το είδος τρέφεται κυρίως με μικροθηλαστικά και ερπετά. Στην ευρύτερη περιοχή της Αλμωπίας έχει παρατηρηθεί να μεταφέρει σαύρες, φίδια και μικροθηλαστικά. Φωλιάζει σχεδόν αποκλειστικά σε βράχια Το είδος τρέφεται κυρίως με μικροθηλαστικά και ερπετά. Τα ζεύγη της Τζένας και του Πινόβου κάνουν εκτεταμένη χρήση των ξερικών περιοχών και καλλιεργειών στην περιοχή γύρω από τις θέσεις φωλεοποίησης τους. Όπως όλα τα αρπακτικά, τρέφεται τουλάχιστον περιστασιακά με πτώματα και τα δηλητηριασμένα δολώματα αποτελούν σοβαρή απειλή για την επιβίωση των ατόμων. Η λαθροθηρία, αν και σχετικά περιορισμένη, αποτελεί απειλή για κάθε είδος αρπακτικού με μικρούς πληθυσμούς, ενώ οι αλλαγές χρήσεων γης (εγκατάλειψη κτηνοτροφίας, δάσωση εγκαταλειμμένων γαιών, εντατικοποίηση καλλιεργειών) περιορίζουν το ενδιαίτημα τροφοληψίας. Απειλές. Η καταστροφή των δασικών ξέφωτων, η εντατικοποίηση της γεωργίας και η μεταβολή των χρήσεων γης των χέρσων ανοιχτών εκτάσεων που αποδίδονται στην γεωργία ή την οικιστική ανάπτυξη είναι βασικές αιτίες υποβάθμισης του βιοτόπου ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12

τροφοληψίας της Αετογερακίνας. Επίσης η μετατροπή χορτολιβαδικών εκτάσεων σε αροτραίες καλλιέργειες ή των ξηρών στεπωδών λιβαδιών σε αρδευόμενες μονοκαλλιέργειες έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις περιοχές κυνηγίου του είδους. Χρυσογέρακο (Falco biarmicus) Εξαιρετικά σπάνιο είδος με σποραδική κατανομή, το χρυσογέρακο εκτιμάται σε 30-50 ζεύγη στην Ελλάδα. Μια επικράτεια είναι γνωστή στο όρος Πίνοβο, όπου και είχε βρεθεί η φωλιά, αλλά μάλλον εγκαταλείφθηκε πιθανότατα από έντονη ενόχληση. Η τελευταία παρατήρηση ενηλίκου ατόμου στην περιοχή προέρχεται από τον γράφοντα την Άνοιξη του 2006 πλησίον της Θηριόπετρας ενώ οικογένεια με πτερωμένους νεοσσούς είχε παρατηρηθεί στην ίδια περιοχή το Καλοκαίρι του 2004. Ένα βαλσαμωμένο άτομο έχει βρεθεί σε προθήκη στην Αριδαία και ακόμη και ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό, πρέπει να θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι το είδος εξαφανίστηκε (αν πράγματι όντως δεν αναπαράγεται πλέον) από την περιοχή από ανθρώπινη παρέμβαση εντός των τελευταίων ετών. Η επαναποίκιση πρέπει να θεωρείται πολύ πιθανή από την περιοχή της λίμνης Βεγορίτιδας και του Βόρα. Οικολογία Φωλιάζει σε βράχια και προτιμά χαμηλά φαράγγια μπροστά από ξερικές ανοιχτές εκτάσεις με μεγάλους πληθυσμούς από εδαφόβια στρουθιόμορφα που αποτελούν και την κύρια πηγή τροφής του. Γεννά 2-4 αυγά που επωάζει για ~35 ημέρες, η πτέρωση ολοκληρώνεται σε άλλες 40 και οι νεοσσοί ανεξαρτητοποιούνται μετά από 1 μήνα. Απειλές. Το είδος, ελάχιστα μελετημένο, απειλείται από την λαθροθηρία, την παράνομη συλλογή των αυγών και των νεοσσών του (Bijleveld 1974) και είναι ιδιαίτερα ευάλωτο λόγω του πολύ αραιού πληθυσμού του. Σημαντικός ακόμη παράγοντας μείωσης είναι η αλλαγή του βιοτόπου του που προκαλείται από την εντατικοποίηση των καλλιεργειών και την αλλαγή των χρήσεων γης με την μετατροπή των ξηρικών καλλιεργειών και εκτάσεων σε εντατικές καλλιέργειες. Ασπροπάρης (Nerophron percnopterus) ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13

