39 PAUL FEYERABEND (1924-1994) (Πολ Φέγιεράμπεντ) Η αναρχική θεωρία της γνώσης. Και φυσικά δεν είναι αλήθεια ότι πρέπει να ακολουθούμε την αλήθεια. Η ανθρώπινη ζωή κατευθύνεται από πολλές ιδέες. Η αλήθεια είναι μία από αυτές. Η ελευθερία και η πνευματική ανεξαρτησία είναι άλλες. Αν η αλήθεια, όπως γίνεται αντιληπτή από ορισμένους ιδεολόγους, συγκρούεται με την ελευθερία, τότε έχουμε μια επιλογή. Μπορούμε να εγκαταλείψουμε την ελευθερία. Αλλά μπορούμε επίσης να εγκαταλείψουμε την αλήθεια. (Πώς να προστατέψουμε την κοινωνία από την επιστήμη, 1975). Θα παρουσιάσουμε τις βασικές θέσεις του Paul Feyerabend για τη γνώση και την επιστήμη, θέσεις ριζοσπαστικές και εντελώς ασύμβατες με τις «κατεστημένες» απόψεις του ορθολογικού μοντέλου. Το βασικό του έργο είναι το Against Method, μεταφρασμένο στην ελληνική ως Ενάντια στη μέθοδο. 37 Έχει γράψει πολλά άλλα βιβλία και άρθρα. Ο Feyerabend είναι ένας από τους ριζοσπαστικότερους «φιλοσόφους» της επιστήμης, έναν τίτλο που δεν επιθυμούσε ιδιαίτερα. Στο χώρο της μελέτης της επιστήμης είναι ένας «μεθοδολογικός αναρχιστής» (αν και πολιτικά είναι μάλλον φιλελεύθερος - σοσιαλδημοκράτης). 37 Ο χαρακτηριστικός υπότιτλος ήταν Outline of an anarchistic theory of knowledge - στα ελληνικά «Για μια αναρχική θεωρία της γνώσης». Πρώτη αγγλική έκδοση το 1975. Πρώτη ελληνική έκδοση το 1982.
40 Προσπάθησε να δείξει ότι «Όλα επιτρέπονται». 38 Επιχείρησε, δηλαδή, να πείσει πως δεν υπάρχουν μεθοδολογικοί κανόνες τους οποίους ακολουθούν πιστά οι επιστήμονες στη δράση τους, όπως ισχυρίζονται οι φιλόσοφοι της επιστήμης ότι συμβαίνει. Για τον Feyerabend η επιστήμη είναι μια δύναμη καταναγκασμού, τέτοια ώστε αν κάτι φαίνεται ότι δεν μπορεί να μελετηθεί με τις μεθόδους της, τότε «απορρίπτεται» ή περιθωριοποιείται ως πεδίο έρευνας. Ασκώντας κριτική στις θεωρίες του επαγωγισμού, της θεμελιοκρατίας 39 και του λογικού θετικισμού, υποστήριξε πως δεν υπάρχει καμιά περιγραφή επιστημονικής μεθόδου τόσο ευρεία ώστε να μπορεί να συμπεριλάβει όλες τις προσεγγίσεις και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται από επιστήμονες. Ο Feyerabend ήταν αντίθετος με την ιδέα μιας τυποποιημένης επιστημονικής μεθόδου, με το επιχείρημα ότι κάθε τέτοια μέθοδος θα έπνιγε και θα καθήλωνε την επιστημονική πρόοδο. Ο ισχυρισμός του ήταν ότι: «Η μόνη αρχή που δεν εμποδίζει την πρόοδο είναι το: όλα επιτρέπονται». 40 Την προαναφερόμενη θέση την υπερασπίστηκε στο Ενάντια στη Μέθοδο: κανένας μεθοδολογικός κανόνας δεν επιβάλλεται (τουλάχιστον με απόλυτο τρόπο) στην επιστημονική έρευνα. Οι επιστήμονες ψάχνουν από μόνοι τους και κατά συνέπεια οι κανόνες που θα μπορούσαν να εφαρμόσουν είναι πολλοί και δεν πρέπει να υφίστανται 38 Anything goes, στα αγγλικά, μια έκφραση που έχει γίνει σχεδόν σύνθημα. Η έκφραση αναφέρεται στο χώρο της επιστημολογίας - όχι της πολιτικής. 39 Σύμφωνα με τη θεμελιοκρατική θεωρία (foundationalism) η γνώση πρέπει να βασίζεται σε πρωταρχικές θεμελιακές προτάσεις οι οποίες δεν χρειάζονται περαιτέρω θεμελίωση (βλ. λέξη σε Πελεγρίνη, 2005: 265). 40 Βλ. σ. 54 και σ. 59 της ελληνικής έκδοσης (λεπτομέρειες του βιβλίου στη βιβλιογραφία). Στα αγγλικά η έκφραση είναι: the only principle that does not inhibit progress is: anything goes.
