ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Τμήμα Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας & Τροφίμων Δημιουργία καταλόγου γηγενών ποικιλιών Στο πλαίσιο του έργου «Ανάδειξη του Τεχνολογικού Ιδρύματος Ιονίων Νήσων ως διεθνούς πόλου εκπαίδευσης και καινοτομίας» και της Δράσης 4: Καταγραφή, Ανάδειξη και Δημιουργία Τράπεζας Γενετικού Υλικού για τις Γηγενείς Ποικιλίες Φυτικών Ειδών στα Επτάνησα Παραδοτέο 11 «Δημιουργία καταλόγου γηγενών ποικιλιών»
Εισαγωγή Είναι γνωστή η αξία και η σημασία της πρωτογενούς παραγωγής για την επιβίωση και την ευημερία της ανθρωπότητας. Η πρωτογενής παραγωγή συμβάλλει στην κάλυψη των διατροφικών αναγκών της ανθρωπότητας, εξασφαλίζει αποθέματα νερού, εξασφαλίζει την επάρκεια της ένδυσης, επιπλέον όμως έχει και ευνοϊκές κοινωνικές συνέπειες αφού δημιουργεί θέσεις εργασίας και κατά συνέπεια εξασφαλίζει την απασχόληση σε πολλούς εργαζόμενους οι οποίοι σε αντίθετη περίπτωση θα ήταν άνεργοι κατά συνέπεια θα αποτελούσαν σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα. Για να αντιληφθεί κανείς τη σημασία της πρωτογενούς παραγωγής, μπορεί να εξετάσει τι πραγματικά συμβαίνει στις περιοχές που δεν υπάρχει επάρκεια αγαθών, συνεπώς δεν είναι εξασφαλισμένη η κάλυψη των βασικών τουλάχιστον αναγκών του, δηλαδή της τροφής. Εντάσεις, συγκρούσεις, πόλεμοι. Αντίθετα σε περιοχές του πλανήτη που υπάρχει αγροτική δραστηριότητα και υπάρχει επάρκεια τροφής, τα ακραία αυτά φαινόμενα εκλείπουν. Η πρωτογενής παραγωγή είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη ιστορία. Όταν πλέον ο άνθρωπός σταμάτησε το νομαδικό τρόπο ζωής, εγκαταστάθηκε σε τόπους που θεώρησε πως είναι κατάλληλοι για αυτόν για ξεκίνησε την άσκηση της γεωργίας. Τα μέσα τα οποία είχε στη διάθεσή του τότε, ήταν πρωτόγονα, μόλις μερικά ζώα τα οποία είχε εξημερώσει (όπως το άλογο, το βόδι και η καμήλα) ενώ χρησιμοποιούσε σπόρους που μάζευε από αυτοφυή φυτά (όπως τα φυτά προδρόμους του σιταριού) για να τα καλλιεργήσει και να πάρει την παραγωγή τους. Αυτές οι καλλιέργειες του παρείχαν την απαιτούμενη τροφή που χρειαζόταν. Βεβαίως την εποχή οι ανάγκες ήταν περιορισμένες, δεδομένου πως ο πληθυσμός του πλανήτη ήταν πολύ μικρός, οι δε διαθέσιμες εκτάσεις πάρα πολλές. Έτσι επιτυγχάνετο ο βασικός στόχος που ήταν 2
η παραγωγή επαρκούς ποσότητας τροφής μιας και δεν υπήρχε κάποιος σοβαρός περιοριστικός παράγοντας για αυτό. Τυχόν προβλήματα όπως ασθένειες των φυτών ή εντομολογικοί εχθροί δεν υφίσταντο τότε, μιας και δεν είχαν διαμορφωθεί ανάλογες συνθήκες (όπως αυξημένη πυκνότητα καλλιεργειών). Και βέβαια έχει σημασία να τονισθεί πως η παραγωγή των τροφίμων από τους αγρότες γινόταν αποκλειστικά για την κάλυψη των ατομικών και οικογενειακών τους αναγκών και όχι για εμπορία. Πολύ αργότερα, όταν άρχισε να αναπτύσσεται η ανταλλακτική οικονομία, τα αγαθά της αγροτικής παραγωγής άρχισαν να χρησιμοποιούνται για την προμήθεια άλλων αγαθών (όπως ενδύματα) ή υπηρεσίες, ενώ πλέον στη σημερινή εποχή, τα αγροτικά αγαθά αποτιμώνται σε χρήματα έτσι ώστε αυτός που τα παράγει να αμείβεται ο ίδιος σε χρήματα και κατόπιν με τα χρήματα αυτά να μπορεί να καλύπτει τις ανάγκες του. Με την πάροδο του χρόνου όμως συνέβησαν κοσμογονικές αλλαγές εξαιτίας των οποίων συνέβησαν αντίστοιχες κοσμογονικές αλλαγές και στο πρότυπο της αγροτικής παραγωγής. Έτσι η αύξηση του πληθυσμού προκάλεσε ιλιγγιώδη αύξηση στην απαιτούμενη ποσότητα τροφής που πρέπει να παραχθεί για να τραφεί η ανθρωπότητα. Πλέον η ανθρωπότητα αριθμεί άνω των επτά δισεκατομμυρίων, το οποίο σημαίνει πως απαιτείται σοβαρή και οργανωμένη παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Δυστυχώς εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού αυξήθηκαν και οι ανάγκες για υποδομές (κτήρια, δρόμοι), η δημιουργία των οποίων έγινε προφανώς εις βάρος εκτάσεων που χρησιμοποιούνταν έως τότε για την αγροτική παραγωγή. Επιπλέον πρέπει να σημειωθεί πως η αγροτική παραγωγή γίνεται από τους αγρότες οι οποίοι λειτουργούν εντός επιχειρηματικού πλαισίου, υπό την έννοια πως είναι υπεύθυνοι για τις επιλογές και τις πρακτικές που ακολουθούν. Έτσι οι αγρότες 3