Το είδος έχει χαρακτηριστεί κρισίμως κινδυνεύον στον υπό έκδοση Κόκκινο βιβλίο των απειλούμενων σπονδυλόζωων στην Ελλάδα με τον τρέχοντα Ελληνικό πληθυσμό να υπολογίζεται σε 32-54 ζεύγη (Sidiropoulos and Tsiakiris 2009). Κατά τη διάρκεια της εργασίας πεδίου τον Ιούλιο, παρατηρήθηκαν ενήλικα άτομα (πιθανότατα το γνωστό από τα προηγούμενα χρόνια ζευγάρι του Πινόβου), σε αναζήτηση τροφής στην ευρύτερη περιοχή από το φαράγγι του Γαρεφίου (Όρος Βόρας) ως τις υπώρειες της Τζένας βορειανατολικά της Θηριόπετρας. Όλα τα προηγούμενα έτη, ενήλικα και νεαρά άτομα (max. 3 ενηλ.) έχουν παρατηρηθεί σε όλη σχεδόν την έκταση της προτεινόμενης ΖΕΠ, από τον Μαύρο Κάμπο και τα σφαγεία της Φούστανης, ως την υπαλπική ζώνη της Τζένας. Τα όρη της Τζένας και του Πινόβου αποτελούν πλέον μια από τις ελάχιστες περιοχές της χώρας που φιλοξενούν μεμονωμένο ζεύγος, μακριά από τις πυρήνες του πληθυσμού της Κεντρικής, Δυτικής και Βορειανατολικής Ελλάδας. Φυσικά, το ζεύγος αυτό, όπως και η τακτική παρουσία του είδους στο γειτονικό Όρος Βόρας έχει μάλλον μεγαλύτερη σύνδεση με τον σχετικά σταθερό πληθυσμό της ΠΓΔΜ (Velevski and Grubac 2007), καταδεικνύοντας την ιδιαίτερη ανάγκη να αντιμετωπιστεί η περιοχή διαχειριστικά και στο μέλλον και θεσμικά ως μια διασυνοριακή ζώνη για τη διατήρηση της Βιοποικιλότητας. Οικολογία Ο μικρότερος και ο μόνος μεταναστευτικός ευρωπαϊκός γύπας. Το είδος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα νεκρά ζώα της εκτατικής κτηνοτροφίας και συμπληρώνει τη διατροφή του με μικροθηλαστικά και ερπετά (κυρίως χελωνάκια Vlachos et al 1994). φωλιάζει σε βράχια ενώ είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ανθρώπινη παρουσία κοντά στις θέσεις φωλεοποίησης (Zuberogoitia et al 2009), ιδιαίτερα κατά το μεγάλωμα των νεοσσών. Κυριότερη απειλή, χωρίς τον περιορισμό της οποίας είναι σχεδόν βέβαιο ότι το είδος θα εξαφανιστεί τοπικά αποτελούν τα δηλητηριασμένα δολώματα. Με τις χαμηλές πυκνότητες που υπάρχουν η τρέχουσα κατάσταση της εκτατικής και ημισταυλισμένης κτηνοτροφίας μπορεί και να είναι ικανοποιητική για να καλύψει τις ανάγκες ενός ενήλικου ζεύγους αλλά απαιτείται ο άμεσος εντοπισμός θέσης αναπαραγωγής στην Ελληνική πλευρά του βουνού και η τακτική υποστήριξη του ζεύγους με συμπληρωματική τροφοδοσία στο Χώρο Τροφοδοσίας Αρπακτικών ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14

Πουλιών (ΧΤΑΠ) του φαραγγιού του Αγιάσματος για να εξασφαλιστεί η αναπαραγωγική επιτυχία. Απειλές: Το είδος αντιμετωπίζει διάφορες απειλές. Στην Αφρική η μείωση των πληθυσμών του πιθανά σχετίζεται με τη μείωση των πληθυσμών των άγριων οπληφόρων και την υπερβόσκηση από το ζωικό κεφάλαιο. Επιπλέον το Diclofenac, ένα αντιφλεγμονώδες κτηνιατρικό φάρμακο (NSAID) που ευθύνεται για την πρόσφατη δραματική μείωση των πληθυσμών των γυπών (Gyps spp.) στην Ινδία είναι τοξικό και για τον Ασπροπάρη, όπως και για άλλα είδη πουλιών (γερανούς, γύπες κ.α) (BirdLife International, 2009). Η ενόχληση, η μολυβδίαση, η άμεση δηλητηρίαση και η ηλεκτροπληξία ευθύνονται για τις απώλειες στην Ευρώπη. Επιπλέον μετά το 2002 οι κανονισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον έλεγχο της διάθεσης των ζωικών σφάγιων και των νεκρών ζώων είχαν σαν αποτέλεσμα τη μείωση της διαθεσιμότητας τροφής, ενώ υπολείμματα αντιβιοτικών σε σφάγια φαίνεται ότι καθιστούν περισσότερο ευπαθείς τους νεοσσούς σε ασθένειες. Στην Ελλάδα κυριότερη αιτία για τη ραγδαία μείωση του Ασπροπάρη φαίνεται να είναι η ευρύτατη και ανεξέλεγκτη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων σε όλη την επικράτεια. Στόχος αυτής της χαώδους κατάστασης είναι κυρίως ο λύκος και η αλεπού από κτηνοτρόφους και κυνηγούς αντίστοιχα, αλλά και κυνηγετικοί σκύλοι λόγω αντιδικιών, καθώς και αδέσποτα ζώα. Άλλη σημαντική παράμετρος είναι η ενόχληση στους χώρους αναπαραγωγής από δραστηριότητες αναψυχής ή έργα (πτήσεις ελικοπτέρων αναψυχής, υδροηλεκτρικά σε φαράγγια με νερά μόνιμης ροής, διάνοιξη δρόμων κλπ) που μπορεί να οδηγήσει στην εγκατάλειψη της φωλιάς. Τέλος η μείωση της εκτατικής κτηνοτροφίας, οι υγειονομικές διατάξεις για την υποχρέωση της ταφής κάθε νεκρού ζώου (ακόμη και σκοτωμένων στο δρόμο) και το κλείσιμο των ανεξέλεγκτων χωματερών σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση ή εγκατάλειψη παραδοσιακών καλλιεργειών θα οδηγήσουν στη μείωση της διαθεσιμότητας τροφής σε κρίσιμα επίπεδα για την αναπαραγωγική επιτυχία του είδους στο άμεσο μέλλον (Τσιακίρης κ.α. 2008). Σφηκιάρης (Pernis apivorus) ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15

