«Η Κοινωνία των Πολιτών και ο οργανικός διανοούμενος για τονantonio Gramsci και τη σύγχρονη εποχή»

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής Τομέας Φιλοσοφίας Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία Θέμα: «Η Κοινωνία των Πολιτών και ο οργανικός διανοούμενος για τονantonio Gramsci και τη σύγχρονη εποχή» Επιβλέπων Καθηγητής: Σωκράτης Δεληβογιατζής Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Αναστασία Ζέικου ΑΕΜ: 400 Εξάμηνο 8 ο Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2009

Στους γονείς μου, Στέλιο και Χριστίνα, για ό,τι μου πρόσφεραν όλα αυτά τα χρόνια

«Δεν μιλώ ποτέ για την αρνητική πλευρά της ζωής μου, πρώτ απ όλα γιατί δε θέλω να παραπονιέμαι - ήμουν ένας μαχητής που δε στάθηκε τυχερός στην άμεση πάλη κι οι μαχητές δεν μπορούν και δεν πρέπει να ελεεινολογούν τη μοίρα τους επειδή πάλεψαν όχι γιατί τους εξανάγκασε κανείς, αλλά γιατί το θέλησαν οι ίδιοι συνειδητά». Antonio Gramsci

Περιεχόμενα Σελίδα 1. Εισαγωγή... 1 2. Η Επικαιρότητα του Γκράμσι και η έννοια της «Κοινωνίας Πολιτών»... 6 3. Δύο Όψεις της Κοινωνίας των Πολιτών: Η Πάλη για Ηγεμονία... 11 4. Συναίνεση και Υποταγή. Όψεις της θεωρίας του Γκράμσι για το Πολιτικό και την Κοινωνία Πολιτών... 16 4.1 Η Κοινωνία Πολιτών ως διαμεσολάβηση... 16 5. Οι διανοούμενοι στον Gramsci και θεωρίες περί διανοουμένων... 25 6. H «κοινωνία των πολιτών» μέσα στα θεωρητικά και πολιτικά της συμφραζόμενα... 34 7. Το Σύνταγμα ως αποτύπωση της σχέσης κράτους και κοινωνίας... 37 8. Η ιδεολογική και πολιτική πίεση του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης... 41 9. Η νέα εκδοχή της "κοινωνίας των πολιτών": η "κοινωνία των πολιτών" ως επάγγελμα... 44 10. Το δίκτυο των μη κυβερνητικών οργανώσεων και ο νέος ρόλος των πολιτικών κομμάτων... 49 11. Η εκ νέου ανακάλυψη της έννοιας της κοινωνίας πολιτών... 54 12. Επίλογος... 58 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 60

1. Εισαγωγή Ο Antonio Gramsci γεννήθηκε στην πόλη Άλες της Σαρδηνίας στις 23 Ιανουαρίου 1891. Σπούδασε με υποτροφία στο Πανεπιστήμιο του Τορίνου, όπου μυήθηκε στις σοσιαλιστικές ιδέες. Το 1913 έγινε μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος και σε μικρό χρονικό διάστημα αναδείχτηκε καθοδηγητικό στέλεχος. Το 1914 πήρε το πτυχίο του και τον επόμενο χρόνο πέρασε στη σύνταξη της σοσιαλιστικής εφημερίδας του Τορίνου «Η Κραυγή του Λάου», ενώ λίγο αργότερα στην σύνταξη του κεντρικού οργάνου του Σοσιαλιστικού Κόμματος «Εμπρός» και της «Νέας Τάξης». Κατά το 1920, καθοδηγεί την μεγάλη απεργία των εργατών για την υπεράσπιση των εργοστασιακών επιτροπών του Τορίνου και διατυπώνει το πολιτικό πρόγραμμα «Για την ανανέωση του Σοσιαλιστικού Κόμματος» και λίγο αργότερα, στις 21 Ιανουαρίου 1921, ιδρύει το Κ.Κ. Ιταλίας. Η άνοδος των φασιστών στην εξουσία είχε ως αποτέλεσμα να τεθούν εκτός νόμου το Κ.Κ.Ι. και οι άλλες δημοκρατικές οργανώσεις και να συλληφθούν οι ηγέτες τους, ανάμεσα στους οποίους και ο Gramsci. Στη δίκη που ακολούθησε, ο Gramsci καταδικάστηκε με εικοσαετή φυλάκιση, αλλά και μέσα στη φυλακή δεν σταμάτησε ν αγωνίζεται. Μελέτησε και έγραψε με σκοπό να προετοιμάσει ένα μεγαλόπνοο έργο πάνω στα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα του εργατικού κινήματος, καθώς και πάνω στα εθνικά και πολιτιστικά προβλήματα της Ιταλίας. Το έργο αυτό δεν πρόλαβε να το τελειώσει, γιατί η συνολική κατάσταση της υγείας του τον οδήγησε στον θάνατο στις 27 Απριλίου 1937. Αυτό που άφησε πίσω του, ως διαρκή παρακαταθήκη, είναι ένας σημαντικό σύνολο δοκιμίων, άρθρων και σημειώσεων, που εκδόθηκαν για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο ενώ επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν αποφασιστικά τη σύγχρονη κίνηση των ριζοσπαστικών ιδεών σε όλον τον κόσμο. Ο θάνατος του Ιταλού κομμουνιστή ηγέτη συγκλόνισε το επαναστατικό κίνημα. Ακόμη και οι Αμερικανοί αναρχικοί τίμησαν τότε «αυτόν το μεγάλο και στιβαρό πολιτικό αντίπαλο». Στη δίκη που είχαν οργανώσει οι φασίστες το 1928 με σκοπό να τον φυλακίσουν, ο εισαγγελέας είχε πει: «Για είκοσι χρόνια πρέπει να κάνουμε αυτό το κεφάλι να σταματήσει να δουλεύει». Η Ιστορία ό- μως είχε διαφορετική εξέλιξη. Μετά την πτώση του φασισμού, μεγάλο κομμάτι από τα τριάντα τρία «Τετράδια της φυλακής» ήρθε στη δημοσιότητα. Η σκέψη 1

του αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο έρευνας, πηγή έμπνευσης και δράσης. Tάσεις και διανοούμενοι της Αριστεράς τον έχουν παρουσιάσει σαν θεωρητικό ενός νέου «αντι-οικονομίστικου» μαρξισμού που εγκατέλειψε το αίτημα της επανάστασης για ένα σταδιακό αγώνα για ιδεολογική «ηγεμονία» της εργατικής τάξης σε διαταξικές συμμαχίες. Κατά το 1970 το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα τον χρησιμοποίησε για να δικαιολογήσει τον «ιστορικό συμβιβασμό», μια κοινοβουλευτική συμμαχία με την ιταλική Χριστιανοδημοκρατία που περιλάμβανε -μεταξύ άλλων- και την υποστήριξη του ΝΑΤΟ. Ο Antonio Gramsci, αρχικά μέλος της αριστερής πτέρυγας του Σοσιαλιστικού κόμματος, έπειτα θεωρητικός των εργοστασιακών συμβουλίων, ιδρυτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, ιδρυτής της εφημερίδας του «Unita», συνεχιστής και ανανεωτής της μαρξιστικής αντίληψης για το κράτος και το κόμμα, κριτικός της λογοτεχνίας και του θεάτρου, φιλόσοφος, ο «Λένιν της Δύσης», ήταν τελικά «ρεφορμιστής»; Το κεντρικό πεδίο της παραμόρφωσης της αντίληψης του Gramsci από τους επιγόνους του αποτέλεσε το ζήτημα για το τι είδους επανάσταση μπορεί να γίνεται λόγος στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες. Υπάρχει μια στρατιωτική αναλογία στα Τετράδια της Φυλακής ανάμεσα σε δυο τύπους πολέμου. Ο πρώτος είναι ο «πόλεμος ελιγμών», που περιέχει γρήγορη ανάπτυξη των αντίπαλων στρατευμάτων και μετωπική αντιπαράθεση και ο άλλος ο «πόλεμος θέσεων», που σημαίνει μακροχρόνιο αγώνα γιατί οι δύο αντίπαλοι είναι σχετικά ακινητοποιημένοι. Στη Ρωσία του 1917 η αστική εξουσία ήταν λιγότερο «ανεπτυγμένη» ι- στορικά από ό,τι στη Δύση. Η οικονομική ανάπτυξη της Δύσης επέτρεπε στην εξουσία των κυρίαρχων τάξεων να στηρίζεται λιγότερο στη βία και την καταπίεση και περισσότερο στον έλεγχο των εργατών. Η ιδεολογική κυριαρχία ενεργεί μέσα από ένα δίκτυο εθελοντικών οργανώσεων και θεσμών στην καθημερινή ζωή, αυτό που ο Gramsci περιγράφει χρησιμοποιώντας τον όρο «κοινωνία των πολιτών». Τα πολιτικά κόμματα, τα συνδικάτα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η Εκκλησία, η κρατική εκπαίδευση, το κράτος πρόνοιας, η μαζική ψυχαγωγία, είναι όλα θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών. Οι καταπιεστικοί μηχανισμοί δεν είναι οι μόνοι, αλλά κάποιοι μεταξύ πολλών αμυντικών μηχανισμών της καπιταλιστικής κοινωνίας, οι οποίοι θεσμοί στηρίζουν το καπιταλι- 2