41 περιορισμούς. Μάλιστα διατύπωσε την άποψη ότι το σύστημα το οποίο προτείνει είναι πιο ανθρωπιστικό από αυτό το οποίο υποστηρίζει ότι θα πρέπει να ακολουθούνται αυστηροί κανόνες έρευνας. Αυτό διότι πιστεύει ότι το να ακολουθεί κανείς πιστά την επιστήμη με τον τρόπο που δουλεύει σήμερα (στην εποχή του και σήμερα) απανθρωποποιεί τον άνθρωπο τον κάνει να αποβάλλει την υποκειμενικότητά του. Τονίζει ότι στην ιστορία της επιστήμης οι περισσότερες πρόοδοι επιτεύχθηκαν σε καταστάσεις κατά τις οποίες είχε παραβιαστεί κάθε μεθοδολογικός κανόνας. Τη θέση του την υποστηρίζει μέσα από παραδείγματα της ιστορίας της επιστήμης τα οποία θεωρούνται ότι αποτελούν αναμφισβήτητη πρόοδο για την επιστήμη (για παράδειγμα, η Κοπερνίκεια επανάσταση). 41 Αυτό το οποίο προκύπτει από τις θέσεις του είναι ότι αν σε αυτές τις περιπτώσεις ακολουθούνταν οι μεθοδολογικοί κανόνες τους οποίους υποτίθεται ότι πρέπει να ακολουθεί η επιστήμη, τότε το πιο πιθανό είναι ότι καμιά πρόοδος δεν θα είχε επιτευχθεί. Κατά συνέπεια, εφόσον δεν ακολουθούνται συγκεκριμένοι (πόσο μάλιστα αυστηροί) μεθοδολογικοί κανόνες στην έρευνα, σημαίνει ότι μπορεί κανείς να έχει μια πιο «χαλαρή» αντιμετώπιση της επιστήμης: γιατί θα πρέπει να ακολουθεί κανείς τα συμπεράσματά της, αφού αυτά δεν είναι αποτελέσματα κάποιας πολύ συγκεκριμένης και τυπικής, σταθερά επαναλαμβανόμενης και επιτυχούς μεθόδου; Αυτό σημαίνει ότι κατά κάποιο τρόπο ο κόσμος, οι άνθρωποι, απελευθερώνονται από ένα είδος «καταπίεσης»: αυτήν που επιβάλλεται από την επιστήμη, αν θεωρήσουμε την επιστήμη σαν τη «βασιλική οδό» προς την αλήθεια. Γι αυτό το λόγο ισχυρίστηκε ότι η επιστήμη δεν πρέπει να έχει μια 41 Βλ. ιδιαίτερα, Feyerabend, 1982:105-118
42 ιδιαίτερη θέση στην κοινωνία, πιο σημαντική, δηλαδή, από άλλες δραστηριότητες και μάλιστα πρότεινε ότι οποιαδήποτε άποψη θα έπρεπε να γίνεται αποδεκτή ή τουλάχιστον να έχει δυνατότητες ίσης παρουσίας, όπως η επιστήμη. Το σημείο αυτό αξίζει λίγο περισσότερη προσοχή. Ο Feyerabend δεν εναντιώθηκε προς την επιστήμη ως έναν μηχανισμό παραγωγής γνώσης ο οποίος πρέπει να εξοβελισθεί από την καθημερινή πρακτική. Αυτό για το οποίο επέμενε είναι ότι πρέπει να δώσουμε και σε άλλους παράγοντες/φορείς της εποχής μας τη δυνατότητα παρουσίας και προβολής και όχι τη μοναδική δυνατότητα έκφρασης να την έχει η επιστήμη. Άρα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εναντιώνεται στη δυνατότητα που έχει η επιστήμη και οι επιστήμονες να ασκούν εξουσία η οποία- σε κάποιες περιπτώσεις - να είναι απόλυτη. Παράλληλα επισήμανε ότι οι επιστήμονες σε κάθε παρατήρηση κάνουν ενδόμυχες παραδοχές με βάση τις οποίες προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο. Σε κάθε περίπτωση οι απόψεις των επιστημόνων μπορεί να μη ταιριάζουν με ό,τι παρατηρούν και γι αυτό κάνουν ad hoc 42 τροποποιήσεις. Μέσω των ad hoc τροποποιήσεων φτάνουν στο αποτέλεσμα που θέλουν. Έτσι, στην περίπτωση του Γαλιλαίου, οι ad hoc τροποποιήσεις που έκανε ο ίδιος απείχαν από κάποια ιδεατή ορθολογιστική φόρμα με την οποία θα μπορούσε να δουλεύει η επιστήμη της εποχής του. Για το λόγο αυτό, μάλιστα, ο Feyerabend θεωρεί ότι η εκκλησία της εποχής του Γαλιλαίου (αλλά και σε πολλές περιπτώσεις και της εποχής μας) 42 Ad hoc: επί τούτου, για έναν συγκεκριμένο σκοπό, για να υπερπηδηθεί μια συγκεκριμένη δυσκολία. Μια υπόθεση, μια παράμετρος που πέρα από το συγκεκριμένο σημείο για το οποίο δημιουργείται δεν θα μπορούσε να εφαρμοσθεί ή να λειτουργήσει και σε άλλες περιπτώσεις. Γενικά στην επιστήμη ή στη φιλοσοφία η εισαγωγή και χρήση ad hoc υποθέσεων / παραμέτρων θεωρείται ως μειονέκτημα μιας θεωρίας.
43 λειτουργούσε / λειτουργεί ορθολογικότερα (ας επιτραπεί ο συγκριτικός βαθμός) από τον ίδιο τον Γαλιλαίο ή γενικά την επιστήμη. 43 Και επειδή οι επιστήμονες κάνουν οποιοδήποτε «κόλπο» για να επιβεβαιώσουν και να προωθήσουν τη θεωρία τους, τότε όλα επιτρέπονται (anything goes). Ο ίδιος λέει ότι αυτό είναι περισσότερο η αγωνιώδης κραυγή κάποιου ορθολογιστή που διαπιστώνει ότι όλα ταιριάζουν, παρά μια μεθοδολογική αρχή. Τέλος, θεωρεί, πως πάντα είναι προτιμότερο να «κυκλοφορούν» παράλληλα, ταυτοχρόνως, διαφορετικές επιστημονικές απόψεις και ότι μέσω μιας τέτοιας πρακτικής προοδεύει η γνώση περισσότερο από όσο όταν επικρατεί μία μόνο άποψη. Όσον αφορά το ρόλο της φιλοσοφίας στο χώρο της επιστήμης, ο Feyerabend διατύπωσε την άποψη ότι η φιλοσοφία δεν έχει τα μέσα να καταδείξει τι είναι επιστημονικό και τι όχι. Μάλιστα ισχυρίστηκε ότι αν οι επιστήμονες θέλουν να προοδεύσει η επιστήμη, δεν θα πρέπει να πάρουν υπόψη τους τη φιλοσοφία της επιστήμης. Σχέση μεταξύ παλαιότερων και νεότερων θεωριών. Αρνείται το κριτήριο της συνοχής μιας νεότερης θεωρίας με μια παλαιότερη, διότι αυτό σημαίνει ότι η παλαιότερη αποκτά «προνόμια» σε σχέση με τη νεότερη. Αυτό που μάλλον κάνουν οι επιστήμονες όταν επιλέγουν μια νεότερη θεωρία που ταιριάζει καλύτερα με μια παλαιότερη, είναι περισσότερο μια αισθητική παρά μια λογική επιλογή. Στην πραγματικότητα, με τις επιλογές τους, αυτό που «κερδίζουν» οι επιστήμονες, οι οποίοι την εισάγουν στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, είναι ότι πιο εύκολα οι ίδιοι αποδέχονται κάτι νέο, επειδή αυτό 43 Τις πολύ ενδιαφέρουσες αυτές απόψεις μπορεί να δει ο αναγνώστης στο Feyerabend, 2002: 333-334, 336-337, 339.