Ο σφηκιάρης είναι σχετικά κοινό είδος στην Ελλάδα με τον ελάχιστο εθνικό πληθυσμό να υπολογίζεται σε 1000 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται κυρίως στις ζώνες βλάστησης Δρυός και Οξυάς (από τα 300 ως και τα 1800 περίπου μέτρα) με μάλλον συνεχή κατανομή αφού έχει βρεθεί σε κάθε κατάλληλη περιοχή από τα όρια με την περιοχή του Βόρα ως τις ανατολικές υπώρειες τις Τζένας. Οικολογία Ο Σφηκιάρης είναι σχετικά κοινό είδος μεσαίου μεγέθους αρπακτικού, και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ύπαρξη υψηλού δάσους για την αναπαραγωγή και ανοίγματα σε μαλακά εδάφη που ευνοούν το σκάψιμο για αγριομέλισσες και σφήκες (η κύρια τροφή του, Cramp and Simmons 1980, Hardey et al 2006) για τροφοληψία. Μεταναστευτικός, φτάνει μετά το τέλος Μαρτίου και αναχωρεί μετά τα μέσα Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997), γεννά 1-3 αυγά που επωάζονται για 35-40 ημέρες, ενώ τα νεαρά παραμένουν στην φωλιά για 50 και ανεξαρτητοποιούνται πλήρως μετά τις 75-100 ημέρες. Συμπληρώνει τη διατροφή του με άλλα έντομα, αμφίβια και ερπετά. Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα. Απειλές: Απειλές για το είδος θεωρούνται η λαθροθηρία, η οδική διάνοιξη σε ορεινούς όγκους και η πρόσβαση απρόσιτων περιοχών, η ενόχληση στην περιοχή φωλεοποίησης, οι υλοτομήσεις ώριμων δέντρων, τα καλώδια υψηλής τάσης, καθώς και η εγκατάλειψη ή αλλαγή παραδοσιακών χρήσεων γης και πρακτικών (δάσωση εγκαταλειμμένων γαιών, χρήση βιοκτόνων και καταστροφή φυτοφρακτών). Τσίφτης (Milvus migrans) Ο Τσίφτης θεωρείται εξαιρετικά σπάνιος στην Ελλάδα με το BirdLife International (2004) να εκτιμά το μέγεθος του πληθυσμού του σε μόλις 20-25 ζεύγη. Η τακτική του παρουσία στην περιοχή μελέτης στο σκουπιδότοπο της Φούστανης καθώς και κατά τη λειτουργία του ΧΤΑΠ του Πινόβου συνηγορούν στο ότι η περιοχή αποτελεί τουλάχιστον αναπόσπαστο μέρος μιας επικράτειας. Οικολογία: Εξαιρετικά ευρύτατη ποικιλία δίαιτας στην παλαιαρκτική εξάπλωσή του, παρουσιάζει μια εξάρτηση από νεκρά ζώα και απορρίμματα υπολείμματα επεξεργασίας κρέατος, ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16

και στην ευρύτερη περιοχή της Αλμωπίας παρατηρείται πιο συχνά σε σκουπιδότοπους, ενώ έχει παρατηρηθεί να πετά πάνω από δρόμους προς αναζήτηση νεκρών ζώων, θυμάτων αυτοκινήτων. Φωλιάζει σχεδόν αποκλειστικά σε δέντρα. Μεταναστευτικός, φτάνει από τις αρχές Μαρτίου και αναχωρεί από τα μέσα Αυγούστου, ενώ μερικά άτομα ξεχειμωνιάζουν κυρίως γύρω από μεγάλους υγροτόπους (Handrinos and Akriotis, 1997). Αποθέτει 2-3 αυγά που κλωσά για ~40 ημέρες, οι νεοσσοί πτερώνονται σε ~40 ημέρες και ανεξαρτητοποιούνται μετά από άλλες 50 ημέρες (Cramp and Simmons 1980). Απειλές: H κυριότερη απειλή για το είδος συνδέεται με τη συνήθεια του να τρέφεται με νεκρά ζώα, συνήθεια που τον καθιστά ευάλωτο σε δηλητηριάσεις από δολώματα ή φυτοφάρμακα. Άλλες απειλές συνιστούν η μείωση των αποθεμάτων ψαριών, τα οποία επίσης αποτελούν τροφή του, η λαθροθηρία και η πρόσκρουση σε ηλεκτροφόρα καλώδια. Επιπλέον μετά το 2002 οι κανονισμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον έλεγχο της διάθεσης των ζωικών σφάγιων και των νεκρών ζώων είχαν σαν αποτέλεσμα τη μείωση της διαθεσιμότητας τροφής του είδους. Επιπλέον αλλαγές στον τρόπο άσκησης της εκτατικής κτηνοτροφίας εγκυμονούν κινδύνους για το είδος, καθώς μειώνουν τη διαθεσιμότητα εύρεσης νεκρών ζώων στην ύπαιθρο, αλλά και πιθανά επηρεάζουν τους πληθυσμούς εντόμων με τα οποία ο Τσίφτης τρέφεται. Τέλος σε κάποιες χώρες, όπως στη Ρωσία, απειλή αποτελεί την Άνοιξη η ενόχληση από τουρίστες ή ψαράδες που προσεγγίζουν τις περιοχές όπου φωλιάζει (Tucker & Heath 1994). Γυπαετός (Gypaetus barbatus) Ο Γυπαετός έχει μάλλον εξαφανιστεί από τα ηπειρωτικά Βαλκάνια με το μόνο βιώσιμο πληθυσμό να βρίσκεται πλέον στην Κρήτη (Gensbol 2006). Η περιοχή του Ορεινού Τόξου Αλμωπίας έχει το θλιβερό προνόμιο να είναι η τελευταία περιοχή στα Βαλκάνια που φιλοξενεί ίσως ακόμα ένα άτομο, η τελευταία επιβεβαιωμένη παρατήρηση του οποίου προέρχεται από το χιονοδρομικό κέντρο του Καιμακτσαλάν τον Αύγουστο του 2004 (Σιδηρόπουλος κ. α. 2007). Μάλλον πρόκειται για το ίδιο άτομο που εμφανιζόταν τακτικά στην περιοχή μελέτης και το ορνιθολογικό πάρκο και ΣΠΠ της Cerna Reka - Λίμνης Tikvesh στη γείτονα χώρα. Στα όρη Τζένα και Πίνοβο, ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17