Η αναζήτηση των γηγενών ποικιλιών στα νησιά Κεφαλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθος και Λευκάδα Το αυτόχθονο γενετικό υλικό που βρίσκεται υπό την έντονη απειλή της εξαφάνισης εξαιτίας της εγκατάλειψης της αγροτικής δραστηριότητας στα νησιά Λευκάδα, Ιθάκη, Κεφαλονιά και Ζάκυνθο. Γεωγραφικά, τα νησιά αυτά βρίσκονται στο Ιόνιο Πέλαγος στη δυτική Ελλάδα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι η κοινή ιστορική πορεία τους, για τουλάχιστον 10 αιώνες. Εξαιτίας αυτής της κοινής ιστορική πορείας, η οποία δεν συνέπεσε με την ιστορική πορεία της ηπειρωτικής Ελλάδας, τα νησιά ανέπτυξαν ξεχωριστή πολιτισμική και πολιτιστική ταυτότητα. Στα νησιά αυτά είναι φανερή ακόμα η επιρροή που έχουν δεχθεί από τη Δύση, σε πολλούς τομείς, κυρίως στις τέχνες, στη αγροτική δραστηριότητα και στην παιδεία. Βεβαίως οι τοπικές κοινωνίες αφομοίωσαν τις επιρροές και τα ερεθίσματα πλάθοντάς τα με τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρμόζονται και να είναι λειτουργικά και χρήσιμα στις ιδιαιτερότητές τους. Επιπλέον τα προαναφερθέντα νησιά βρίσκονται σε κομβικό σημείο της Μεσογείου, μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας, εκεί που τέμνονται εμπορικοί δρόμοι. Ήταν φυσικό λοιπόν να καταστούν κέντρο στο οποίο θα αναπτυσσόταν το εμπόριο και οι μεταφορές αγαθών ή άλλων αντικειμένων χρήσιμων για τη ζωή τότε. Είναι διατυπωμένο πως κάποιες ποικιλίες φυτών κατάγονται από τη Δυτική Ευρώπη. Μέρος λοιπόν της πολιτισμικής ταυτότητας είναι και η παράδοση που δημιουργήθηκε σε αυτά τα νησιά στον πρωτογενή τομέα, στην αγροτική παραγωγή. Στο παρελθόν (έως και το πρόσφατο παρελθόν) η αγροτική οικονομία ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη και σε αυτήν βασιζόταν το εισόδημα των κατοίκων. Παράγονταν προϊόντα φημισμένα, όπως η σταφίδα Κεφαλονιάς, τόσο ώστε να εμπορεύονται σε διεθνείς αγορές. Έκτοτε έχουν επέλθει κοσμογονικές αλλαγές σε πολλούς τομείς, στην οικονομία (έχουν αναδυθεί νέοι τομείς όπως οι τηλεπικοινωνίας), είτε στην αγροτική παραγωγή (νέες μέθοδοι καλλιέργειας), στις μεταφορές, στη συντήρηση προϊόντων, οι οποίες συνετέλεσαν στη μεταβολή του κοινωνικού ιστού στα νησιά και κατά συνέπεια 5
Tο έδαφος στο οποίο αναπτύσσονται οι γηγενείς ποικιλίες στις περισσότερες περιπτώσεις είναι πετρώδες, με μικρό πάχος γόνιμου στρώματος. στην υποβάθμιση της αγροτικής οικονομίας και την εγκατάλειψη καλλιεργειών. Η κατάργηση των οιαδήποτε φραγμών συνετέλεσε στην επικράτηση ξενόφερτων ειδών και ποικιλιών εις βάρος των γηγενών και καλά προσαρμοσμένων ποικιλιών που καλλιεργούνταν επί αιώνες. Έτσι η εγκατάλειψη των παλαιών ποικιλιών σε συνδυασμό με τη διακοπή της μεταφοράς της γνώσης προς τους νεώτερους, οδηγούν στην εξαφάνιση αυτών των ποικιλιών και την απώλεια του φυσικού πλούτου. Τέλος πριν την οποιαδήποτε ανάλυση του θέματος πρέπει να έχει κανείς κατά νου πως στις περισσότερες περιπτώσεις οι γηγενείς ποικιλίες καλλιεργούνται για την κάλυψη των αναγκών των νοικοκυριών. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γηγενείς ποικιλίες καλλιεργούνται για την κάλυψη των αναγκών των νοικοκυριών. 7
9
Το έδαφος είναι συχνά επικλινές καθιστώντας έτσι πολύ δύσκολη τη διαχείρισή του. Σε αυτές τις περιπτώσεις εντοπίζουμε ίχνη από ηρωικές προσπάθειες αγροτών περασμένων εποχών, ο οποίοι έφτιαξαν αναβαθμίδες και πέτρινες λιθιές ώστε να συγκρατείται το έδαφος, να αποφεύγεται η διάβρωση και να είναι εφικτή τελικά η καλλιέργειά του 10