44 το συγκεκριμένο νέο ταιριάζει με το παλιό εννοιολογικό σχήμα που ήδη έχουν και χρησιμοποιούν. Έτσι η καινοτομία, η νέα λύση σ ένα παλιό πρόβλημα, γίνεται πιο εύκολα αποδεκτή και από τα υπόλοιπα μέλη της επιστημονικής ομάδας. Διαψευσιμότητα Ασυμμετρία. Ο Feyerabend απορρίπτει το κριτήριο της διαψευσιμότητας του Popper. 44 Είναι προφανές ότι καμιά θεωρία δεν μπορεί να ταιριάξει με όλα τα γεγονότα που προσπαθεί να εξηγήσει και ότι σε πολλές περιπτώσεις οι επιστήμονες αναδιαρθρώνουν τις θέσεις τους για να ταιριάξουν αυτά τα οποία παρατηρούν και ότι πολλές φορές χρησιμοποιούν ad hoc υποθέσεις (βλ. σημείωση 42). Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα δημιουργίας ad hoc υποθέσεων μπορεί να είναι η χρήση τηλεσκοπίων την εποχή του Γαλιλαίου: στο βαθμό που εκείνη την εποχή δεν χρησιμοποιούσαν τηλεσκόπια για παρατηρήσεις, είναι επόμενο ότι όσοι τα χρησιμοποίησαν θα έπρεπε να κάνουν ad hoc υποθέσεις και τροποποιήσεις της θεωρίας τους. Αυτό κρίνεται απαραίτητο όταν θεωρεί κανείς ότι είναι αναγκαία μια θεωρία (οπτικής, στη συγκεκριμένη περίπτωση) η οποία να παρέχει θεωρητική υποστήριξη στο όργανο με το οποίο κάνουμε την παρατήρηση. Πιο απλά: δεν είναι πάντα άμεσα και αναμφισβήτητα αποδεκτό ένα καινούργιο όργανο προς 44 Η διαψευσιμότητα είναι μια από τις βασικές έννοιες που χρησιμοποιεί ο Popper στη θεωρία του. Σύμφωνα μ αυτήν ο επιστημονικός χαρακτήρας μιας θεωρίας κρίνεται από το αν μπορεί να διαψευσθεί. Είναι φανερό ότι μια επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να ισχύει πάντα και παντού και γι αυτό σε κάποιες περιπτώσεις απορρίπτεται. Αντίθετα όταν μια θεωρία μπορεί συνεχώς να διογκώνεται ή να τροποποιείται για να «χωρέσει» και άλλα γεγονότα, τότε αυτή η θεωρία δεν είναι επιστημονική. Για τον Popper χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα είναι ο μαρξισμός και η ψυχανάλυση.