η σχεδόν σταθερή παρουσία του κατά τα έτη 2000-2004 και παλαιότερα στο φαράγγι του Πευκωτού, την διασυνοριακή περιοχή της υπαλπικής ζώνης της Τζένας, καθώς και η επανειλλημένη χρήση του ΧΤΑΠ του Πινόβου και της ευρύτερης περιοχής του είναι καταγεγγραμένα από τους Τσιακίρη (2001) και εκεί αναφορές, Τσιακίρη κ. α. (2002), Sidiropoulos et al (2004 και 2005) και Σιδηρόπουλο κ.α. (2007). Η διασυνοριακή περιοχή της Αλμωπίας πρέπει να αποτελέσει ύψιστη προτεραιότητα για την επανεισαγωγή του είδους στα Βαλκάνια, μετά από τις κατάλληλες διαχειριστικές δράσεις. Οικολογία: Είδος με μόνιμη παρουσία στους χώρους αναπαραγωγής του και εξαιρετικά φιλοπατρικό («δεμένο» με τη χωροκράτειά του). Εξαιρετικά αργοί αναπαραγωγικοί ρυθμοί, ένας πλήρης επιτυχημένος κύκλος διαρκεί για πολύ πάνω από το μισό έτος από την απόθεση των αυγών ως την ανεξαρτητοποίηση του νεοσσού, που θα φτάσει σε αναπαραγωγική ηλικία μετά το 6 ο -7 ο έτος. Αυτοί οι ρυθμοί, η εξάρτηση από τη χωροκράτειά του και κυρίως η εξάρτηση από τα νεκρά κτηνοτροφικά ζώα (τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά με κόκαλα), που το καθιστά ευάλωτο στην έλλειψη της διαθέσιμης τροφής με τη γενικότερη τάση μείωσης της εκτατικής κτηνοτροφίας, και εξαιρετικά επιρρεπές στη δηλητηρίαση από δολώματα, οδήγησαν στην σταθερή μείωση και εξαφάνισή του το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα. Φωλιάζει σε σπηλιές απρόσιτων γκρεμών. Το είδος είχε εξαφανιστεί από τις Άλπεις στις αρχές του 20 Αιώνα αλλά εντατικές προσπάθειες επανεισαγωγής με απελευθερώσεις πολλών νεοσσών ετησίως οδήγησαν στην επανεγκατάσταση ενός αυξανόμενου πληθυσμού στην μεγάλη οροσειρά της Κεντρικής Ευρώπης. Η υπάρχουσα τεχνογνωσία ήδη χρησιμοποιείται και αλλού (Sierra de Cazorla, ESP) για την αποκατάσταση εξαφανισμένων πληθυσμών. Απειλές. Κύρια απειλή για το είδος είναι η χρήση δηλητηρίων για τον έλεγχο σαρκοφάγων θηλαστικών, η οποία ήταν και την βασική αιτία εξαφάνισης του από την ηπειρωτική Ελλάδα. Στην Κρήτη η λαθροθηρία αποτελεί κύρια πηγή θνησιμότητας και τοπικά η χρήση δηλητηρίων. Άλλες απειλές είναι η όχληση στις θέσεις φωλιάσματος η οποία επιτείνεται με την ανεξέλεγκτη διάνοιξη αγροτικών δρόμων και ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18

η υποβάθμιση του βιοτόπου φωλιάσματος και τροφοληψίας λόγω της ανερχόμενης τουριστικής και οικιστικής πίεσης σε πολλές ορεινές περιοχές. Όρνιο (Gyps fulvus) Το Όρνιο αναπαράγεται ακόμη στην περιοχή του ορνιθολογικού πάρκου της Cerna Reka, του περάσματος της Demir Kapya στην κοιλάδα του Αξιού, και το Μαρίοβο της ΠΓΔΜ, και πουλιά από αυτές τις αποικίες επισκέπτονται όλη την έκταση της οροσειράς (όπως και του Βόρα) για τροφοληψία τους θερινούς κυρίως μήνες. Η εμφάνιση τους στο ΧΤΑΠ του Πινόβου κορυφώνεται κυρίως την άνοιξη και το φθινόπωρο με αποκορύφωμα το φθινόπωρο του 2005 με την επί μέρες συνεχή παρουσία 20 και πλέον ατόμων. Θέσεις τροφοληψίας και κουρνιάσματος έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία της Τζένας και του Πινόβου με σημαντικότερη ίσως τη θερινή κούρνια στη θέση Μαύρος Βράχος όπου διανυκτερεύουν ομάδες όρνιων σε αναζήτηση τροφής στον ορεινό όγκο. Η θέση της ευρύτερης περιοχής του Ορεινού Τόξου Αλμωπίας στο κέντρο των αποικιών της Βαλκανικής είναι ζωτικής σημασίας για την επαφή των πληθυσμών της κεντρικής και δυτικής Βαλκανικής με αυτούς της Ροδόπης. Απειλείται άμεσα από τα δηλητηριασμένα δολώματα με αποκορύφωμα το περιστατικό του Μαρτίου του 2006 οπότε και 21 άτομα βρέθηκαν δηλητηριασμένα ~2km από τα σύνορα στο έδαφος της γείτονος στις βορειοδυτικές υπώρειες του Βόρα. Και για το είδος αυτό, υπάρχει εκτεταμένη τεχνογνωσία όσον αφορά τις προοπτικές αποκατάστασης πληθυσμών μετά από τις κατάλληλες διαχειριστικές δράσεις. Οικολογία Το είδος προτιμά ως ενδιαίτημα τις ανοιχτές εκτάσεις που διευκολύνουν την ανεύρεση της τροφής του και αποφεύγει τα δάση. Φωλιάζει σε αποικίες (αν και έχουν καταγραφεί σπάνια και μοναχικές φωλιές) σε βραχώνες ορεινών περιοχών, αλλά και δίπλα στη θάλασσα. Τρέφεται αποκλειστικά με πτώματα και για το λόγο αυτό είναι στενά συνδεμένο με την κτηνοτροφία (Tucker & Heath 1994). Επιπλέον τα νεαρά άτομα πραγματοποιούν μεγάλες μετακινήσεις και μαρκαρισμένα πουλιά από την Κροατία έχουν παρατηρηθεί σε όλη τη Μεσόγειο. Απειλές: Η εξάρτηση του είδους από τα πτώματα με τα οποία τρέφεται και η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί την κύρια απειλή για το είδος στα Βαλκάνια ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 19