νησί, στο βραχώδες τμήμα, καλλιεργούνται ελιές και αμπέλια. Στην Ιθάκη οι ελιές και το αμπέλι καλλιεργούνται σχεδόν αποκλειστικά. Καθίσταται προφανές πως στα τέσσερα νησιά που αναπτύσσεται το πρόγραμμα, καλλιεργούνται πολυετή φυτικά είδη. Σε αυτά επικεντρώνεται η προσπάθεια ανεύρεσης αυτόχθονου γενετικού υλικού. Ας σημειωθεί επίσης πως πρόκειται για εκτατικές καλλιέργειες. Καλλιέργειες δηλαδή που δεν απαιτούν ιδιαίτερες εισροές και πόρους, αντίθετα δηλαδή με τις εντατικές καλλιέργειες, όπως είναι οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Εκτός από το ανάγλυφο, η απομόνωση λόγω απόστασης, των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα καθώς επίσης και το μικρό εργατικό δυναμικό συνετέλεσαν στην επέκταση των εκτατικών καλλιεργειών. Είναι επίσης χαρακτηριστική η μικρή εισροή πόρων. Στις πολυετείς καλλιέργειες γίνεται περιορισμένη φυτοπροστασία και λίπανση (πρόσθεση κοπριάς και απλών λιπασμάτων). Περισσότερη προσοχή δίνεται στο κλάδεμα των φυτών και στην κατεργασία του εδάφους. Η κατεργασία του εδάφους τηρείται ακόμα και στις ημέρες μας με αρκετή επιμέλεια. Αυτό πιθανόν να οφείλεται και στο γρήγορο οπτικό αποτέλεσμα που έχει, αφού καταστρέφεται το υπέργειο μέρος των ζιζανίων. Είναι γνωστό πως έως τη δεκαετία του 1970, η κατεργασία του εδάφους γινόταν με τσάπες, ενώ μετά επεκτάθηκε και επικράτησε η μηχανική καλλιέργεια με σκαπτικά μηχανήματα. Δυστυχώς όμως η κατεργασία του εδάφους με σκαπτικά μηχανήματα είναι πολύ εντονότερη αυτής με τσάπες και έτσι επιτείνει σοβαρά αρνητικά αποτελέσματα (διάβρωση και συμπίεση εδάφους). Επίσης τραυματίζονται οι ρίζες των φυτών και διευκολύνεται η είσοδος παθογόνων ενώ και τα ίδια τα φυτά στερούνται των οργάνων πρόσληψης θρεπτικών στοιχείων και νερού. Τα φαινόμενα αυτά είναι πιο έντονα στα πετρώδη και επικλινή εδάφη της Ιθάκης και της Κεφαλονιάς. Η εμπορία των αγροτικών προϊόντων φυτικής παραγωγής είναι περιορισμένη. Κυρίως γίνεται για οικογενειακή κατανάλωση ή διατίθενται στην τοπική αγορά εντός των νησιών. Λίγα είναι τα προϊόντα τα οποία εμπορεύονται εκτός των νησιών. Αυτά 11
είναι κυρίως το κρασί και λιγότερο το λάδι. Όπως αναφέρθηκε ήδη, με τη βελτίωση της τεχνολογίας συντήρησης και την ανάπτυξη των μεταφορών, στα νησιά γίνονται αθρόες εισαγωγές αγροτικών προϊόντων, το οποίο συνέτεινε στην υποβάθμιση της αγροτικής δραστηριότητας και εγκατάλειψης των αγροτικών γαιών και των τοπικών ποικιλιών και του γενετικού δυναμικού γενικότερα. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ανάλυση και αξιολόγηση του αγροτικού τοπίου εντός του οποίου απαντά κανείς το αυτόχθονο γενετικό υλικό. Εκτός από τη Ζάκυνθο, εις τα άλλα νησιά το αυτόχθονο γενετικό υλικό αναπτύσσεται κάτω από δύσκολες συνθήκες. Και αυτό διότι αντί για μεγάλες πεδινές εκτάσεις, τα φυτά αναπτύσσονται σε πολύ μικρές εκτάσεις, μάλιστα βραχώδεις, σε λεπτό στρώμα γόνιμου εδάφους. Οι εκτάσεις αυτές που μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να είναι μικρότερες από στρέμμα λαμβάνουν τις περιποιήσεις των χωρικών που με πολύ μεράκι υποστηρίζουν και φροντίζουν τα φυτά τους. Έτσι μικροί κήποι και πολλές κληματαριές αποτελούν το καταφύγιο του αυτόχθονου γενετικού υλικού. Θα πρέπει επίσης να αναλυθεί το ανάγλυφο του εδάφους στο οποίο αναπτύσσονται οι γηγενείς ποικιλίες. Πρόκειται για έδαφος που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι πετρώδες, με μικρό πάχος γόνιμου στρώματος. Επίσης το έδαφος αυτό είναι επικλινές καθιστώντας έτσι ακόμα πιο δύσκολη τη διαχείρισή του. Σε αυτές τις περιπτώσεις εντοπίζουμε ίχνη από ηρωικές προσπάθειες αγροτών περασμένων εποχών, ο οποίοι έφτιαξαν αναβαθμίδες και πέτρινες λιθιές ώστε να συγκρατείται το έδαφος, να αποφεύγεται η διάβρωση και να είναι εφικτή τελικά η καλλιέργειά του. Συνεντεύξεις Λαμβάνοντας υπόψιν τα ανωτέρω, ξεκίνησε βιβλιογραφική αναζήτηση σχετικά με το γενετικό δυναμικό φυτικού κεφαλαίου που πιθανόν να είχε καταγραφεί για τα νησιά Ζάκυνθος, Λευκάδα, Ιθάκη και Κεφαλονιά. Από την αναζήτηση προέκυψε πως 12