στικό κράτος και το κάνουν λιγότερο εύθραυστο. Απέναντι σ αυτούς, ο Gramsci μιλάει για την αναγκαιότητα συγκρότησης ενός «ιστορικού μπλοκ» με στόχο την κατάκτηση της «ηγεμονίας». Αυτή τη θέση παίρνουν οι οπαδοί της ρεφορμιστικής αντίληψης και συμπεραίνουν ότι ο αγώνας-κλειδί για τους επαναστάτες δεν είναι η σύγκρουση με την κρατική εξουσία, αλλά ο αγώνας για την κατάκτηση της ιδεολογικής κυριαρχίας, αυτό που ο Gramsci ονομάζει «ηγεμονία». Η ηγεμονία, ισχυρίζονται, μπορεί να αποκτηθεί μέσα από έναν μακροχρόνιο σχεδιασμένο αγώνα, που μπορεί να καταστήσει την εργατική τάξη «αντι-ηγεμονική». Αυτό περιλαμβάνει το κέρδισμα του κύριου τμήματος των διανοουμένων και των τάξεων που ι- σχυρίζονται ότι εκπροσωπούν, εξαιτίας του αποφασιστικού ρόλου που παίζουν στους μηχανισμούς ιδεολογικής κυριαρχίας. Η εργατική τάξη πρέπει να είναι προετοιμασμένη να θυσιάσει τα δικά της βραχυχρόνια συμφέροντα για να το πετύχει αυτό, αλλά αξίζει τον κόπο, γιατί αν δεν έχει γίνει ηγεμονική τάξη στην κοινωνία, κάθε προσπάθεια να καταλάβει την πολιτική εξουσία είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. 1 Ποια ήταν όμως η αντίληψη του Gramsci; Είχε μια διαφορετική προσέγγιση από την παράδοση του επαναστατικού μαρξισμού ή πολύ περισσότερο από τον «τριτοδιεθνισμό» του Λένιν; Πρώτα από όλα, η αντίληψη του Gramsci για τη μάχη της ηγεμονίας δεν είναι απλά μια αντίληψη ιδεολογικής μάχης. Η ανάπτυξη της έννοιας της κοινωνίας των πολιτών είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα που καλώς προσδιορίζει αυτούς τους μηχανισμούς σαν το πεδίο ενός αγώνα. Όμως ποτέ ο Gramsci δεν το είδε σαν μια μάχη βιβλίων, περιοδικών και άρθρων, ή σαν μια μάχη για την κατάκτηση διευθυντικών θέσεων σε αστικά κανάλια και εφημερίδες. Ο επαναστατικός πόλεμος θέσεων δίνεται από τα κάτω επίπεδα (στρώματα), πρώτα και κύρια από τους εργάτες αυτών των θεσμών, τους σπουδαστές, τους δασκάλους, τους υπαλλήλους. Δεύτερον, δεν αποτελεί πρωτότυπο ισχυρισμό η άποψη ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα η επαναστατική πολιτική είναι «πόλεμος θέσεων». Η απλή πρόκληση προς τις δυνάμεις του κράτους χωρίς να χτιστεί υποστήριξη μέσα 1 Gramsci, Α. (2007) Η ζωή και οι ιδέες ενός επαναστάτη, μτφρ. Λ. Μπόλαρης. Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο. 3

στην εργατική τάξη μέσα από τον καθημερινό αγώνα ενάντια στα αφεντικά, δεν έχει μεγάλη διάρκεια. Η μάχη που έδωσαν ο Lenin και ο Trotsky στα πρώτα συνέδρια της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τμήματα του δικού τους επαναστατικού ρεύματος για την αναγκαιότητα του ενιαίου μετώπου με τα ρεφορμιστικά κόμματα, ώστε να εκτεθεί η ανικανότητα και η παράλυση των ηγεσιών τους να δράσουν με συνέπεια και με αυτό τον τρόπο να μυηθούν οι εργάτες, αποτελεί το κλειδί γι αυτό ακριβώς το ζήτημα. Αυτό το γνώριζε πολύ καλά ο Gramsci και γι αυτό ταύτιζε τον πόλεμο θέσεων με το ενιαίο μέτωπο, μέσα στην απομόνωση της φυλακής και με λειψή πληροφόρηση απέδιδε διαφορετικές θέσεις σε διαφορετικά πρόσωπα από αυτά που τις εκπροσωπούσαν. 2 Τρίτον, η αντίληψη ότι η εργατική ιδεολογία πρέπει να γίνει πρώτα ηγεμονική στην κοινωνία και μετά να στηρίξει μια επιτυχημένη σύγκρουση δεν υ- φίσταται σύμφωνα με τον Gramsci.Αντιθέτως, για την αντιφατική συνείδηση της εργατικής τάξης αναφέρει: Σε ομαλές συνθήκες της καπιταλιστικής κοινωνίας η συνείδηση των εργατών είναι αντιφατική, όπου συνυπάρχουν ανισόμετρα, επαναστατικές και αντιδραστικές ιδέες. Οι εργατικοί αγώνες διαμορφώνουν τις συνθήκες όπου τα επαναστατικά στοιχεία της συνείδησης «νικούν» τα αντιδραστικά. Η ιδέα ότι η εργατική τάξη μπορεί να κερδίσει την ιδεολογική η- γεμονία στον καπιταλισμό είναι απλά μια ουτοπία. Μόνο όταν είναι κυρίαρχη τάξη οι εργάτες μπορούν να την κατακτήσουν, όπως μόνο με την ανατροπή του καπιταλισμού μπορούν να πάρουν τον έλεγχο της παραγωγής. Τέταρτο, το «ιστορικό μπλοκ» για τον Gramsci δεν είναι μια συμμαχία της εργατικής με τη μεσαία τάξη και κάποια «προοδευτικά» τμήματα του κεφαλαίου, όπως ισχυρίζονται οι ρεφορμιστικές αντιλήψεις. Αντίθετα, είναι το χτίσιμο συμμαχιών όπου η εργατική τάξη δεν συμβιβάζει τα ταξικά της συμφέροντα με αυτά άλλων ομάδων αλλά στηρίζει τα αιτήματά τους, όπως για παράδειγμα με τους αγρότες, προσπαθώντας να τις απαγκιστρώσει από την α- στική επιρροή. Μιλάει για συμμαχία των καταπιεσμένων, όχι για συμμαχία με τους καταπιεστές. Έτσι θέτει και το ζήτημα των διανοουμένων, αλλά ποτέ σαν υποκατάστατο της εργατικής τάξης και του δικού της αγώνα. 2 Trotski, L. (1994) Problems of Everyday Life: Creating the Foundations for a New Society in Revolutionary Russia, New York: Pathfinder Press. 4

Τέλος, ο Gramsci μιλάει για πόλεμο, ταξικό πόλεμο και όχι για ρεφορμιστικές πολιτικές ταξικής συνεργασίας. Η παραμόρφωση της σκέψης του Gramsci έγινε δυνατή μόνο στη βάση επιλεκτικής ανάγνωσης και με αποσύνδεση από το σύνολο της ζωής και της δραστηριότητάς του. Τα «Τετράδια της φυλακής» ήταν γραμμένα σε ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, εξαιτίας της φασιστικής λογοκρισίας. Η γλώσσα έπρεπε αναγκαστικά να είναι υπαινικτική. Ακόμη και ο μαρξισμός αναφερόταν σαν «φιλοσοφία της πράξης». Η φυλάκισή του το 1926 σήμανε την έξοδό του «φυσικά» εκτός της αντιπαράθεσης γύρω από το σταλινισμό. Έτσι, έγινε δυνατό αργότερα για όσους αναφέρονταν και στο σταλινισμό αλλά και στον ευρωκομουνισμό να τον παρουσιάζουν σαν ένα «νομιμόφρονα κομμουνιστή», εξαγνισμένο από τις κηλίδες του σταλινισμού, ώστε να τον χρησιμοποιήσουν σαν δικαίωση στις στροφές τους. 5

2. Η Επικαιρότητα του Γκράμσι και η έννοια της «Κοινωνίας Πολιτών» Τι έχει να συνεισφέρει στον εμπειρικοκρατούμενο κόσμο ενός κυρίαρχου αλλά όχι πια ηγεμονεύοντος νεοφιλελευθερισμού αυτό το έργο, που επιμένει να επιζεί της αυτοδιάλυσης του Κομμουνιστικού Κόμματος, του οποίου ο συγγραφέας του ήταν από τους ιδρυτές και ηγέτες του, καθώς και της κατάρρευσης των καθεστώτων που εγκαθιδρύθηκαν πάνω και επέκεινα της ιστορικής δυναμικής της Οκτωβριανής Επανάστασης; Η ευρύτητα και ταυτόχρονα το ημιτελές, αποσπασματικό, ανοικτό, άρα και πολλαπλών αναγνώσεων έργο του Gramsci, επιτρέπουν πολλαπλές αναγνώσεις και τις πιο αντιθετικές ερμηνείες στο πέρασμα του χρόνου. Ο Gramsci τοποθετείται υπέρ της δυναμικής της νεωτερικότητας των νέων Καπιταλιστικών Σχέσεων που δημιουργούνταν στις Ηνωμένες Πολιτείες - με τη διαπίστωση βέβαια ότι αυτές οδηγούν σε μονοπωλιακές καταστάσεις σε αντίθεση με τις καθυστερήσεις των Καπιταλιστικών Σχέσεων στην Ευρώπη και ιδιαίτερα τον φασιστικό κορπορατισμό της χώρας του κατά την ίδια περίοδο. Αλλά την δυναμική των Καπιταλιστικών Σχέσεων τόνιζε και ο Marx στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και θα ήταν τελείως άτοπο να συνάγουμε ότι τόσο ο ένας όσο και ο άλλος, ήταν οπαδοί του Καπιταλιστικού Τρόπου Παραγωγής. Τότε ο κλασικός Gramsci ξαναγίνεται ο φυλακισμένος και απομονωμένος ακόμη και από τους συντρόφους του κομμουνιστής ηγέτης, ο βαθιά πεπεισμένος και αγωνιζόμενος για τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Την ίδια μάλιστα στιγμή που πέρα της κλονισμένης υγείας του, τον διατρέχει και η έντονη υποψία, ότι λόγω των αντιθέσεων του με τον Togliatti και την πορεία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, μπορεί και να τον είχαν καταδώσει στο Φασιστικό καθεστώς οι ίδιοι οι σύντροφοι του. Και είναι εντυπωσιακό που μόνο όσοι έχουν νοιώσει τον ξερό μεταλλικό ήχο της σιδερένιας μπάρας που πέφτει πάνω στη σιδερένια πόρτα του κελιού τους, χωρίζοντάς τους από τον έξω κόσμο, μπορούν να καταλάβουν, την ψυχολογική ένταση, την οποία αυτό δημιουργεί σ έναν φυλακισμένο, τονεσωτερικό κόπο που χρειάζεται να υπερβεί κανείς, αλλά και πώς γαντζώνε- 6