και στην Ευρώπη. Στόχος των δολωμάτων είναι κυρίως ο λύκος και η αλεπού από κτηνοτρόφους και κυνηγούς αντίστοιχα, αλλά και κυνηγετικοί σκύλοι λόγω αντιδικιών, καθώς και αδέσποτα ζώα. Άλλη σημαντική παράμετρος είναι η ενόχληση στους χώρους αναπαραγωγής από δραστηριότητες αναψυχής ή έργα (πτήσεις ελικοπτέρων αναψυχής, διάνοιξη δρόμων κλπ). Επίσης μακροπρόθεσμα η μείωση της εκτατικής κτηνοτροφίας και οι υγειονομικές διατάξεις για την υποχρέωση της ταφής κάθε νεκρού ζώου πιθανότατα έχουν οδηγήσει στη μείωση της διαθεσιμότητας τροφής τοπικά σε κρίσιμα επίπεδα για την αναπαραγωγική επιτυχία του είδους. Επιπλέον τα τελευταία 15 χρόνια το αντιφλεγμονώδες κτηνιατρικό σκεύασμα diclofenac, το οποίο είναι τοξικό για τους γύπες, έχει αποδειχθεί υπεύθυνο για τη δραματική μείωση τριών ειδών του γένους Gyps στην Ινδία που βρίσκονται πλέον στα όρια της εξαφάνισης (Prakash et al. 2003), ενώ η χρήση του ίδιου σκευάσματος στην Αφρική θέτει σε κίνδυνο τους γύπες της Αφρικής και ως εκ τούτου ερευνάται η επίδραση και δρομολογείται η απαγόρευσή του σε όλη την αφρικανική ήπειρο (Naidoo et al. 2009). Είναι πιθανό άτομα του είδους που έρχονται σε επαφή με τους παραπάνω πληθυσμούς να πεθαίνουν καταναλώνοντας τροφή που περιέχει το συστατικό αυτό του φαρμάκου. Φιδαετός (Circaetus gallicus) Ο φιδαετός αριθμεί τουλάχιστον 300 ζεύγη στη χώρα μας και στα 'Ορη Τζένα και Πίνοβο έχουν βρεθεί τρεις τουλάχιστον επικράτειες, μία στα ΒΔ όρια της περιοχής, μία στις Νότιες πλαγιές του Πινόβου και τουλάχιστον μία στη Τζένα. Οικολογία Φωλιάζει σε ώριμα δέντρα με σχετικά ανοιχτή κόμη (Bakaloudis et al 2003). Καλοκαιρινός επισκέπτης στη χώρα, έρχεται από τα μέσα Μαρτίου και αναχωρεί για το Νότο από αρχές Σεπτεμβρίου. Τρέφεται σε μεγάλο ποσοστό με φίδια και μεγάλες σαύρες. Γεννά 1 αυγό που επωάζεται για ~45 ημέρες. Οι νεοσσοί παραμένουν στη φωλιά για περίπου 70 ημέρες και μεταναστεύουν σε οικογενειακές ομάδες (Cramp and Simmons 1980, Gensbol 2006). Απειλές: Βασικές απειλές για το είδος αποτελούν η λαθροθηρία και στη Μεσόγειο γενικότερα οι πυρκαγιές, καθώς και η απομάκρυνση των ώριμων δέντρων που του ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 20

στερούν σημαντικές θέσεις φωλιάσματος. Επίσης η εγκατάλειψη παραδοσιακών χρήσεων γης, όπως των εκτατικών μορφών κτηνοτροφίας και η επακόλουθη δάσωση εγκαταλελειμμένων γαιών (καλλιέργειες βοσκοτόπια) έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του κυνηγότοπού του. Σαΐνι (Accipiter brevipes) Το σαΐνι βρέθηκε σε όλο το μήκος ημιορεινής ζώνης της περιοχής καθώς και σε όλα σχεδόν τα ρέματα του της πεδινής ζώνης. Ιδιαίτερα σημαντική για το είδος είναι η πεδινή ζώνη Βορεινού Θηριόπετρας Φούστανης όπου τουλάχιστον τρεις επικράτειες είναι γνωστές, καθώς και τα ρέματα προς νότον, ενώ το είδος φαίνεται να είναι σπανιότερο, χωρίς όμως να απουσιάζει από το οροπέδιο της Νότιας. Οικολογία: Το σαΐνι αποτελεί είδος αρκετά κρυπτικό στην παρουσία του (Gensbol 2008) και ένα από τα λιγότερο μελετημένα αρπακτικά της Ευρώπης στην οποία είναι καλοκαιρινός επισκέπτης χρησιμοποιώντας την Ανατολική οδό στενού μεταναστευτικού μετώπου (Κάυκασος / Βόσπορος Μ. Ανατολή). Στην Ελλάδα έρχεται από τις αρχές Μαΐου (Handrinos and Akriotis 1997). Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα σε παρόχθια και άλλα δάση χαμηλού υψομέτρου. Στην περιοχή μελέτης έχει βρεθεί σε παρόχθια και υδροχαρή δάση με Platanus orientalis Salix spp, λευκοφυτείες, και δάση δρυός. Τρέφεται κυρίως με μικρά ερπετά και έντομα, και παρατηρήθηκε να κυνηγάει πολλές φορές πάνω από αγροτικές εκτάσεις με φυτοφράκτες, χέρσα, αγροτικούς δρόμους και ρέματα, χρησιμοποιώντας στύλους, σύρματα, κλαδιά δέντρων και εν πτήση. Είναι μάλλον συντηρητική εκτίμηση ότι κάθε τμήμα ρέματος <2 km με ανεπτυγμένη παρόχθια βλάστηση μπορεί να φιλοξενεί και από ένα ζεύγος (όπως και το αντιστοίχου μεγέθους χαλαρό πλατανόδασος του Μαύρου Κάμπου). Γεννά 3-5 αυγά που επωάζει για 30-35 ημέρες, οι νεοσσοί πτερώνονται σε ηλικία 40-45 ημερών και παραμένουν με τους γονείς για 2 περίπου εβδομάδες (Gensbol 2006). Απειλές. Οι ανάγκες του είδους σε τροφή φώλιασμα επηρεάζονται αρνητικά από τις αλλαγές στην γεωργία, τις αποξηράνσεις μικρών υγροτοπικών περιοχών γύρω από τα ρέματα και την υλοτομία ώριμων δένδρων. Η εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας επηρεάζει την διαθεσιμότητα της τροφής του. ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 21