σε κάποια λογοτεχνικά κείμενα γινόταν αναφορά σε τοπικές ποικιλίες αμπελιών, δίχως όμως να δίνονται άλλες πληροφορίες. Κατόπιν τούτου πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις στα νησιά Ιθάκη και Κεφαλονιά, στα οποία είχε εντοπισθεί ο μεγαλύτερος πλούτος γηγενών ποικιλιών. Αποτελεί ευτύχημα που βρίσκονται ακόμα παραγωγοί οι οποίοι καλλιεργούν και διατηρούν το γηγενές υλικό. Πιθανόν αυτό να οφείλεται στη μειωμένη εισαγωγή ξένου υλικού, αφού σε αυτές τις περιοχές δεν υπάρχει σημαντική αγροτική δραστηριότητα και έτσι δεν αναμένεται σοβαρά κέρδη από τις εταιρείες παραγωγής φυτικού πολλαπλασιαστικού υλικού. Δίνεται έτσι η τελευταία ίσως ευκαιρία για τη συλλογή, την αναγνώριση και τη διάσωση του ντόπιου γενετικού υλικού. Στην Ιθάκη οι επισκέψεις έγιναν στις τοποθεσίες Σταυρός (παραγωγός Γιώργος Κουβαράς) και Περαχώρι (παραγωγός Μιχάλης Κασσιανός). Εντοπίσθηκε αξιόλογο γηγενές φυτικό υλικό, τόσο μόνιμων καλλιεργειών (αμπέλι), όσο και ετήσιων (λινάρι, ρόβη, φακή, σιτάρι). Στην Κεφαλονιά έγιναν επισκέψεις στις περιοχές Σάμης (παραγωγός Χαράλαμπος Κόκκαλης), Διλινάτα (παραγωγός Παναγής Αναγνωστάτος), στην Άσσο, στον Κοθρέα και στα Διβαράτα Πυλάρου. Ως επί τω πλείστον εντοπίσθηκε γενετικό υλικό μόνιμων καλλιεργειών και κυρίως αμπελιού. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ποικιλίες Μοθωνιός, Σταφιδορομπόλα, Αετονύχι, Παπαδικό, Εφτάκοιλος, Βοϊδομάτης, Σιδερίτης, Μοσχάτο (μικρόκαρπο), Αρετάδες, Κουφάκι, Κοτσιλίνα, Μαύρο Αετονύχι, Τουρκοπούλα, Κοκινορομπόλα, Χοντροσταφίδα, Γρινιάς. Η αναζήτηση γηγενούς υλικού συνεχίσθηκε τόσο στις ίδιες περιοχές, όσο και σε άλλες. Κατά τις επισκέψεις που έγιναν λήφθηκαν πληροφορίες για τη διαχείριση που γίνεται (κλάδεμα, λίπανση, συγκομιδή κλπ). Μερικές από τις πρακτικές των παραγωγών μαγνητοσκοπήθηκαν. Το υλικό αυτό χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργηθεί η βάση δεδομένων ενώ χρησιμοποιήθηκε και για τα σεμινάρια κατάρτισης. 13
Γενικά για την παραγωγή από τις γηγενείς ποικιλίες Οι γηγενείς ποικιλίες αμπελιού αντιπροσωπεύουν το μέγιστο ποσοστό του αυτόχθονου γενετικού υλικού που εντοπίσθηκε και συλλέχθηκε κατά τη διάρκεια του προγράμματος. Όπως αναφέρθηκε έγιναν επισκέψεις σε όλες τις περιοχές που καλλιεργούνται αμπέλια είτε στον αγρό είτε σε αυλές κατοικιών με σχήμα μόρφωσης κληματαριάς. Επισκέψεις έγιναν και στην Ζώνη της Ρομπόλας στην Κεφαλονιά, η οποία όπως άλλωστε δηλώνει και η ονομασία της καλλιεργείται σχεδόν αποκλειστικά από την ποικιλία Ρομπόλα. Στη Ζώνη της Ρομπόλας πραγματοποιείται η πλέον οργανωμένη καλλιέργεια του αμπελιού. Καλλιέργεια δυναμική και επιχειρηματική. Όπως αναφέρθηκε ήδη, στην περιοχή εκείνη το κάθε αμπέλι καλλιεργείται σχεδόν αμιγώς από τη συγκεκριμένη ποικιλία. Όμως, και λόγω παράδοσης, στα αμπέλια αυτά απαντώνται σε μικρό αριθμό και κλήματα άλλων ποικιλιών. Παλαιότερα αποτελούσε συνήθεια η ύπαρξη και άλλων ποικιλιών στα αμπέλια, οι οποίες συγκομίζονταν όλες μαζί δίνοντας έτσι ένα διαφορετικό αλλά πάρα πολύ όμορφο προϊόν. Το κρασί που παραγόταν ήταν πολύ εύγευστο, πολύ αρωματικό, με πλούσιο άρωμα. Σήμερα στην περιοχή της ρομπόλας, για τα σταφύλια που προορίζονται για χρήση από το συνεταιρισμό των παραγωγών, συγκομίζονται ανά ποικιλία και ακολούθως οι υπεύθυνοι του συνεταιρισμού αποφασίζουν για τις αναμίξεις που θα γίνουν για τη δημιουργία των προϊόντων τους. 14
Στα οργανωμένα οινοποιεία τα σταφύλια οδηγούνται στο πιεστήριο μέσω μιας ατέρμονος και μετά πραγματοποιείται το «πάτημα» των σταφυλιών σε ειδικά καζάνια. 15
Αετονύχι ή αλλοιώς «κόντε ρεγάλο» όπως το λένε οι ντόπιοι. 18
κογενειακών αναγκών, ενώ η διάθεση του προϊόντος γίνεται όχι μέσω στοιχειωδών δικτύων της αγοράς, αλλά μέσω προσωπικών επαφών ή μέσω συγγενών και φίλων. Το όποιο εισόδημα παραμένει για να ενισχύσει τον οικογενειακό προϋπολογισμό. Τα τελευταία χρόνια μόνο γίνεται πώληση χύμα ελαιολάδου σε εμπόρους οι οποίοι το εξάγουν εκτός Ελλάδας. Γα τους παραγωγούς πάντως το όφελος από αυτήν την δραστηριότητα είναι εξαιρετικά μικρό μιας και δεν έχουν τη δυνατότητα να διαπραγματευτούν για αυξημένες τιμές. Η κατάσταση αυτή διαφοροποιείται μόνο για τη Ζάκυνθο διότι η τοπική Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών συγκεντρώνει το λάδι που παράγουν τα μέλη της, το συσκευάζει και κατόπιν το πουλάει. Έτσι οι παραγωγοί-μέλη της απολαμβάνουν σχετικά αυξημένη τιμή. Όσον αφορά τις άλλες καλλιέργειες, αυτές αντιπροσωπεύουν πολύ μικρό μέγεθος από τη συνολική δραστηριότητα. Τα όσπρια που εντοπίσαμε παράγονται