ται από την όποια αλήθεια του ότι κάτω ακριβώς απ αυτές τις συνθήκες, α- ντικειμενικές και υποκειμενικές, ο Gramsci κατορθώνει όχι μόνο να παράγει διανοητικό έργο, αλλά και να θέσει ερωτήματα ίδια στην αλήθεια που ακράδαντα πίστευε. Καταρρίπτοντας το εισαγγελικό απόφθεγμα, ότι έπρεπε να σταματήσει να δουλεύει, όχι προφανώς για τον ακαδημαϊσμό του, ούτε για την συστηματικότητα της συγκριτικής πολιτικής και φιλοσοφικής του ανάλυσης, αλλά κυρίως για το γεγονός, ότι κάτω από τέτοιας έντασης αντίξοες συνθήκες, δεν παύει εναγώνια να αναζητά κριτικά, ένα νέο νόημα και μια ηθικά άξια δικαιολόγηση του αγώνα για κοινωνικό μετασχηματισμό. Αναζήτηση βασισμένη επίσης σε μια ριζικά αντιδογματική προσωπική και συλλογική πολιτική στάση. 3 Μέσα σ αυτό το πλαίσιο, ο Gramsci μιλά για πολιτική κοινωνία και ιδιωτική κοινωνία ή κοινωνία πολιτών. Μια έννοια που χρησιμοποίησαν οι φιλόσοφοι από τον 17 ο και 18 ο αιώνα, ως το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων τις οποίες δημιουργεί η συνύπαρξη των ελεύθερων ατόμων / ανδρών (οι γυναίκες απουσιάζουν ως γνωστόν από την προβληματική των ελευθέρων ατόμων εκείνης της εποχής) με τα ίσα δικαιώματα. Έννοια που συστηματοποίησε ο Hegel ως διάκριση σε Κοινωνία Πολιτών και Πολιτική Κοινωνία, δηλαδή Κράτος. Η Κοινωνία Πολιτών κατά τον Hegel είναι ο χώρος όπου ο αστός ιδιώτης, συναντιέται, συμβάλλεται, συναγωνίζεται, συμπράττει με τους ίσους του, οργανώνεται σε συνδέσμους εμπορικών συμφερόντων και τείνει να επηρεάσει την Πολιτική Κοινωνία στις επιλογές της. Η Πολιτική Κοινωνία όμως, οφείλει να υπερβαίνει αυτές τις πιέσεις, να μην υποτάσσεται, να μην παρεκκλίνει του θείου χαρακτήρα της αντικειμενικότητας της. Σύμφωνα με την ιδεαλιστική αυτή ανάλυση, όπου η Πολιτική Κοινωνία είναι το σημαίνον, μόνη αυτή κατέχει το ηθικό κύρος της επιβολής. Ο Marx παραλαμβάνει και διατηρεί τη χεγκελιανή διάκριση σε Κοινωνία Πολιτών και Πολιτική Κοινωνία, αντιστρέφειόμως την σπουδαιότητα και την αξιακή σειρά μεταξύ των δύο εννοιών. Για τον Marx η Πολιτική Κοινωνία αποτελεί επιφαινόμενο της Κοινωνίας Πολιτών, η οποία αντιπροσωπεύει την 3 Gramsci, Α. (2005) Οι Διανοούμενοι, μτφρ. Θ.Χ. Παπαδόπουλος. Αθήνα: Στοχαστής. 7

πραγματική πηγή οικονομικών και κοινωνικών συσχετισμών και ζυμώσεων. 4 Ο Gramsci ακολουθεί προφανώς τη μαρξική ανάλυση, μα ταυτόχρονα επιστρέφει και στη χεγκελιανή αντίληψη, αναβιβάζοντας όμως την έννοια της Κοινωνίας Πολιτών, από την σφαίρα των εμπορικό- ιδιωτικών σχέσεων στο επίπεδο μιας ελευθερίας που δεν κλείνεται στην αστική κοινωνία των Marx και Hegel. Μέσα από την ταύτιση αστού και πολίτη, η Κοινωνία Πολιτών λαμβάνει το χαρακτήρα ενός πεδίου όπου η ελεύθερη συναναστροφή, η ελεύθερη διακίνηση και διαπάλη ιδεών διεξάγεται χωρίς στοιχεία καταναγκασμού. Η ε- πιρροή ασκείται και υφίσταται ελεύθερα σ όλα τα επίπεδα. Η εκπαίδευση σύμφωνα με την γκραμσιανή ανάλυση ανήκει κατ εξοχήν στην Κοινωνία των Πολιτών. Πρόκειται για μια ελεύθερη σχέση μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου, παρά το γεγονός της εξουσίασης που ασκεί ο εκπαιδευτής, στον εκπαιδευόμενο. Αυτό συντελείται στη διαλεκτική αυτής της δυναμικής σχέσης, όχι μέσα από τους εξουσιαστικούς κανόνες υποταγής, αλλά μέσω της διανοητικής και ηθικής σφαίρας, η οποία κινητοποιεί τον εκπαιδευόμενο, δηλαδή του παρέχει νέες δυνατότητες ελευθερίας. Βέβαια, όταν ο Gramsci μιλά για εκπαιδευτική λειτουργία, δεν την περιορίζει στα όρια του εκπαιδευτικού μηχανισμού. Όπως και με την έννοια της διανόησης όλοι είμαστε διανοούμενοι μια που όλοι κάνουμε και διανοητικές λειτουργίες εξασφαλίζοντας την ενότητα του Homo Faber και του Homo Sapiens έτσι και όλοι ασκούμε και υφιστάμενη εκπαίδευση κάθε στιγμή της ζωής μας, επηρεάζουμε και επηρεαζόμαστε, χωρίς προφανώς να εξουσιάζουμε και να εξουσιαζόμαστε μέσα από την κάθε στιγμή συνάντησης και διαπάλη μας με τις σκέψεις και πράξεις των άλλων. Κι αυτό ακριβώς συντελείται στη σφαίρα της Κοινωνίας των Πολιτών. Πρόκειται για ένα πέρασμα από αυτό που ονομάζουμε Βάση σ αυτό που αποκαλούμε Επικοδόμημα. Στο υλικό υπόβαθρο αυτής της αντίληψης για την Κοινωνία Πολιτών, περιλαμβάνονται με αυτή την διευρυμένη Γκραμσιανή αντίληψη της το σύνολο των θεσμών και μηχανισμών, μέσα από τους οποίους εξασφαλίζονται οι λειτουργίες της. Σ αυτό, το προφανώς μη αυτόματο πέρασμα από τη Βάση στο Επικο- 4 Καπετανγιάννης, Β., (1990) Παπαϊωάννου Κώστας, Κράτος και Φιλοσοφία: Ο διάλογος Μάρξ - Χέγκελ. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις Κομμούνα. 8