Κραυγαετός (Aquila pomarina) Ο ελάχιστος ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 67 ζευγάρια. Στα Όρη Τζένα και Πίνοβο, τουλάχιστον μια επικράτεια πρέπει να υπάρχει, κρίνοντας από τις συχνές παρατηρήσεις του είδους στα σφαγεία της Φούστανης, στο Μαύρο Κάμπο γενικότερα, και τις επανειλημμένα καταγεγραμμένες πτήσεις με Βορειοανατολική κατεύθυνση από τις περιοχές αυτές. Τόσο στην περιοχή μελέτης όσο και την ευρύτερη περιοχή έχει δείξει επανειλημμένα μια τάση να επισκέπτεται θέσεις όπου γινόταν απόρριψη υπολειμμάτων σφαγείων. Έχει παρατηρηθεί ακόμη, το καλοκαίρι του 2005 να φεύγει από την περιοχή της Ούμας μεταφέροντας τροφή προς το Πάικο, διασχίζοντας το οροπέδιο της Νότιας. Οικολογία Μεταναστευτικό είδος, έρχεται στη χώρα από τα μέσα Απριλίου και αναχωρεί από τα τέλη Αυγούστου. Φωλιάζει κυρίως στη Βόρειο Ελλάδα σε κράσπεδα δασών πεδινών και ημιορεινών συνήθως περιοχών, με ιδιαίτερη προτίμηση σε περιοχές με υγροτόπους, εκτατικές καλλιέργειες και λιβάδια, όπου κυνηγά τη λεία του, κυρίως ερπετά, αμφίβια και μικροθηλαστικά. Φωλιάζει σε ώριμα δέντρα, όπου εναποθέτει 2 αυγά, ενώ στην περίπτωση ακόμη που εκκολαφθούν και τα δύο, πάντα μόνο ο ένας (μεγαλύτερος) νεοσσός επιβιώνει. Απειλές. Οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει το είδος στην Ελλάδα είναι η αποψίλωση / υποβάθμιση των δασών, καθώς και η διαχείρισή τους με τρόπο μη συμβατό με τη διατήρηση του είδους, η αλλαγές των ενδιαιτημάτων του, οι νέες αγροτικές πρακτικές, η καταστροφή των μικρών υγροτόπων και η μείωση των σημαντικότερων ειδών που αποτελούν τη λεία του: των αμφίβιων και των ερπετών. Χρυσαετός (Aquila chrysaetos) Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 100 ζεύγη με εξάπλωση σε κάθε μεγάλο ορεινό όγκο της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας και σποραδικότερα στην Πελοπόννησο, ενώ αναπαράγεται και στην Κρήτη (πιθανόν το υποείδος A c homeyeri). Στα όρη Τζένα και Πίνοβο τουλάχιστον 2 ζεύγη αναπαράγονται στα ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 22

φαράγγια του Πευκωτού και της Τζένας. Και στις δύο θέσεις παρατηρήθηκαν ζεύγος και μεμονωμένα άτομα αντίστοιχα κατά την έρευνα πεδίου τον Ιούλιο. Στην τελευταία περιοχή, μια εκτεταμένη επικράτεια προκύπτει από τις συγκεντρωμένες παρατηρήσεις πολλών ετών από τις βόρειες υπώρειες του Όρους Πάικο, ως την υπαλπική ζώνη της Τζένας. Στον ΧΤΑΠ του Πινόβου, παρατηρείται ως το τακτικότερο είδος μεγάλου αρπακτικού με σταθερή παρουσία όλο το χρόνο, κυρίως από το ζευγάρι το Πινόβου, ενώ το Χειμώνα παρατηρούνται και άλλα ενήλικα άτομα πιθανόν από την επικράτεια της Τζένας. Η λοφώδης περιοχή μεταξύ Φούστανης Αετοχωρίου Νότιας πιθανόν χρησιμοποιείται ως χώρος τροφοληψίας και από τα 2 ζεύγη (με κύριο θήραμα τις χελώνες που έχουν παρατηρηθεί επανειλημμένα να μεταφέρουν ενώ υπάρχει και γνωστή σπάστρα), με μάλλον χαλαρά επικρατειακά όρια. Παραμένει άγνωστο αν άτομα που παρατηρούνται στην υποαλπική ζώνη της ΖΕΠ προέρχονται μόνο από τα εν λόγω ζευγάρια ή (πολύ πιθανόν τουλάχιστον κοντά στην οριογραμμή των συνόρων), αν πρόκειται για άτομα που αναπαράγονται στις βόρειες πλαγιές των βουνών στην ΠΓΔΜ. Οικολογία Λόγω των εγγενώς μικρών πληθυσμών του θεωρείται απειλούμενος στην Ευρώπη αν και δεν μειώνεται στο μεγαλύτερο μέρος της εξάπλωσής του (BirdLife International 2004). Έχει αργούς αναπαραγωγικούς ρυθμούς ωριμάζοντας μετά το 6 ο έτος, γεννά 1-2 αυγά που κλωσά για 40-45 ημέρες, οι νεοσσοί παραμένουν στη φωλιά για 2-2.5 μήνες και ανεξαρτητοποιούνται σε άλλους 3-4 (Watson, 1997). Μπορεί να τραφεί με μεγάλο εύρος λείας από μικρά τρωκτικά έως ενήλικα σαρκοφάγα (αλεπούδες) και νεαρά οπληφόρα, αλλά συνήθως εστιάζει τις προτιμήσεις του τοπικά σε θηράματα 0.5-2.5 kg, ανάλογα με το τι αφθονεί τοπικά (στη Βαλκανική είναι γνωστή η εξάρτησή του κατά την αναπαραγωγική περίοδο από χελώνες τις οποίες ρίχνει σε βράχια για να σπάσει το καύκαλο, Grubac 1987, Handrinos 1986). Η αναπαραγωγική επιτυχία του μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά από παράγοντες όπως η παρατεταμένη κακοκαιρία, η ενόχληση και η αλλαγές στα ενδιαιτήματα, ιδιαίτερα σε αλληλεπίδραση με συνεργηστικούς παράγοντες (Steenhoff et al 1997, Whitfield et al 2006, Vekasy et al 1997). ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 23