στην Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα, αντίστοιχα με τα κηπευτικά τα οποία τα εντοπίσαμε στην Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο. Όλα αυτά όμως καλλιεργούνται σε πολύ μικρές εκτάσεις και διατίθενται μόνο για την κάλυψη των οικογενειακών αναγκών ή στην καλύτερη περίπτωση διατίθενται σε λαϊκές αγορές. Όσο και εάν φαίνεται παράξενο, σημαντικό μέρος από το γενετικό υλικό των γηγενών ποικιλιών βρίσκεται εντός των αστικών περιοχών, στις πόλεις. Ειδικά για το αμπέλι, οι κληματαριές αποτελούν πολύ σημαντικό στοιχείο και μάλιστα στοιχείο πολιτισμικής κληρονομιάς. Στα νησιά που αναπτύχθηκε το πρόγραμμα, αποτελεί παράδοση να εγκαθίστανται κληματαριές στις ταράτσες σπιτιών. Αυτές τις κληματαριές τις εντοπίσαμε και τις καταγράψαμε. Στις περισσότερες από αυτές βρήκαμε ποικιλίες με σταφύλια επιτραπέζια, «φαουλιάρικα» όπως τα ονομάζουν οι ντόπιοι. Οι ποικιλίες που εντοπίσαμε κυρίως είναι το κορίθι και το αετονύχι ή αλλοιώς «κόντε ρεγάλο» όπως το λένε οι ντόπιοι. Για αυτές τις ποικιλίες παραθέτουμε τα κυριότερα στοιχεία καλλιέργειας. 19
Πολλαπλασιαστικό υλικό: Η τακτική που χρησιμοποιείται από τους παραγωγούς γηγενών ποικιλιών αμπέλου είναι να χρησιμοποιείται αγενές πολλαπλασιαστικό υλικό. Τέτοιο είναι τα μοσχεύματα και οι καταβολάδες. Πρόκειται για ένα φθηνό τρόπο πολλαπλασιασμού ο οποίος είναι προσιτός σε όλους διότι δεν απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και ικανότητες για να πραγματοποιηθεί. Αρκεί να αποκοπούν τα φυτικά τεμάχια (μοσχεύματα και καταβολάδες) από το κλήμα. Αυτή είναι η πιο παλιά και γνωστή τακτική και εφαρμόζεται από την αρχή της καλλιέργειας του αμπελιού. Η λήψη των μοσχευμάτων γινόταν με τη χρήση κλαδευτηριού κατά τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο και η φύτευσή τους γινόταν είτε αμέσως είτε μετά την πάροδο κάποιου χρονικού διαστήματος κατά το οποίο τα μοσχεύματα αυτά παρέμεναν είτε στις γλάστρες είτε στο έδαφος σε βάθος περίπου 20εκατοστών. Το μήκος των μοσχευμάτων ήταν περίπου 50-80εκατοστά και είχαν 5-8 οφθαλμούς από τους οποίους 3-4 οφθαλμοί βυθίζονταν στο έδαφος ενώ οι υπόλοιποι ήταν πάνω από την επιφάνεια του εδάφους. Τα μοσχεύματα αυτά ποτίζονταν στην αρχή του βιολογικού τους κύκλου και για όσο διάστημα αυτό ήταν απαραίτητο ειδικά για τους καλοκαιρινούς μήνες. Κατόπιν βεβαίως το πότισμα διακοπτόταν μιας και το νεαρό φυτό είχε αναπτύξει επαρκές ριζικό σύστημα για να υποστηρίξει την ανάπτυξή του. Η περίπτωση της καταβολάδας ήταν διαφορετική. Οι αγρότες των νησιών Κεφαλονιάς, Ζακύνθου, Ιθάκης και Λευκάδας άφηναν μία κληματίδα (βέργα) μήκους 3-4 μέτρων χωρίς να την κλαδέψουν, την καμπύλωναν και την έθαβαν στο έδαφος κοντά το κλήμα από το οποίο προερχόταν. Στο σημείο τοποθέτησής της στο έδαφος, την καμπύλωναν πάλι οπότε αυτή εξέρχετο πάλι από το έδαφος Η καταβολάδα ατή παρέμενε συνδεδεμένη με το μητρικό φυτό για μία καλλιεργητική περίοδο, κατά την οποία δημιουργούσε και ανέπτυσσε επαρκές ριζικό σύστημα. Με το πέρας αυτής της περιόδου η καταβολάδα αποκόπτετο οπότε πλέον υπήρχε έτοιμο ένα νέο φυτό ίδιας ακριβώς ποικιλίας με το μητρικό. Πιθανόν να τεθεί το ερώτημα γιατί υπήρχαν δύο τρόποι αγενούς πολλαπλασια- 20
σμού των αμπελιών, με τα μοσχεύματα και με τις καταβολάδες. Η απάντηση είναι απλή. Με τα μοσχεύματα υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας μεγάλου αριθμού φυτών τα οποία όμως καθυστερούν την ανάπτυξή τους επειδή δεν έχουν υποστήριξη στα πρώτα στάδιά τους αφού δεν διαθέτουν ριζικό σύστημα. Αντίθετα με τις καταβολάδες εξασφαλίζουμε ταχύτατη ανάπτυξη του νέου φυτού μιας και υποστηρίζεται από το μητρικό φυτό, όμως είναι μία πρακτική που μπορεί να δώσει περιορισμένο μόνο αριθμό φυτών. Αυτές οι πρακτικές είναι οι παραδοσιακές πρακτικές πολλαπλασιασμού του αμπελιού. Στην Ζώνη της Ρομπόλας όπου όπως αναφέρθηκε γίνεται επιχειρηματική εκμετάλλευση του αμπελιού, ο πολλαπλασιασμός γίνεται με τη χρήση εμβολιασμένος σε αμερικάνικα υποκείμενα φυταρίων ρομπόλας. Δηλαδή τα μοσχεύματα της ρομπόλας