δόμημα, μέσω της ελεύθερης και θεληματικής βούλησης, η Κοινωνία Πολιτών και με τα δύο επίπεδα / στιγμές συγκρότησης της, το υλικό και το ηθικό- διανοητικό, δημιουργεί μια ένταση που ο Gramsci ονομάζει κάθαρση. Πρόκειται για την υπέρβαση του φυσικού εγωισμού ή του πάθους του ανθρώπου για να μετατραπεί σε θέληση αντικειμενική και ηθικό-πολιτική. Ο Gramsci αποδίδει μας αναλύει ο Δημητράκος του Πολιτική Εξουσία και Επανάσταση «τόσο μεγάλη σημασία στη στιγμή αυτής της κάθαρσης ώστε θεωρεί τον καθορισμό της σαν αφετηρία του μαρξισμού. Και αυτό για τον εξής λόγο: στο μέτρο που η δράση καθορίζεται από τη βαρύτητα της εξωτερικής πραγματικότητας και από τη στιγμή της εθελούσιας κίνησης, της αυτό-κίνησης, η έννοια της κάθαρσης προσπαθεί να συλλάβει ακριβώς αυτή τη στιγμή της αυτοκίνησης της βάσης στο επίπεδο του εποικοδομήματος 5 Η κάθαρση παίζει τον ρόλο του κρίκου συνένωσης, δυο οντοτήτων που στην ουσία αποτελούν μια αξεχώριστη ενότητα. Βέβαια το καθαρτικό πέρασμα δεν γίνεται οπωσδήποτε και ο- πουδήποτε μόνο με τη δράση της καθαρής υποκειμενικής θέλησης, αλλά μέσα στα αντικειμενικά όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων που ορίζει η φιλοσοφία της πράξης δηλ. ο μαρξισμός, που σημαίνει ότι η ανθρωπότητα θέτει στον εαυτό της προβλήματα μόνο τη στιγμή που η λύση τους είναι δυνατή και ότι κανένας κοινωνικό οικονομικός σχηματισμός δεν εξαφανίζεται προτού εξαντλήσει τις ιστορικές του δυνατότητες. Αν λοιπόν στη σφαίρα της Κοινωνίας Πολιτών, υπάρχει πεδίο ελεύθερης διακίνησης, διαπάλης και συνάντησης ιδεών, ο εκπαιδευτής είναι το κινούμενο υποκείμενο σ αυτή τη σφαίρα, κατά κάποιον τρόπο, η ζωογόνος δύναμη της κάθαρσης. Με αυτή την έννοια η εκπαιδευτική σχέση ξεπερνάει τα πλαίσια του σχολείου (ακόμη) και του Πανεπιστημίου». 6 Με αυτή την πρόσληψη ορθής διαπλοκής Βάσης και Εποικοδομήματος, ο Gramsci μελετώντας και εστιάζοντας κυρίως στην ιδεολογική και πολιτική σφαίρα αποκρούει την κυριαρχούσα στην εποχή του, μα και για πολύ αργότερα, οικονομίστικη δομημένη - αντίληψη ενός κακοχωνεμένου μαρξισμού περί χωρισμού Βάσης και Εποικοδομήματος και επαναφέρει στην επικαιρότη- 5 Δημητράκος, Γ. (1987) Για ένα Kαινούργιο Aναλυτικό Πρόγραμμα των Φιλοσοφικών. Αθήνα: Gutenberg. 6 Gramsci, Α. (2002) Τα Εργοστασιακά Συμβούλια και το Κράτος της Εργατικής Τάξης, μτφ. Θ. Παπαδόπουλος. Αθήνα: Στοχαστής. 9

τα τις ορθές διατυπώσεις της μαρξικής διαλεκτικής. Για τον Gramsci η σχέση λοιπόν Πολιτικής Κοινωνίας και Κοινωνίας Πολιτών παραμένει μια διαλεκτική δυναμική σχέση ταύτισης και ταυτόχρονα διάκρισης πουανάμεσα τους δεν υπάρχει καμιά αντίθεση συστατικού χαρακτήρα. Το Κράτος είναι γι αυτόν Πολιτική Κοινωνία συν Κοινωνία Πολιτών, δηλαδή ηγεμονία θωρακισμένη με καταναγκασμό και μ αυτή την έννοια, η Κοινωνία Πολιτών είναι προφανώς, όχι μόνο συναινετική αλλά και συγκρουσιακή στην πορεία του διαρκούς πολέμου Θέσεων. Στόχος του αγώνα των μαρξιστών και της γκραμσιανής ανάλυσης, η υπέρβαση του καταναγκασμού, η απορρόφηση της Πολιτικής Κοινωνίας από την Κοινωνία των Πολιτών, μέσω της δράσης του Επαναστατικού Υποκειμένου για την εγκαθίδρυση της ουσιαστικής δημοκρατίας. Όχι προφανώς χωρίς καμμιά μορφή εξουσίας, καθώς ο Gramsci και οι μαρξιστές δεν ονειρεύτηκαν ποτέ μια ουτοπική κοινωνία, χωρίς μορφές εξουσιαστικών επιλογών, μα χωρίς αυταρχικότητα, αυθαιρεσία, δογματικές τελεολογίες, οικονομίστικους αναγωγισμούς, χωρίς εκμεταλλευτικές και αλλοτριωτικές σχέσεις, με επανένωση του διασπασμένου στον αστισμό ανθρώπου σε πολίτη και ιδιώτη, με επανένωση επίσης της πολιτικής και ηθικής πράξης. Από αυτό το καίριο σημείο της Γκραμσιανής προβληματικής, μπορούμε να αντλήσουμε δυνάμεις, χωρίς μυθοποιήσεις, να προτάξουμε νέα αιτούμενα απέναντι στα νέα δεδομένα, να εξαγάγουμε αναλογίες και μεθοδολογικές πειθαρχίες, οι οποίες να απαντάνε στα σημερινά αιτούμενα. Όπως ότι ο νέος συλλογικός ηγεμόνας, δεν είναι πια ένα Ιστορικό Υποκείμενο, αλλά πολλαπλά. Το γεγονός αυτό είχε έγκαιρα αναδείξει το ρεύμα του λεγόμενου αριστερού Ευρωκομουνισμού και σήμερα δυνάμει πραγματώνει, με όρους κινήματος, η ελπιδοφόρα και ταυτόχρονα άδηλη στην εξέλιξη της, δομή και συλλογική δράση, μέσα από την οποία συγκροτείται το αντι- παγκοσμιοποιητικό κίνημα - των πολλαπλών υποκειμένων, όπου το τοπικό ανάγεται στο εθνικό-κρατικό και στη συνέχεια διεθνικό επίπεδο, όπου το συνολικό ανάγεται στο επιμέρους, όπου οι λεγόμενες δευτερεύουσες αντιθέσεις προσλαμβάνουν ίδια αξιακά σημασία με τις κυρίαρχες, - απέναντι στη στυγνή κυριαρχία του Νεοφιλελεύθερου Διεθνικό Επικοινωνιακού Καπιταλισμού, παράγοντας μια μορφή «αντι-ηγεμονίας». 10

3. Δύο Όψεις της Κοινωνίας των Πολιτών: Η Πάλη για Ηγεμονία Ο όρος κοινωνία των πολιτών χρησιμοποιείται ευρέως στις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες προκαλώντας μία σύγχυση για το τι είναι τελικά η κοινωνία των πολιτών. Είναι η κοινωνία των πολιτών ένας χώρος όπου διασφαλίζεται η αυτονομία έναντι του κράτους και της αγοράς και αναπτύσσονται μορφές ριζοσπαστικής δημοκρατίας ή είναι αντίθετα η κοινωνία των πολιτών ένα «μοντέλο» το οποίο προωθείται από τα κράτη-έθνη και τους διεθνείς οργανισμούς στα πλαίσια της νεοφιλελεύθερης πολιτικής; Η σκέψη του Gramsci είναι καθοριστική, ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για τις αντιφατικές ερμηνείες της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και την ανάδειξη της έννοιας της κοινωνίας των πολιτών. Ο Gramsci προσδιορίζει δύο επίπεδα στο εποικοδόμημα κάθε κοινωνικού σχηματισμού: 1) την «πολιτική κοινωνία», δηλαδή το κράτος και το νομοθετικό καθεστώς και 2) την «κοινωνία των πολιτών», δηλαδή το σύνολο των οργανισμών που καλούνται ιδιωτικοί. Το κράτος ασκεί την άμεση κυριαρχία, μέσω της βίας και του καταναγκασμού, ενώ στην κοινωνία των πολιτών ασκείται η «ιδεολογική ηγεμονία» μέσω της συναίνεσης και της πειθούς. 7 Ο Gramsci στην ανάλυσή του υπογραμμίζει: 1) τον ιστορικό χαρακτήρα της κοινωνίας των πολιτών, όπου κάθε κοινωνία των πολιτών είναι συνάρτηση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού και επομένως δεν μπορεί να α- ναχθεί σε μία αφηρημένη και καθολική έννοια και 2) ότι η «κοινωνία των πολιτών» αποτελεί μία κοινωνική δομή που βρίσκεται σε διαρκή διαλεκτική σχέση τόσο με το κράτος, όσο και με την υλική βάση της κοινωνίας. Ο Gramsci με την ανάλυση του ερμηνεύει δύο διαμετρικά αντίθετες εκδοχές του όρου «κοινωνία των πολιτών». Η πρώτη εκδοχή συνδέεται με την εμφάνιση των Νέων Κοινωνικών Κινημάτων (ΝΚΚ) στη Δυτική Ευρώπη κατά τη δεκαετία 1970-1980 και η δεύτερη με την ανάδειξη του μοντέλου της χρηστής διακυβέρνησης στη διεθνή κοινότητα από τη δεκαετία του 90 και έπειτα. 8 Πολλοί αναλυτές θεωρούν ότι η σύγχρονη επανεμφάνιση του όρου κοι- 7 Gramsci, Α. (2008) Ιστορικός Yλισμός, Τετράδια της Φυλακής, μτφρ. Τ. Μυλωνόπουλος. Αθήνα: Οδυσσέας. 8 Gramsci, Α. (1982) Σοσιαλισμός και Κουλτούρα, μτφρ. Χ.Θ. Παπαδόπουλος. Αθήνα:Στοχαστής 11