Ένα μοντέλο χρήσης χώρου που προβλέπει εντατική χρήση σε ράχες και κορυφογραμμές κοντά στη φωλιά έχει αναπτυχθεί στη Σκοτία (Haworth et al 2002) και έχει δοκιμαστεί και με σχετική επιτυχία στο δάσος Δαδιάς (Sidiropoulos 2009). Το είδος διατηρεί κυρίως αμοιβαία αποκλειστικές επικράτειες φωλεοποίησης και τροφοληψίας και συνεπώς οι ανάγκες σε ενδιαιτήματα φωλεοποίησης και τροφοληψίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν για κάθε επικράτεια χωριστά όσον αφορά τα ενδεδειγμένα διαχειριστικά μέτρα, καθώς η βιωσιμότητα των επικρατειών και η αναπαραγωγική επιτυχία έχει βρεθεί να περιορίζεται πιο εύκολα σε ζεύγη με ενδοειδικά περιορισμένες δυνατότητες επέκτασης χωροκράτειας (Marzluff et al 1997). Απειλές: Βασικές απειλές για το είδος είναι η λαθροθηρία, η χρήση δηλητηρίων και η υποβάθμιση των βιοτόπων τροφοληψίας του (κυρίως η εγκατάλειψη των ορεινών καλλιεργειών), καθώς και σε τοπικό επίπεδο η υπερθήρευση ορισμένων βασικών ειδών διατροφής όπως η πέρδικα και ο λαγός. Επίσης οι εκτεταμένες αναδασώσεις και η φυσική δάσωση εγκαταλελειμμένων γαιών είναι αρνητικές για το είδος. Γερακαετός (Hieraaetus pennatus) Ο γερακαετός θεωρείται σπάνιος στη χώρα μας με τον ελάχιστο πληθυσμό να εκτιμάται σε 80 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης έχει εντοπιστεί σε 3 περιοχές και πρόκειται για τουλάχιστον μία επικράτεια, στην περιοχή του Πευκωτού, μέρος μιας επικράτειας πιθανότατα από το όρος Πάικο στην περιοχή της Λαγκαδιάς, και μια πιθανή επικράτεια στη περιοχή της Θηριόπετρας όπου το 2006 παρατηρούταν συστηματικά ένα άτομο να κυνηγά. Οικολογία: Ο γερακαετός είναι καλοκαιρινός επισκέπτης στην Δυτική Παλαιαρκτική και στη χώρα μας βρίσκεται από τα μέσα Απριλίου ως τα τέλη Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997). Φωλιάζει αποκλειστικά σε δέντρα και καταλαμβάνει επικράτειες σε ημιορεινές κυρίως περιοχές σε άκρες δασών και αγροδασικά μωσαϊκά, αλλά μπορεί να χρησιμοποιήσει πολλών ειδών ανοιχτά ενδιαιτήματα (δασοόριο, καλλιέργειες, βοσκοδάση, θαμνολίβαδα). Σε μεσογειακά οικοσυστήματα της Ισπανίας βρέθηκε να προτιμά τα αγροδασικά μωσαϊκά (Sanchez-Zapata & Calvo 1999) και να φωλιάζει σε ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 24

δάσος αλλά να εντάσσει μεγάλο μέρος εκτατικών καλλιεργειών στην επικράτειά του (Martinez et al 2007). Τρέφεται κυρίως με μέσου μεγέθους στρουθιόμορφα και σαύρες. Γεννά 1-2 αυγά, η επώαση διαρκεί ~ 37 ημ., η πτέρωση ολοκληρώνεται σε 50-60 και η ανεξαρτητοποίηση μετά από άλλες 45. Οι νεοσσοί μεταναστεύουν χωριστά 1-2 εβδομάδες πριν τους γονείς (Gensbol 2008). Απειλές: Κύριες απειλές για το είδος αποτελούν η λαθροθηρία, οι υλοτομίες υπερώριμων δέντρων ή συστάδων, οι αποψιλωτικές υλοτομίες, καθώς και δασικές εργασίες σε περίοδο αναπαραγωγής κοντά στη θέση της φωλιάς που μπορεί να προκαλέσουν ενόχληση. Επίσης το είδος απειλούν πυρκαγιές, οδική διάνοιξη ορεινών όγκων και πρόσβαση απρόσιτων περιοχών, καθώς και η ύπαρξη καλωδίων υψηλής τάσης. Πετρίτης (Falco peregrinus) Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 300 ζεύγη και στην περιοχή μελέτης έχει παρατηρηθεί σε τουλάχιστον 3 θέσεις που μάλλον ανήκουν σε διαφορετικές επικράτειες: Στο φαράγγι του Πευκωτού, της Τζένας και τη θέση Μαύρος Βράχος. Πιθανές άλλες θέσεις που υποστηρίζονται και από σχετικές παρατηρήσεις είναι η περιοχή του Αγιάσματος, καθώς και οι χαλιάδες του Αετοχωρίου. Οικολογία Ο πετρίτης φωλιάζει αποκλειστικά σε βράχια (και κτίρια σε μεγάλες πόλεις όπου τρέφεται με περιστέρια) και τρέφεται κυρίως με πουλιά μεσαίου μεγέθους (από μέγεθος τσίχλας και πάνω με ιδιαίτερη προτίμηση στα περιστερόμορφα) τα οποία συλλαμβάνει εν πτήση. Γεννά 2-4 αυγά, η επώαση διαρκεί περίπου 1 μήνα, οι νεοσσοί πτερώνονται μετά από 40 ημέρες και παραμένουν με τους γονείς για άλλους δυο μήνες. Απειλές: Η μείωση της τροφής και ειδικότερα των αγριοπερίστερων αποτελεί παράγοντα περιορισμού της διαθεσιμότητας τροφής. Ως ιδιαίτερη απειλή στην Ευρώπη έχει αναφερθεί η παράνομη συλλογή αυγών και νεοσσών για ιερακοθηρία, χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις για σχετικές δραστηριότητες στην περιοχή μελέτης. Επίσης η λαθροθηρία απειλεί τον Πετρίτη, όπως άλλωστε και τα υπόλοιπα αρπακτικά πουλιά. Τέλος σημαντική απειλή θεωρούνταν στο παρελθόν η χρήση εντομοκτόνων και βαρέων μετάλλων (οργανοφωσφορικά, PCBs), που μέσω της τροφικής αλυσίδας ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 25