δεν χρησιμοποιούνται ως έχουν αλλά εμβολιάζονται σε άλλα είδη αμπέλου. Σκοπός αυτής της πρακτικής είναι να καταστεί το φυτάριο ανθεκτικό στο πολύ σημαντικό πρόβλημα της φυλλοξήρας, το οποίο είναι το πιο σοβαρό εντομολογικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το αμπέλι και το οποίο τελικά το καταβάλλει. Δυστυχώς όμως τα περισσότερα από αυτά τα έρριζα μοσχεύματα δημιουργούνται και έρχονται τελικά από φυτωριακούς σταθμούς της αλλοδαπής, στερώντας έτσι από την τοπική οικονομία σοβαρούς οικονομικούς πόρους. Ακόμα χειρότερα, στην πρακτική αυτή έχουν αποδοθεί τα περισσότερα κρούσματα από ιώσεις που αναπτύσσονται πλέον στα φυτά του αμπελιού και οι οποίες έως τότε ήταν άγνωστες στους αμπελώνες της Κεφαλονιάς. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο αρρωστημένο πολλαπλασιαστικό υλικό που χρησιμοποιείται, δηλαδή τα υποκείμενα αμπέλου. Έτσι, ναι μεν αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της φυλλοξήρας του αμπελιού, από την άλλη όμως δημιουργείται ένα μεγαλύτερο πρόβλημα, αυτό των ιώσεων της αμπέλου, το οποίο όπως επισημάνθηκε δεν έχει βρεθεί τρόπος αντιμετώπισης. Για τις ελιές το θέμα του πολλαπλασιαστικού υλικού είναι διαφορετικό. Αποτελεί εδώ και πολλά χρόνια παράδοση τα δενδρύλια ελιάς να είναι εμβολιασμένα πάνω σε υποκείμενο αγριλιάς. Οι παραγωγοί δηλαδή οι οποίοι παράγουν και διαθέτουν το πολλαπλασιαστικό υλικό αναπτύσσουν καταρχάς τα δενδρύλια αγριλιάς, τα οποία 21
είναι κυρίως σπορόφυτα και κατόπιν αφού αυτά φθάσουν στην ηλικία των δύο ετών τα εμβολιάζουν με την επιθυμητή ποικιλία. Ο εμβολιασμός μπορεί να είναι είτε εγκεντρισμός είτε ενοφθαλμισμός. Ο εγκεντρισμός γίνεται περίπου κατά τον Απρίλιο, ενώ ο ενοφθαλμισμός γίνεται το φθινόπωρο. Και οι δύο τρόποι εμβολιασμού είναι αποδεκτοί, η δε επιτυχία τους είναι πολύ καλή. Στην περίπτωση του εγκεντρισμού, το φυτό ξεκινά αμέσως να αναπτύσσεται αφού ξεκινά αμέσως και η έκπτυξη των οφθαλμών, ενώ στην περίπτωση του ενοφθαλμισμού αυτό καθυστερεί μερικούς μήνες αφού η έκπτυξη των οφθαλμών θα γίνει την επόμενη άνοιξη. Η τακτική αυτή των παραγωγών είναι πολύ σοφή διότι με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζουν την πιστότητα του δενδρυλίου (δηλαδή ότι πρόκειται για την ποικιλία στην οποία αναφέρεται) ταυτόχρονα όμως εξασφαλίζουν την φυτοϋγεία. Και αυτό διότι έχει παρατηρηθεί πως σοβαρότατες ασθένειες μεταδίδονται στα ελαιόδενδρα μέσω του φυτωριακού υλικού. Η μετάδοση των ασθενειών μέσω του φυτωριακού υλικού είναι ο πιο μεγάλος κίνδυνος που μπορεί να αντιμετωπίσει ένας καλλιεργητής διότι αφενός οι ασθένειες μεταδίδονται εύκολα, αφετέρου δεν ανιχνεύονται έγκαιρα, οπότε όταν ανιχνευθούν είναι πολύ αργά. Η ασθένεια έχει εγκατασταθεί, έχει εξαπλωθεί σε όλο το φυτικό κεφάλαιο και συνήθως δεν υπάρχει τρόπος αντιμετώπισής της και απομένει μόνο η εκρίζωση των ελαιόδενδρων και η αλλαγή της καλλιέργειας. Γι αυτό και ορθώς πράττουν οι καλλιεργητές και παράγουν οι ίδιοι το φυτωριακό τους υλικό. Μετά τον εμβολιασμό και πριν τη διάθεση των δενδρυλλίων στην αγορά οι παραγωγοί γηγενών ποικιλιών τα κλαδεύουν σύμφωνα με το λεγόμενο σχήμα μόρφωσης, δηλαδή εφαρμόζουν κλάδεμα τέτοιο ώστε να αποκτήσει το φυτάριο καλό σχήμα. Όσον αφορά τα άλλα είδη που εντοπίσαμε, όσπρια και κηπευτικά, οι καλλιεργητές τα αναπαράγουν με σπόρους, δηλαδή με εγγενή τρόπο. Οι καλλιεργητές κρατούν μέρος των σπόρων που παρήγαγαν και το οποίο φυλάσσουν σε καλές συνθήκες έως την επόμενη χρονιά που θα τον χρησιμοποιήσουν πάλι. Η πρακτική αυτή εφαρμόζεται σε όλα τα νησιά που αναπτύχθηκε το πρόγραμμα, δηλαδή την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο, την Ιθάκη και τη Λευκάδα. 22