νωνία των πολιτών χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του 80, όταν η κατάρρευση των πρώην κομμουνιστικών καθεστώτων συνοδεύτηκε από μία έ- ντονη κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών. Ο όρος όμως είχε ήδη εμφανιστεί στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία στα τέλη της δεκαετίας του 70 σε σχέση με τα αναδυόμενα τότε Νέα Κοινωνικά Κινήματα (το φεμινιστικό, το οικολογικό, το κίνημα ειρήνης, το αντιπυρηνικό, τους καταληψίες σπιτιών, τα κινήματα α- ντικουλτούρας, κ.λπ.). Η απαρχή των κινημάτων αυτών τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ενώ ως προπομπός τους θεωρείται το φοιτητικό κίνημα του Μάη του 68. Τα ΝΚΚ είχαν ως κοινή συνισταμένη την αντίθεσή τους στο κυρίαρχο μεταπολεμικό μοντέλο οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης στη Δυτική Ευρώπη. Το μοντέλο αυτό στηρίχτηκε σε τρεις θεμελιώδεις ά- ξονες: την κατοχύρωση της ασφάλειας από οποιαδήποτε εξωτερική πολεμική απειλή, την επίτευξη της πολιτικής σταθερότητας και συναίνεσης (για την α- ποφυγή φαινομένων όπως ο φασισμός) και τέλος την μεγέθυνση της οικονομικής ανάπτυξης. Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 και έπειτα όμως, άρχισε να γίνεται σταδιακά ορατή μία «κρίση εξουσίας». Με το φοιτητικό κίνημα του Μάη του 68 αμφισβητείται ανοιχτά η ιδεολογική ηγεμονία του μεταπολεμικού μοντέλου, ενώ τη δεκαετία του 70 οι οικονομικές συνέπειες των πετρελαϊκών κρίσεων του 73 και του 79 ενισχύουν περαιτέρω την αμφισβήτηση του υφιστάμενου μοντέλου οργάνωσης. Η «κρίση εξουσίας» οδήγησε στη διάσπαση των μέχρι πρότινος σταθερών κοινωνικών συμμαχιών. Μέλη των νέων μεσαίων στρωμάτων (ιδιαίτερα άτομα που εργάζονταν στο δημόσιο τομέα ή στον τομέα των υπηρεσιών), άτομα μη ενταγμένα ή κινούμενα στο περιθώριο της αγοράς εργασίας (δηλαδή φοιτητές, άνεργοι, συνταξιούχοι, κ.λπ.), καθώς και τμήματα των παλαιών μεσαίων τάξεων συσπειρώθηκαν γύρω από τα αναδυόμενα ΝΚΚ. Ο πολιτικός λόγος που άρθρωσαν τα ΝΚΚ ήταν ένας λόγος «αντιηγεμονικός», καθώς δεν περιοριζόταν στην κριτική επιμέρους θεσμών και ρυθμίσεων του μεταπολεμικού μοντέλου αλλά επεκτεινόταν στις ιδεολογικές βάσεις του σύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού. Ο πολιτικός τους λόγος ήταν ξεκάθαρα αντι-καπιταλιστικός και αντι-κρατικός. Συνεπώς, η λογική του κέρδους, η εμπορευματοποίηση, ο καταναλωτισμός, ο πολιτικός συγκεντρωτισμός, η γραφειοκρατία, ο κρατικός σχεδιασμός, ο μιλιταρισμός, η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση, η πατριαρχία καταδικάζονταν από τα ΝΚΚ. Τα κινήματα αυτά διεκδικούσαν νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, που δεν θα 12

θεμελιώνονταν σε σχέσεις εξουσίας και θα ανέτρεπαν τις υφιστάμενες ιεραρχικές δομές. Ο «αντι-ηγεμονικός» λόγος των ΝΚΚ, που στρεφόταν ενάντια στην επεκτατική λογική τόσο του κράτους όσο και της αγοράς, οδήγησε σε μία εκτεταμένη ακαδημαϊκή βιβλιογραφία για την «κοινωνία των πολιτών» ως το κατεξοχήν πεδίο συγκρότησης ενός νέου επαναστατικού υποκειμένου. Στις αναλύσεις της εποχής η κοινωνία των πολιτών προβάλλεται ως ένας χώρος αντίστασης, ένας χώρος όπου τα κοινωνικά υποκείμενα διαθέτουν ακόμα την α- παραίτητη αυτονομία για να μπορέσουν να αρθρώσουν έναν αντι-ηγεμονικό λόγο. Επομένως, την περίοδο εκείνη η κοινωνία των πολιτών προβάλλεται ως η κατεξοχήν κοινωνική δομή, που ευνοεί την ανάπτυξη μίας συγκρουσιακής πολιτικής δράσης. 9 Η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού που οδήγησε σταδιακά στην ανάδειξη και την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού, αναδείχθηκε τη δεκαετία του 80. Στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού η έννοια της κοινωνίας των πολιτών δεν εξαφανίζεται αλλά επαναπροσδιορίζεται. Στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο, μεγεθύνεται ο αντι-κρατικός χαρακτήρας της κοινωνίας των πολιτών καθώς και η αυτονομία της έναντι της αγοράς. Στα δύο αυτά στοιχεία προστίθενται μία σειρά από νέες ιδιότητες της κοινωνίας των πολιτών, που προβάλλονται ως ενυπάρχουσες στην ίδια τη φύση της κοινωνίας των πολιτών. Στη νέα εκδοχή, η κοινωνία των πολιτών ταυτίζεται απόλυτα με τον πλουραλισμό και την πολυφωνία, την ειρηνική επίλυση των συγκρούσεων, το σεβασμό της διαφορετικότητας, την κοινωνική εμπιστοσύνη και τέλος την προώθηση των δημοσίων α- γαθών. Το νέο αυτό μοντέλο της κοινωνίας των πολιτών αποκρυσταλλώνεται πλέον με σαφήνεια στην ατζέντα της χρηστής διακυβέρνησης, που προωθείται σήμερα από τους διεθνείς και πολυμερείς οργανισμούς προς τρίτες χώρες και κυρίως τις αναπτυσσόμενες. Η ατζέντα της χρηστής διακυβέρνησης δίνει έμφαση στην ορθολογική λειτουργία των θεσμών για την επίτευξη των στόχων της οικονομικής ανάπτυξης, της πολιτικής σταθερότητας και της ασφάλειας. Σύμφωνα με το μοντέλο της χρηστής διακυβέρνησης οι θεσμοί (κυρίως βέβαια το κράτος) πρέπει να διέπονται από τις αρχές της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Στο μοντέλο αυτό η κοινωνία των πολιτών καλείται να συμβάλλει στην εδραίωση της δημοκρατί- 9 Gramsci, Α. (2005) Παρελθόν και Παρόν, μτφρ. Θ. Αθανασίου. Αθήνα: Στοχαστής. 13

ας, του κράτους δικαίου και στην πάταξη της διαφθοράς μέσω της συστηματικής παρακολούθησης και του αποτελεσματικού ελέγχου του κράτους. Ταυτόχρονα καλείται να ενισχύσει την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα, κυρίως παρέχοντας κοινωνικές υπηρεσίες και απορροφώντας τις αρνητικές κοινωνικές συνέπειες από τις προτεινόμενες οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Η κοινωνία των πολιτών, κρίνεται τώρα ικανή ώστε να συμβάλλει στους προαναφερόμενους στόχους, καθώς λόγω της ενισχυμένης αυτονομίας της έναντι του κράτους και της αγοράς υπακούει αποκλειστικά και μόνο στους εγγενείς κανόνες που τη διέπουν (την πολυφωνία, τον πλουραλισμό, την ειρηνική επίλυση των συγκρούσεων, την προώθηση του δημοσίου συμφέροντος, κλπ). Η κοινωνία των πολιτών επομένως, στο μοντέλο της χρηστής διακυβέρνησης παύει να αποτελεί ένα πεδίο που συγκροτείται από αντιτιθέμενες κοινωνικές δυνάμεις, που αρθρώνουν πολιτικά αιτήματα. Η κοινωνία των πολιτών από κοινωνική δομή μετατρέπεται σε υποκείμενο, έναν πολιτικά ουδέτερο και τελείως αυτόνομο φορέα. Ένα φορέα που επιφέρει σταθερά θετικά αποτελέσματα λόγω των εγγενών χαρακτηριστικών του. Είναι σαφές, ότι στο νέο μοντέλο της χρηστής διακυβέρνησης η κοινωνία των πολιτών αποκόβεται από τον κοινωνικό σχηματισμό στον οποίο ε- ντάσσεται. Παύει να είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένη και αποκτάει πάγια χαρακτηριστικά που συγκροτούν πλέον έναν ιδεότυπο, ένα «μοντέλο» της κοινωνίας των πολιτών. Επιπρόσθετα, στα πλαίσια της ατζέντας της «χρηστής διακυβέρνησης» οι διεθνείς και πολυμερείς οργανισμοί προωθούν πολιτικές που «εξάγουν» το μοντέλο αυτό προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών στις χώρες του Μεσογειακού Νότου. Στο πλαίσιο των προγραμμάτων αυτών χρηματοδοτούνται μόνο εκείνες οι οργανώσεις, οι οποίες αντιστοιχούν στο φιλελεύθερο, ευρωπαϊκό πρότυπο της κοινωνίας των πολιτών,κυρίως Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), που έχουν επαφές με διεθνή δίκτυα ΜΚΟ. Αντίθετα, εξαιρούνται οι μη κοσμικές οργανώσεις καθώς και εκείνες που εκφράζουν προνεωτερικές δομές, παρά το γεγονός ότι οι δύο αυτές κατηγορίες συγκροτούν τη μεγάλη πλειοψηφία των ιδιωτικών οργανώσεων στις αραβικές-μουσουλμανικές κοινωνίες. Γίνεται σαφές, ότι η ΕΕ μέσω της χρηματοδότησης ασκεί ουσιαστικά έναν παρεμβατικό ρόλο, ο οποίος αποσκοπεί στην επανα-θεμελίωση της κοινωνίας 14