φθάνουν στο είδος (βιοσυσσώρευση) και έχουν ως αποτέλεσμα την αποτυχία της αναπαραγωγής. Νανογέρακο (Falco columbarius) Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Ο διαχειμάζων πληθυσμός του Νανογέρακου στη χώρα μας εκτιμάται σε 100-300 άτομα. Το είδος εμφανίστηκε να χρησιμοποιεί την περιοχή του Αετοχωρίου και τον Μαύρο Κάμπο σε περίοδο βαρυχειμωνιάς με μεγάλες πυκνότητες στρουθιόμορφων. Οικολογία. Το Νανογέρακο έρχεται στη χώρα μας το χειμώνα, σε μικρούς αριθμούς, από τις βόρειες περιοχές της Ευρώπης. Προτιμά τα ανοιχτά μέρη, σε περιφέρειες υγροτόπων, αλμυρόβαλτους, μεγάλες πεδινές εκτάσεις (με λιβάδια, χερσότοπους, κ.α.) και χαμηλούς λόφους με κοντή βλάστηση. Τρέφεται κυρίως με μικρόπουλα και σπάνια με μικρά θηλαστικά. Ορτύκι (Coturnix coturnix) Το ορτύκι έχει καταγραφεί σε όλη την πεδινή έκταση της περιοχής μελέτης, στον Μαύρο Κάμπο και το οροπέδιο της Νότιας. Ο ελάχιστος εθνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 2000 ζεύγη. Η καταλληλότητα, η μέχρι και τριών ατόμων ταυτόχρονη καταγραφή καλέσματος σε κάποια σημεία και η έκταση των αγροτικών περιοχών στην περιοχή μελέτης συνηγορεί στην υπέρβαση του ορίου των 20 ζευγών. Οικολογία Καλοκαιρινός επισκέπτης, φτάνει στη χώρα μας από τα τέλη Μαρτίου και η επιστροφή στους τόπους διαχείμασης ξεκινά από τα τέλη Αυγούστου (Handrinos and Akriotis 1997). Γεννά 8-13 αυγά στο έδαφος σε φωλιά μέσα στη βλάστηση, και η επώαση διαρκεί 17-20 ημέρες. Τα μικρά εγκαταλείπουν τη φωλιά σχεδόν αμέσως και παραμένουν με τους γονείς για 30-50 ημέρες. Απειλές: Αλλαγές στην αγροτική ζώνη (πλήρης εγκατάλειψη ή και εντατικοποίηση της παραγωγής των αγροτικών εκτάσεων), πιθανές επανεισαγωγές ή εμπλουτισμοί με συγγενικά είδη από κυνηγετικούς συλλόγους, λαθροκυνήγι και εντατικό κυνήγι, οδική διάνοιξη ορεινών όγκων και πρόσβαση σε απρόσιτες περιοχές, ιδιαίτερα στα ορεινά λιβάδια που χρησιμοποιεί στη μετανάστευση. Θεωρείται ότι έχει μειωθεί πολύ τα τελευταία χρόνια, όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης, λόγω ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 26

την εντατικοποίησης της αγροτικής παραγωγής και της ελαχιστοποίησης των ακαλλιέργητων εδαφών. Η απελευθέρωση για «εμπλουτισμό» του συγγενικού είδος Coturnix japonica θεωρείται πανευρωπαϊκά η μεγαλύτερη απειλή για το Ορτύκι, αφού έχει διαπιστωθεί ότι τα δύο είδη διασταυρώνονται με αποτέλεσμα οι γηγενείς πληθυσμοί να μολύνονται γενετικά με πολύ αρνητικά αποτελέσματα στη βιολογία του είδους. Μπόυφος (Bubo bubo) Ο ελάχιστος Ελληνικός πληθυσμός υπολογίζεται σε 200 ζεύγη. Στην περιοχή μελέτης είναι γνωστός από τρεις θέσεις που ανήκουν σε τουλάχιστον 2 διαφορετικές επικράτειες, το φαράγγι του Πευκωτού, την περιοχή μεταξύ του φαραγγιού του Αγιάσματος και της Θηριόπετρας και τους πρόποδες της Τζένας. Οικολογία Ο μπούφος είναι επιδημητικός στην Ελλάδα και εξαπλώνεται σε διαφορετικούς τύπους οικοτόπων, με έμφαση στις βραχώδεις περιοχές και θαμνώνες, λιβάδια και θαμνολίβαδα. Τα σχετικά ανοιχτά ενδιαιτήματα στην ημιορεινή ζώνη αποτελούν μάλλον τυπικό βιότοπο για το είδος του οποίου η κατάσταση δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή. Φωλιάζει σε τρύπες βράχων, κουφάλες δέντρων, ακόμα και σε προστατευμένες θέσεις στο έδαφος όπου εναποθέτει 2-4 αυγά που επωάζει για ~35 ημέρες. Η πτέρωση διαρκεί 50-60 ημέρες. Εξαιρετικά δυνατό αρπακτικό, τρέφεται κυρίως με μεσαίου μεγέθους θηλαστικά και πουλιά, συχνά και με άλλα σαρκοφάγα και αρπακτικά πουλιά (Mikkola 1983). Μακροπρόθεσμα, η εγκατάλειψη και η υποβάθμιση ανοιχτών ενδιαιτημάτων που προέρχεται από τις αλλαγές χρήσεων γης επηρεάζει αρνητικά τόσο τις πυκνότητες όσο και την αναπαραγωγική επιτυχία του είδους (Peneteriani et al 2002). Το είδος είναι επίσης ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ενόχληση (Snow and Perrins 1998) και απαιτείται εξαιρετική προσοχή στο σχεδιασμό οποιουδήποτε έργου και οικοτουριστικής δραστηριότητας (χωροθέτηση υποδομών αναψυχής, χάραξη μονοπατιών κ. α.) που μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά τα ενδιαιτήματα φωλεοποίησης, ενώ είναι και επιρρεπές στην ηλεκτροπληξία και τις συγκρούσεις με γραμμές δικτύων μεταφοράς ρεύματος. Για την περιοχή μελέτης άμεση προτεραιότητα αποτελεί η διερεύνηση και άμεση αποκατάσταση τυχόν ΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 27