Κατεργασία εδάφους: Η κατεργασία του εδάφους είναι μία πρακτική που εφαρμόζεται κατά κόρον στα νησιά Κεφαλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθος και Λευκάδα. Η πρακτική αυτή πλέον αποτελεί παράδοση στα Επτάνησα σε σημείο μάλιστα τα νησιά αυτά να θεωρούνται από τις περιοχές στις οποίες η κατεργασία του εδάφους ειδικά σε αμπελώνες πραγματοποιείται σε πολύ μεγάλο ποσοστό. Από τις επιτόπιες παρατηρήσεις που κάναμε και από τις πληροφορίες που συλλέξαμε από τους παραγωγούς στην Ιθάκη, την Κεφαλονιά, τη Λευκάδα και τη Ζάκυνθο η κατεργασία του εδάφους πραγματοποιείται κάθε χρόνο και μάλιστα περισσότερες από μία φορά. Αυτή η τάση έχει μειωθεί κάπως τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής ύφεσης που παρατηρείται στην Ελλάδα και αντίστοιχα στην μειωμένη οικονομική πρόσοδο που έχουν πλέον τα αγροτικά προϊόντα. Σύμφωνα με αυτά που μας δήλωσαν οι παραγωγοί η μηχανική κατεργασία του εδάφους στους αμπελώνες αντιπροσωπεύεται αποκλειστικά από το σκάψιμο του εδάφους. Άλλες μορφές κατεργασίας του εδάφους στους αμπελώνες δεν πραγματοποιείται, το οποίο είναι λογικό εάν σκεφτεί κανείς πως το αμπέλι είναι πολυετής καλλιέργεια με εκτεταμένο και επιφανειακό ριζικό σύστημα το οποίο θα καταστραφεί εάν γίνουν άλλες μορφές κατεργασίας του εδάφους όπως όργωμα με αλέτρι ή αναμόχλευση του εδάφους με καλλιεργητή. Επίσης σύμφωνα με τους καλλιεργητές, το σκάψιμο του εδάφους με φρέζα πραγματοποιείται με μικρά σκαπτικά μηχανήματα, μικρής ιπποδύναμης τα οποία οδηγούνται από τον χειριστή τους. Η χρήση αυτών των μηχανημάτων πραγματοποιείται για τον καθαρισμό των αμπελώνων από τα ζιζάνια και για την βελτίωση του εδάφους του αγρού. Τα σκαπτικά αυτά μηχανήματα τεμαχίζουν τα ζιζάνια που βρίσκουν στο πέρασμά τους. Το μειονέκτημα της χρήσης τους είναι πως εκτός από το υπέργειο τμήμα των φυτών, τεμαχίζουν και το υπόγειο τμήμα, δηλαδή τις ρίζες. Εάν όμως πρόκειται για πολυετή ζιζάνια, όπως αγριάδα, βέλιουρας κλπ., αυτό επιτείνει το πρόβλημα αντί να το διορθώνει, μιας και με αυτόν τον τρόπο τα πολλαπλασιάζει (μέσω του τεμαχισμού) 23
και τα μεταφέρει σε κοντινές αποστάσεις. Επίσης το άλλο σημαντικό πρόβλημα που δημιουργείται από την επαναλαμβανόμενη χρήση των σκαπτικών μηχανημάτων είναι η υποβάθμιση του εδάφους αφού πραγματοποιείται τεμαχισμός των σωματιδίων του εδάφους. Έτσι όταν το έδαφος σκάπτεται και ειδικότερα όταν η ταχύτητα περιστροφής είναι μεγάλη τα συσσωματώματα εδάφους τεμαχίζονται και αποκτούν τετράεδρο ομοιόμορφο σχήμα. Έτσι όμως επιτείνεται η δημιουργία της κρούστας στο έδαφος μιας και αυτά τα συσσωματώματα τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο σχεδόν κολλημένα μη αφήνοντας χώρο στο μετακινηθεί αέρας και νερό στους μεταξύ τους χώρους. Γιαυτό και οι συμβουλές που δώσαμε στους παραγωγούς ήταν να μειώσουν όσο το δυνατόν περισσότερο τη χρήση της φρέζας. Βεβαίως δεν πρέπει να παραγνωρίζει κανείς το γεγονός πως αυτού του μικρού μεγέθους σκαπτικά μηχανήματα μπορούν και ελίσσονται στις στενές αναβαθμίδες εδάφη των Επτανήσων, ειδικότερα στις περιοχές που είναι βραχώδεις και συνεπώς δεν υπάρχει δυνατότητα κίνησης σε μεγαλύτερα μηχανήματα. Αντίστοιχη πρακτική ακολουθείται και από τους ελαιοκαλλιεργητές. Μάλιστα είναι γνωστό πως το αμπέλι και η ελιά είναι απόλυτα συνδεδεμένες μεταξύ τους καλλιέργειες. Αντίστοιχα και οι ελαιοκαλλιεργητές εφαρμόζουν μεθόδους παραπλήσιες με αυτές που εφαρμόζουν οι αμπελοκαλλιεργητές. Αντίστοιχα λοιπόν είναι και τα προβλήματα που παρατηρούνται και στους ελαιώνες. Με τα χρήση των σκαπτικών μηχανημάτων δημιουργούνται προβλήματα αφενός στο έδαφος των ελαιοτεμαχίων αφετέρου όμως (και είναι πιο σημαντικό) τεμαχίζονται οι ρίζες των δέντρων και έτσι το δέντρο υποφέρει και μειώνεται αντίστοιχα η απόδοσή του εις βάρος του εισοδήματος του παραγωγού ενώ οι πληγές στο δέντρο αποτελούν εξαιρετικές πύλες εισόδου για τους παθογόνους μικροοργανισμούς που διαβιούν στο έδαφος. Όσον αφορά τους καλλιεργητές ετησίων καλλιεργειών (κηπευτικά και όσπρια) αυτοί εφαρμόζουν το σκάψιμο του εδάφους ώστε να προετοιμάσουν τη σποροκλίνη η οποία θα δεχθεί το σπόρο κατά τη σπορά. Τα προβλήματα από αυτήν την τακτική είναι η δημιουργία της εδαφικής κρούστας η οποία προκαλείται από το συνεχές 24