των πολιτών στις υφιστάμενες κοινωνίες. Το παράδειγμα των χωρών του Μεσογειακού Νότου εκφράζει γλαφυρά πως στις δεκαετίες 1990 και 2000 ο όρος κοινωνία των πολιτών, όχι μόνο επανερμηνεύεται σε μία τελείως διαφορετική βάση από την προηγούμενη περίοδο, αλλά καθίσταται πλέον συστατικό στοιχείο της προσπάθειας άσκησης ενός ηγεμονικού λόγου. Εάν λοιπόν, τις δεκαετίες 70 και 80 ο όρος κοινωνία των πολιτών συνδέθηκε με την άρθρωση ενός αντι-ηγεμονικού λόγου και ταυτίστηκε με το στοιχείο της σύγκρουσης, τις δεκαετίες του 90 και του 2000 ταυτίζεται με την πολιτική σταθερότητα και την κοινωνική συναίνεση και καθίσταται συστατικό στοιχείο ενός ηγεμονικού λόγου. Οι πολλαπλές και συγκρουόμενες ερμηνείες του όρου κοινωνία των πολιτών, που έχουν αρθρωθεί τις τελευταίες δεκαετίες καταδεικνύουν ότι η ίδια η ερμηνεία του όρου «κοινωνία των πολιτών» έχει πλέον καταστεί ένα κεντρικό στοιχείο της πάλης για ιδεολογική ηγεμονία. Όπως χαρακτηριστικά υπογραμμίζει ο Gramsci, η ηγεμονία σε μία δεδομένη ιστορική περίοδο προσδιορίζει την ερμηνεία των υφιστάμενων δομών και θεσμών. Οι υφιστάμενες ιδεολογικές συγκρούσεις για την ερμηνεία της κοινωνίας των πολιτών «ως χώρο σύγκρουσης» (π.χ. κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης) ή «ως χώρο συναίνεσης» (π.χ. συναινετική προώθηση του δημοσίου συμφέροντος) δεν αποτελούν παρά ένα στοιχείο της ιδεολογικής πάλης για την ευρύτερη πολιτική ανάγνωση της κοινωνικής πραγματικότητας σήμερα. Μία μυθοποίηση όμως της κοινωνίας των πολιτών είτε ως «ο κατεξοχήν χώρος σύγκρουσης» είτε αντίθετα, ως «ο κατεξοχήν χώρος συναίνεσης» αποσιωπά ότι η κοινωνία των πολιτών ως ιστορική δομή δεν έχει έναν αμετάβλητα προοδευτικό ή συντηρητικό χαρακτήρα. Η απάντηση για την πολιτική ταυτότητα που έχει ή θα αποκτήσει μελλοντικά η κοινωνία των πολιτών σε έναν κοινωνικό σχηματισμό δεν μπορεί παρά να αναζητηθεί. 10 10 Gramsci, Α. (1981) Λογοτεχνία και Εθνική Ζωή, μτφρ. Χ. Μαστραντώνης Αθήνα: Στοχαστής. 15

4. Συναίνεση και Υποταγή. Όψεις της θεωρίας του Γκράμσι για το Πολιτικό και την Κοινωνία Πολιτών 4.1 Η Κοινωνία Πολιτών ως διαμεσολάβηση Το πρόβλημα που τίθεται εν γένει για τη γκραμσιανή θεωρία αφορά κυρίως την ερμηνευτική της ικανότητα όταν πρόκειται για τα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα όπως η οργάνωση, οι στόχοι και οι όροι ανάπτυξης της κοινωνίας πολιτών. Είναι ένα μοντέλο θεωρίας με αναλυτικές δυνατότητες ή α- πλώς ένα μοντέλο που διατυπώνει επιφυλάξεις απέναντι στις οργανώσεις πολιτών, καθώς τις ταυτίζει με την αστική κοινωνία και τις αξίες της; Στη δεύτερη περίπτωση οι ενώσεις πολιτών χάνουν εντελώς την αυτονομία τους και οι στόχοι τους απορροφώνται πλήρως από αυτούς της αστικής κοινωνίας, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή υπό την περιοριστική έννοια που της δίνει η μαρξιστική θεώρηση. Η έννοια της κοινωνίας πολιτών, το ιδεολογικό της περιεχόμενο και εν γένει το πολιτικό της απόθεμα, έχει γίνει αντικείμενο πολλαπλών ερμηνειών και αντικρουόμενων τοποθετήσεων. Αυτό συμβαίνει μάλλον, όχι διότι οι αναλύσεις που έπονται ή προηγούνται αποτελούν στοιχεία στη συνολική δομή μιας ελλιπούς εξήγησης, αλλά διότι το ίδιο το περιεχόμενο, ο προσανατολισμός, το πεδίο ανάπτυξης της δράσης της και το εύρος των δραστηριοτήτων της κοινωνίας πολιτών διαφοροποιούνται, ακολουθώντας το ίδιο το ιστορικό συμφραζόμενο. Αυτή είναι και η αιτία, σ ένα σημαντικό βαθμό, της πολλαπλότητας των ερμηνειών, η διαφοροποίηση δηλαδή της κοινωνίας πολιτών ανάλογα με το ιστορικό πεδίο της ανάπτυξής της. Πιο συγκεκριμένα, η κοινωνία πολιτών εμφανίζεται στη γκραμσιανή θεωρία ως διαμεσολάβηση του ειδικού συμφέροντος στο γενικό και συνεπώς ως αιτία διάσπασης του γενικού και ανάδειξης του ιδεολογικού του χαρακτήρα. Ως χώρος σχηματισμού και αναπαραγωγής των αστικών αξιών, της ιδιαίτερης ταυτότητας και των πεποιθήσεων της αστικής τάξης, αποτελεί ένα πρώτο πεδίο ανταγωνισμού των κοινωνικών ομάδων, μια πρώτη φάση στον αγώνα για ιδεολογική ηγεμονία. Η κοινωνία πολιτών εμφανίζεται έτσι ως ένας χώρος στον οποίο επαναπροσδιορίζονται οι σχέσεις κράτους και οικονομίας και ιδιωτικού και δημοσίου, υπό τους όρους ενός ιδεολογικού ανταγωνισμού που 16

εκφράζεται μέσω της ηγεμονίας. Ωστόσο, η κυρίως διαφοροποίηση του Gramsci από τη μαρξιστική παράδοση μπορεί να συνοψιστεί στον απεγκλωβισμό ή τον διαχωρισμό της έννοιας της κοινωνίας πολιτών από το στενό πλαίσιο της οικονομικής αλληλεπίδρασης. 11 Έτσι, η κατανόηση του φαινομένου έπρεπε να στραφεί πλέον στον χώρο της κουλτούρας και της αξιακής αλληλεπίδρασης της δημόσιας με την ιδιωτική σφαίρα. Η εν λόγω μετατόπιση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αν αναλογιστεί κανείς πως η ανάλυση περνάει τώρα στο επίπεδο της υπερδομής όσον αφορά την ηγεμονία της αστικών αξιών και μετατρέπει το επαναστατικό πρόταγμα σ έναν ιδεολογικό αγώνα κυριαρχίας αξιών στο χώρο μεταξύ του κράτους και της οικονομίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Bobbio (1979): «Η κοινωνία των πολιτών στο Gramsci δεν ανήκει στη δομή, αλλά στην υπερδομή» 12. Σύμφωνα με το Gramsci λοιπόν, η κοινωνία πολιτών μπορεί να γίνει το σύγχρονο πεδίο της ταξικής αντιπαράθεσης και του ανταγωνισμού και να χρησιμοποιηθεί, κατά μια έννοια, μ έναν εργαλειακό τρόπο για την εξυπηρέτηση των ταξικών συμφερόντων. Για το Gramsci, ο πολιτικός αγώνας, ο «πόλεμος των θέσεων», 13 αποτελεί το πολιτικό υπόστρωμα της ιδεολογικής κυριαρχίας στο επίπεδο της κοινωνίας πολιτών και άρα ένα βολονταριστικό στοιχείο στη δράση του ταξικού αγώνα. Μέσα απ αυτόν τον αγώνα στο πεδίο της κοινωνίας πολιτών θα αντιστραφούν οι όροι της ηγεμονίας στο χώρο τον ιδεών σε πρώτο στάδιο και κατόπιν στο χώρο της πολιτικής σε ένα δεύτερο στάδιο. Στο σημείο όπου η ηγεμονία στο χώρο των ιδεών θα ανήκει πλέον στην εργατική τάξη θα πάψει να υφίσταται και η αναγκαιότητα για την περαιτέρω ύπαρξη της κοινωνίας πολιτών, δηλαδή των διαμεσολαβήσεων μεταξύ του πολιτικού και του οικονομικού. Αυτές οι πολλαπλές θεσμικές διαμεσολαβήσεις των ειδικών συμφερόντων που αποκαλούνται κοινωνία πολιτών, θα πάψουν κατά το Gramsci, να αποτελούν στοιχείο του κοινωνικού στη σοσιαλιστική κοινωνία, καθώς δεν θα υφίστανται οι υλικές συνθήκες για τις εν λόγω διαμεσολαβήσεις. Όπως φαίνεται, η ανάγνωση της κοινωνίας πολιτών ως αναχώματος 11 Martin, C. (1990) Κράτος και Πολιτική Θεωρία, μτφρ. Σ. Παπαϊωάννου. Αθήνα: Οδυσσέας. 12 Bobbio, N. (1979) Gramsci and Marxist Theory. London: Routledge & Kegan Paul Ltd. 13 Perry, A. The Antinomies of Antonio Gramsci. 17