45 διεκπεραίωση μιας ερευνητικής δουλειάς. 45 Δεν ενδιαφερόταν πολύ για το θέμα της ασυμμετρότητας (αν και είναι από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν την έννοια, την ίδια χρονιά που βγήκε η Δομή του Kuhn), στο βαθμό που δεν είναι εύκολο να ορίσουμε επακριβώς την έννοια της ασυμμετρότητας και από την άλλη, για τον Feyerabend, είναι μάλλον αδύνατον να συγκριθούν δύο θεωρίες οι οποίες είναι διαφορετικές. Δεν δέχεται τη διάκριση θεωρητικής παρατηρησιακής γλώσσας: διατυπώνει την άποψη ότι όλοι οι όροι είναι στην ουσία θεωρητικοί όροι. Στη βάση της προηγούμενης παραδοχής υποστηρίζει ότι το νόημα των όρων καθορίζεται από τη θεωρία, παρά το αντίθετο. Με κάποια άλλη διατύπωση: μια θεωρία αποδίδει το νόημά της σε ένα σύνολο εμπειρικών δεδομένων, παρά η θεωρία αποκτά νόημα εξ αιτίας των εμπειρικών δεδομένων. Οι όροι, συνεπώς, αποκτούν τη σημασία τους στο πλαίσιο μιας θεωρίας. Έτσι όροι που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο διαφορετικών θεωριών είναι ασύμμετροι. Γενική συνέπεια των απόψεων αυτών είναι ότι μπορεί να προκύψει ο σχετικισμός, με την έννοια ότι δεν έχουμε κάποια ορθολογική βάση για να επιλέξουμε μεταξύ ανταγωνιστικών επιστημονικών θεωριών. Φαίνεται ότι τέτοιες απόψεις έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την Κοινωνιολογία της Γνώσης. Κράτος, επιστήμη, εκπαίδευση. Ο Feyerabend διατυπώνει την άποψη ότι επειδή η επιστήμη δεν μπορεί να βασιστεί σε μια παγκόσμια υπεριστορική ορθολογικότητα, γι αυτό το λόγο θα έπρεπε να μην έχει κυρίαρχο status έναντι άλλων καταστάσεων, όπως, για 45 Για το θέμα αυτό βλ. αναλυτικά στο Feyerabend, 1982: 139-149 και 163-183. Αυτό το ζήτημα, πάντως σχετίζεται με την ιδέα της θεωρητικής φόρτισης με την οποία δεν θα ασχοληθούμε περισσότερο στο σημείο αυτό.
46 παράδειγμα, η θρησκεία. Μάλιστα ισχυρίστηκε ότι όπως οι θρησκείες διαχωρίζονται από το κράτος, έτσι θα πρέπει να χωριστεί και η επιστήμη από το κράτος. Τις παρατηρήσεις αυτές τις κάνει κυρίως επειδή ένα παιδί θα μπορούσε να λάβει (ή όχι) συγκεκριμένη θρησκευτική αγωγή, αλλά δεν θα μπορούσε να αποφύγει μια εκπαίδευση που βασίζεται στη επιστήμη. Είναι φανερό ότι οι γονείς δεν μπορούν να έχουν έλεγχο της εκπαίδευσης των παιδιών τους στο σημείο αυτό. 46 Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η επιστήμη απορρίπτει διάφορες καταστάσεις και πρακτικές όπως η αστρολογία, για παράδειγμα - χωρίς να μπορεί, η επιστήμη, να υποστηρίξει την απόρριψή τους. Κατά την άποψή του θα ήταν καλύτερα να είχαμε μια πλουραλιστική κοινωνία η οποία θα ήταν προστατευμένη τόσο από την επιστήμη όσο και από τις διάφορες ιδεολογίες. Το ζητούμενο, δηλαδή, είναι μια κοινωνία στην οποία η παράλληλη παρουσία διαφόρων συγκροτημένων θεωριών ή γενικών απόψεων θα προστάτευε την κοινωνία αυτή από την απόλυτη κυριαρχία κάποιων ιδεών. 46 Είναι φανερό ότι αναφέρεται σε μη ελληνικά εκπαιδευτικά δεδομένα.