σκάψιμο και τεμαχισμό των τεμαχιδίων του εδάφους σε μικρότερα, τα οποία με την επίδραση της υγρασίας συνεννούνται προς το σχηματισμό της κρούστας. Λίπανση: Η λίπανση των καλλιεργειών είναι ιδιαίτερη περίπτωση στους αμπελώνες των νησιών που εξελίχθηκε το πρόγραμμα. Επειδή οι γηγενείς ποικιλίες που καλλιεργούνται σε ατά τα νησιά, καλλιεργούνται για κάλυψη προσωπικών αναγκών και όχι για επιχειρηματική καλλιέργεια, δεν γίνονται επενδύσεις σε αυτόν τον τομέα, να υπάρξει βελτίωση της οικονομικής απόδοσης των καλλιεργειών μέσω της αύξησης ή της βελτίωσης τα λίπανσης. Στις περισσότερες των περιπτώσεων η λίπανση γίνεται με την προσθήκη κοπριάς στα φυτά. Η κοπριά προστίθεται (περίπου 1-2 κιλά/φυτό) και κατόπιν ενσωματώνεται στο έδαφος με την χρήση σκαπτικού μηχανήματος. Η κοπριά είναι γνωστό πως βοηθά τη θρέψη των φυτών, κυρίως όμως βοηθά τη βελτίωση του εδαφικού περιβάλλοντος των ριζών. Βελτιώνει τις χημικές ιδιότητες του εδάφους, βοηθά την αύξηση των μικροοργανισμών που με τη σειρά τους βοηθούν το φυτό. Δυστυχώς όμως η προσθήκη κοπριάς προκαλεί και προβλήματα, μιας και μεταφέρει σπόρους ζιζανίων, επιμολύνοντας δηλαδή το έδαφος με αυτούς τους οργανισμούς. Από τις πληροφορίες που συλλέξαμε από τους παραγωγούς, εκτός από την κοπριά συνήθως προσθέτους το λίπασμα 11-15-15. Είναι από τα πλέον χρησιμοποιούμενα λιπάσματα στην αγορά το οποίο έχει τρία στοιχεία που αντιστοιχούν σε κάθε ένα από τους αριθμούς: Άζωτο-Φώσφορο-Κάλιο. Στην πραγματικότητα όμως η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική από αυτήν την θεωρητική προσέγγιση. Επειδή οι καλλιέργειες των γηγενών ποικιλιών είναι χωρίς σημαντική πρόσοδο, ελάχιστη προσθήκη λιπάσματος κάνουν οι καλλιεργητές. Εκτός από το κόστος του λιπάσματος συνυπολογίζουν τον κόπο που πρέπει να καταβάλλουν, τα έξοδα μεταφοράς, κυρίως δε ότι δεν γνωρίζουν την ακριβή ποσότητα λιπάσματος που πρέπει να προσθέσουν. Έτσι προτιμούν την κοπριά της οποίας η προσθήκη γίνεται με εμπειρικό τρόπο. Εκτός από την προσθήκη της κοπριάς, παρατηρήσαμε σε λίγες περιπτώσεις συ- 25
γκαλλιέργεια με ψυχανθή φυτά, όπως βίκο ή κουκιά. Είναι γνωστό πως αυτά τα ψυχανθή φυτά δεσμεύουν το ατμοσφαιρικό άζωτο και το απελευθερώνουν στο έδαφος μετά το θάνατό τους. Έτσι τα φυτά αυτά συντελούν στην ομαλή λίπανση των άλλων καλλιεργειών με αυτό το τόσο σημαντικό στοιχείο, το άζωτο. Όσον αφορά την ελιά, ακριβώς όπως και στην περίπτωση του αμπελιού έτσι και για την ελιά, η λίπανση γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Και αυτό είναι λογικό εάν σκεφτεί κανείς πως στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι αμπελουργοί διαθέτουν και καλλιεργούν και ελιές. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις τα ελαιόδεντρα βρίσκονται σε απόκρημνες περιοχές μακρυά από τους δρόμους, το οποίο καθιστά πολύ δύσκολη τη μεταφορά των λιπασμάτων. Πάντως πρέπει να σημειωθεί και μία περίπτωση που συναντήσαμε κατά την οποία ένα ψυχανθές είχε σπαρεί μέσα στον ελαιώνα και γινόταν η συγκαλλιέργειά του με τα ελαιόδεντρα. Έτσι το ψυχανθές δέσμευε το ατμοσφαιρικό άζωτο και στη συνέχεια το απέδιδε στην καλλιέργεια. Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική στα κηπευτικά. Εκεί οι καλλιεργητές χρησιμοποιούν αυξημένες ποσότητες λιπασμάτων. Το κάνουν αυτό διότι με τη συγκομιδή των καρπών και ακολούθως την καταστροφή του φυτού, απομακρύνονται μεγάλο ποσοστό βιομάζας, συνεπώς απομακρύνονται όλα τα αντίστοιχα θρεπτικά στοιχεία που είχαν χρησιμοποιηθεί για να παραχθούν ατά. Επιπλέον τα κηπευτικά αυτά καλλιεργούνται σε αγρούς πλησίον δρόμων συνεπώς είναι εύκολη η πρόσβαση σε αυτούς και κατά συνέπεια η μεταφορά λιπασμάτων. Φυτοπροστασία: Ενώ σε όλες τις περιπτώσεις ανάπτυξης καλλιεργειών η φυτοπροστασία κατέχει δεσπόζοντα ρόλο στο σχήμα καλλιέργειας, στην καλλιέργεια γηγενών ποικιλιών αυτό δεν είναι ο κανόνας. Από τις παρατηρήσεις μας προέκυψε πως οι καλλιεργητές γηγενών ποικιλιών στα νησιά Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Λευκάδα και Ιθάκη δεν εφαρμόζουν φυτοφάρμακα στις καλλιέργειές τους. Η καλλιέργεια των γηγενών ποικιλιών γίνεται με οικολογικό τρόπο η οποία δεν επιβαρύνει το περιβάλλον. Στις επιτόπιες επισκέ- 26