της ηγεμονικής και ιδεολογικής πρωτοκαθεδρίας της αστικής τάξης, αποτελεί ένα ιδιαίτερο στοιχείο στην μαρξιστική θεωρία που έφερε ο Gramsci και συνδέεται άμεσα με το λενινιστικό πρότυπο της σοσιαλιστικής μετάβασης. Για να νικηθεί το αστικό κράτος πρέπει πρώτα να «καταληφθούν» οι θεσμοί που το διαμεσολαβούν στην κοινωνία πολιτών. Απαιτείται δηλαδή μια αξιακή μεταστροφή ή μια μεταστροφή κουλτούρας, στην οποία θα διαφυλαχθεί κεντρικός ρόλος στους νέους διανοούμενους της εργατικής τάξης. Η απόρριψη του οικονομικού ντετερμινισμού από το Gramsci, οδήγησε τις θεωρητικές του αναλύσεις σ ένα πιο ευέλικτο ιστορικο-ερμηνευτικό πεδίο συγκριτικής κατανόησης των κοινωνικών σχέσεων, σ ένα πιο ρεαλιστικό ad hoc μοντέλο, που λαμβάνει υπόψη του περισσότερο την ιστορική συγκυρία και το συσχετισμό δυνάμεων για την κατανόηση του κοινωνικού. Στο πλαίσιο αυτό δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στη δυνατότητα που έχουν τα άτομα να μεταβάλλουν τις συνθήκες της ζωής τους, αλλά και στον τρόπο και στους λόγους που ο αγώνας αυτός δεν έχει ολοκληρωθεί. Ο Gramsci κατανοεί πως μεσοπολεμικά η κοινωνία πολιτών, οι πολλαπλές διαμεσολαβήσεις μεταξύ του κράτους και του εργαζόμενου, λειτουργούν ως μια «μηχανή» παραγωγής και αναπαραγωγής συναίνεσης, ως ένας ιδεολογικός μηχανισμός, μια πολιτική δύναμη, η οποία εξασφαλίζει την συναίνεση στην ηγεμονία των κυριαρχουσών τάξεων. Η εκκλησία, τα σωματεία, οι ευρύτερες ενώσεις πολιτών με τους πολλαπλούς τους στόχους, αναπαράγουν την ιδεολογική επικυριαρχία της αστικής τάξης, αποσπώντας τη συναίνεσή της στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Φαίνεται έτσι πως στο παιχνίδι της ιδεολογικής επικυριαρχίας, η «διανοητική και ηθική ηγεμονία» 14 της αστικής τάξης εκφράζεται καλύτερα μέσα από τη συναίνεση που αποσπάται από τους φορείς της κοινωνίας πολιτών. Ο ταξικός αγώνας της αλλαγής επικεντρώνεται έτσι κατά τον Gramsci στην ιδεολογική ηγεμονία, σ έναν αγώνα επιρροής των συνειδήσεων. Η διπλή αντιστροφή που επιχειρεί ο Gramsci, όπως την ονομάζει ο Bobbio, επικεντρώνεται αφενός στην αλλαγή του περιεχομένου της κοινωνίας πολιτών και στην απομάκρυνση από την κλασική μαρξιστική παράδοση και αφετέρου στην επανεξέταση της έννοιας της ηγεμονίας στη βάση μιας νέας 14 Γεωργιάδου, Β. (1996) Η Kοινωνία Πολιτών στη Νεωτερικότητα. Αθήνα: Παπαζήσης. 18

«μετα» Λενινιστικής κατανόησης. Οι υλικές συνθήκες της παραγωγής, η βάση σύμφωνα με το μαρξιστικό εννοιολογικό σχήμα, διαμεσολαβούνται από την ηγεμονία που αναπτύσσεται ως ιδεολογική επικυριαρχία των υλικών συνθηκών που αναπαράγουν την αστική τάξη, μέσω των ενδιάμεσων θεσμών της κοινωνίας πολιτών, που εμφανίζονται έτσι ως αυτόνομος χώρος και ως πεδίο αντιπαράθεσης. «Η κοινωνία πολιτών αναδεικνύεται επομένως ως έννοια εγγενώς αντιφατική και διττή, καθόσον συνυπάρχουν ανταγωνιστικά η κυριαρχία και η χειραφέτηση, η αναπαραγωγή και η μεταρρύθμιση». 15 Η απομάκρυνση από τη λενινιστική σκοπιά της ανατροπής του κράτους προκύπτει πλέον ως ιστορική ρεαλιστική αναγκαιότητα για τον Gramsci που προσλαμβάνει την πολιτική κοινωνία και τους μηχανισμούς του κράτους ως οριακό στοιχείο στον ταξικό α- γώνα. Στην αναπτυγμένη δύση του μεσοπολέμου, το σχολείο, το πανεπιστήμιο, η εκκλησία, αναπαράγουν τις κυρίαρχες αξίες της αστικής τάξης σχηματίζοντας μια αδιαπέραστη «αλυσίδα οχυρών και τάφρων», 16 εδραιώνοντας μια πετυχημένη ταξική εξουσία. «Η μοντέρνα πολιτική τεχνική», διαπιστώνει ακόμα ο Gramsci, «μετασχηματίστηκε εντελώς μετά το 1848, μετά την εξάπλωση του κοινοβουλευτισμού και των συσχετιζόμενων μ αυτόν συστημάτων των συνδικάτων και των κομμάτων και το σχηματισμό τεράστιων κρατικών και ιδιωτικών γραφειοκρατιών Υπ αυτήν την έννοια, ολόκληρα «πολιτικά κόμματα και άλλοι οργανισμοί οικονομικοί ή άλλοι- πρέπει να θεωρούνται ως όργανα της πολιτικής τάξης, ενός διερευνητικού και προληπτικού χαρακτήρα». 17 Η γκραμσιανή σύνδεση του κράτους με την κοινωνία πολιτών και η ταύτιση και των δυο με την κυρίαρχη ιδεολογία της αστικής τάξης, καθώς και με την προσπάθεια αναπαραγωγής αυτής της ιδεολογίας μέσω ενός μηχανισμού παραγωγής πειθούς, δηλαδή νομιμοποίησης και απόσπασης της συναί- 15 Βούλγαρης, Γ. (2006) Κράτος και Κοινωνία Πολιτών στην Ελλάδα. Μια Σχέση προς Επανεξέταση, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 28 σελ.19. Επιπλέον, στο άρθρο υποστηρίζεται πως η γκραμσιανή θεώρηση αποτελεί το πιο πρόσφορο σύγχρονο εργαλείο κατανόησης της σχέσης που έχει αναπτυχθεί μεταξύ της κοινωνίας πολιτών και του κράτους. Το εν λόγω επιχείρημα ερείδεται σε μια ανάλυση έξι σημείων. Βλέπε, σελ. 19 επ. 16 Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebooks. London: Lawrence and Wishart. 17 Στο ίδιο, σελ., 220.επ. Επιπλέον ο Γκράμσι αναφέρει: «Κυβέρνηση με τη συγκατάθεση των κυβερνωμένων, αλλά με την οργανωμένη συγκατάθεση, όχι τη γενική και αόριστη όπως βεβαιώνεται τη στιγμή των εκλογών: το κράτος έχει και ζητά τη συγκατάθεση, αλλά επίσης διαπαιδαγωγεί αυτήν τη συγκατάθεση με τους πολιτικούς και συνδικαλιστικούς συνδέσμους, που όμως είναι οργανισμοί ιδιωτικοί, αφημένοι στην ιδιωτική πρωτοβουλία της άρχουσας τάξης». Γκράμσι Αντόνιο, Για τον Μακιαβέλι, εκδ. Ηριδανός, σελ. 182. 19

νεσης του κυριαρχούμενου σαν μια γενίκευση του ιδιαίτερου συμφέροντος σε γενικό, αποτελεί το βασικό μεθοδολογικό στοιχείο ανάλυσης και κατανόησης από το Gramsci όλων των επιμέρους ενώσεων που σχηματίζονται σε αφαίρεση από το κράτος. Καμία ένωση στο πλαίσιο της κοινωνίας πολιτών, όποιο σκοπό και αν έχει, δεν μπορεί να αφαιρέσει από τη δράση της τον αναπαραγωγικό χαρακτήρα της αστικής ιδεολογίας. 18 Ο Gramsci έχει σαφώς αφαιρέσει από αυτές τις ενώσεις τη δυνατότητα να υπηρετούν αξίες και σκοπούς που υπερβαίνουν αυτούς της αστικής τάξης, τη δυνατότητα δηλαδή της ιδεολογικής αυτονόμησης. Μια τέτοια διαπίστωση είναι εμφανώς λανθασμένη αναλυμένη υπό την τρέχουσα κοινωνικο-πολιτική συγκυρία. 19 Ο ευρύτερος στόχος της γκραμσιανής φιλοσοφίας, εφόσον η κοινωνία πολιτών και οι οργανώσεις της έχουν ταυτιστεί με την ίδια την αστική κοινωνία και την ιδεολογική της ηγεμονία, είναι η οριοθέτηση των επαναστατικών σχεδίων μέσα από μια λογική σταδιακών μεταβάσεων. Η ίδια η κατάρρευση του καπιταλισμού από τις εσωτερικές του αντιφάσεις δεν φαίνεται να επαρκεί ως πράξη. Ο έλεγχος του αναπτυγμένου δυτικού κράτους δεν πρόκειται να προέλθει μέσα από την απλή κατάρρευσή του λόγω των εσωτερικών αντιφάσεων της καπιταλιστικής οικονομικής οργάνωσης. «Στη Ρωσία», όπως υποστηρίζει ο Gramsci, «το κράτος ήταν τα πάντα, η κοινωνία πολιτών ήταν πρωτόγονη και ευαίσθητη στη Δύση, υπήρχε μια κανονική σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας πολιτών και όταν το κράτος έτρεμε αποκαλύπτονταν μεμιάς μια 18 Η εν λόγω διαπίστωση φαίνεται καλύτερα στο παρακάτω απόσπασμα: «Αλλά τι άλλο σημαίνει αυτό, παρά ότι λέγοντας κράτος πρέπει να εννοούμε πέρα από τον κυβερνητικό μηχανισμό, επίσης και τον ιδιωτικό μηχανισμό ηγεμονίας ή κοινωνίας των πολιτών». Στο ίδιο, σελ. 18. 19 Ο Νίκος Μουζέλης και ο Γιώργος Παγουλάτος στο «Κοινωνία Πολιτών και Ιδιότητα του Πολίτη στη Μεταπολεμική Ελλάδα», εις, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τ. 22, Δεκέμβριος 2003, υποστηρίζουν μια νέα αντίληψη για την κοινωνία πολιτών και τους φορείς της, που υπερβαίνει τις γκρμασιανές και μαρξιστικές αντιλήψεις οι οποίες την ταυτίζουν με την ίδια την αστική κοινωνία και την ιδεολογικο-πολιτική αναπαραγωγή της. Χρησιμοποιώντας αναλύσεις των Cohen, Arato, Alexander και Lockwood, τείνουν προς μια περιοριστική, μάλλον, παρά προς μια διασταλτική κατανόηση της σύγχρονης μορφής που λαμβάνει η κοινωνία πολιτών. Αυτό συνεπάγεται την ευρύτερη αυτονόμηση της από τον εντελώς ισοπεδωτικό και γενικό ορισμό στον οποίο υπάγονταν στη γκραμσιανή ανάλυση, καθώς και το διαχωρισμό της από την αστική και κυρίαρχη τάξη που προϋπέθετε η εν λόγω ανάλυση. Αντίθετα, ο Μουζέλης και ο Παγουλάτος, τοποθετούν τις λειτουργίες της στο πλαίσιο μιας προσπάθειας υπέρβασης της παραδοσιακής αλληλεγγύης στο όνομα μιας λογικής καθολικής ενσωμάτωσης στη φαντασιακή κοινότητα. Βλέπε σελ. 6 επ. 20

ισχυρή δομή της κοινωνίας πολιτών». 20 Γι αυτό, ο προσανατολισμός της γκραμσιανής ανάλυσης στρέφεται πλέον προς «την οργάνωση και εκπαίδευση της συλλογικής βούλησης των μαζών, προετοιμάζοντάς τες για την επερχόμενη επανάσταση μέσα από τη διασπορά νέων αξιών οι οποίες θα τους δώσουν μια κριτική εικόνα της τρέχουσας κατάστασής τους και θα γαλβανίσουν τη δράση τους». 21 Στο πλαίσιο αυτό, η γκραμσιανή προβληματική αναζητά τη συγκρότηση ενός «εναλλακτικού κράτους», μέσα από τη συγκρότηση μιας εναλλακτικής κοινωνίας πολιτών, δυνητικά επαναστατικών οργανισμών οι οποίοι θα φέρουν τις αξίες και τους στόχους της εργατικής τάξης και θα στοχεύουν στην αξιακή αναπαραγωγή και την ιδεολογική επικυριαρχία της εν λόγω τάξης. «Οι κομμουνιστές του Τορίνου», επισημαίνει ο Gramsci, «έθεσαν σε συγκεκριμένη βάση το ερώτημα της ηγεμονίας του προλεταριάτου Το προλεταριάτο μπορεί να γίνει η άρχουσα και κυρίαρχη τάξη, μόνο στο βαθμό που θα επιτύχει στη δημιουργία ενός συστήματος ταξικών συμμαχιών, το οποίο θα του επιτρέψει να κινητοποιήσει την πλειοψηφία του εργαζόμενου πληθυσμού ενάντια στον καπιταλισμό και το αστικό κράτος». 22 Ο ρόλος της εσωτερικής εκπαίδευσης της εργατικής τάξης, ή της παραγωγής μιας νέας κουλτούρας που θα οδηγήσει με τη σειρά της στη συγκρότηση εναλλακτικών οργανισμών της αστικής κοινωνίας πολιτών, διαπερνάει το σύνολο των γκραμσιανών αναλύσεων και θέτει το ζήτημα του μηχανισμού αλλά και των φορέων παραγωγής αυτής της κουλτούρας. Ο Gramsci δεν φαίνεται να απαντάει με επάρκεια σ αυτό το φαινομενικά οριακό θέμα. Ωστόσο, στο έργο του «Σοσιαλισμός και Κουλτούρα», συμβάλλει στην ενίσχυση της άποψης με ορισμένες σκέψεις. «Το γεγονός είναι», τονίζει ο Gramsci, «πως μόνο βαθμιαία, ένα στάδιο τη φορά, απέκτησε η ανθρωπότητα τη συνείδηση της δικής της αξίας... Και αυτή η συνείδηση σχηματίστηκε ως ένα αποτέλεσμα ενός ευφυούς αναστοχασμού, στην αρχή από μερικούς μόνο ανθρώπους και κατόπιν από μια ολόκληρη τάξη, πάνω στο γιατί ορισμένες συνθήκες υφίστα- 20 Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebooks. London: Lawrence and Wishart. 21 Gramsci, A. Pre-Prison Writings. Cambridge: Cambridge University Press. 22 Gramsci, A. (1978) Selections from Political Writings 1921-1926. London: Lawrence and Wishart. 21

νται και πως μπορούν καλύτερα να αντιστρέψουν τα δεδομένα της υποταγής, σε σημάδια επανάστασης και κοινωνικής ανασυγκρότησης...». 23 Στα τετράδια της φυλακής, ωστόσο, ο Gramsci δεν καταφέρνει να θέσει υπό ενιαίο και συνεκτικό τρόπο την πραγμάτευση του κράτους και της κοινωνίας πολιτών. Στα πιο σημαντικά από τα κείμενά του 24 που καταπιάνονται με τα εν λόγω ζητήματα, φαίνεται πως ο λόγος του σχηματίζει αρκετές αντιθέσεις οι οποίες εγείρουν και πολλαπλά θέματα ερμηνείας ή καλύτερα, ορθής ερμηνείας των γκραμσιανών θέσεων. 25 Ο Anderson σημειώνει χαρακτηριστικά: «Υπάρχει μια ταλάντευση μεταξύ τουλάχιστον τριών διαφορετικών θέσεων για το Κράτος στη Δύση». 26 Όπως τονίζει και ο Hoare, «το Κράτος ορίζεται σε άλλα κείμενα ως το άθροισμα της πολιτικής κοινωνίας και της κοινωνίας πολιτών και αλλού ξανά ως η ισορροπία μεταξύ της πολιτικής κοινωνίας και της κοινωνίας πολιτών. Εν τούτοις, σ ένα ακόμη κείμενο, ο Gramsci τονίζει πως στην πραγματικότητα, η κοινωνία πολιτών και το Κράτος είναι ένα και το αυτό». 27 Οι εν λόγω αντιφάσεις που παρατηρούνται στο γκραμσιανό corpus είναι χαρακτηριστικές του ασυστηματικού και αποσπασματικού τρόπου που ε- πιχειρείται η συγκρότηση του πολιτικού του επιχειρήματος. Ο Gramsci είναι κατά κύριο λόγο πολιτικό πρόσωπο και εστιάζει τη διανοητική του προσοχή στην επιτυχία της επανάστασης παρά στην συγκρότηση ενός ενιαίου, επεξεργασμένου και επιστημονικά άρτιου κειμένου θέσεων. Εν γένει, πιστεύεται ότι η διάσταση που δίνει ο Gramsci στην κοινωνία πολιτών είναι ανεπίκαιρη και ανεπαρκής για να εξηγήσει το σύγχρονο μοντέλο πολιτικής οργάνωσης αυτών των, ομολογουμένως ιδιωτικών οργανώσεων, αλλά με γενικευμένους στόχους που υπερβαίνουν την απλή πρόσληψή τους 23 Gramsci Antonio, Selections from Political Writings 1910-1920, Lawrence and Wishart, Λονδίνο, 1977, σ.σ. 10-13. 24 Τα κείμενα που σχετίζονται περισσότερο με το Κράτος και την Κοινωνία Πολιτών, βρίσκονται στη συλλογή κειμένων του Γκράμσι που έχει επιμεληθεί ο Hoare, στο κεφάλαιο ΙΙ, υποκεφάλαιο 2. Πέραν της ευκολίας που προσφέρει μια τέτοια κατηγοριοποίηση, υπάρχει και μια περιληπτική και ιδιαίτερα επεξηγηματική εισαγωγή σε κάθε κεφάλαιο για τα ζητήματα που πραγματεύεται συνολικά ο Γκράμσι στα κείμενα της εκάστοτε συλλογής. Βλέπε, Gramsci Antonio, Selections from the Prison Notebooks. 25 Για το ζήτημα των αντιθέσεων και της ασάφειας που προκαλούν οι γκραμσιανές θέσεις βλέπε, Gramsci Antonio, Selections from the Prison Notebooks, ό.π. σελ. 207 και Anderson Perry. 26 Anderson Perry, ό.π., σελ. 12. 27 Gramsci Antonio, Selections from the Prison Notebooks, ό.π. σελ. 208 22