Επιθεώρηση Κινωνικών Ερευνών, 120, 2006, 6592 Χαρά Στρατυδάκη* ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ: ΠΛΙΤΙΣΤΙΚΙ ΦΡΕΙΣ ΣΤ ΝΜ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Πρϋπόθεση για τη χάραξη πλιτιστικής πλιτικής απτελεί η πληρέστερη δυνατή γνώση των φρέων πυ συμμετέχυν στη διαμόρφωση τυ πλιτιστικύ γίγνεσθαι σε τπικό επίπεδ. Μια τέτια γνώση δεν υφίσταται στη χώρα μας, παρά μόν για τυς σημαντικότερυς φρείς τυ κέντρυ. Η περιφέρεια απτελείται από αχαρτγράφητες γκρίζες ζώνες ως πρς την πλιτιστική δραστηριότητα. Τ άρθρ αυτό διαπραγματεύεται τις αιτίες αυτής της έλλειψης δεδμένων, τη ρευστότητα τυ πεδίυ, και τις συνέπειες της στην επιστημνική γνώση τυ πλιτισμύ. Στη συνέχεια παρυσιάζει τα ευρήματα έρευνας 1 για τυς πλιτιστικύς φρείς, τις δραστηριότητες, τις υπδμές και τις πλιτιστικές μάδες, στ Νμό Κυκλάδων. Η έρευνα απδεικνύει πως η αλλαγή κλίμακας από τη χώρα στ νμό μπρεί να δηγήσει στη συγκέντρωση αξιόπιστων δεδμένων, στη σταδιακή χαρτγράφηση των «γκρίζων ζωνών» τυ πλιτισμύ με συνέπεια την απόκτηση της αναγκαίας και υσιαστικής γνώσης σε θέματα κρίσιμα για την πλιτιστική ζωή της χώρας. Στιχεία σχετικά με τυς πλιτιστικύς φρείς δεν συγκεντρώννται συχνά. ι δημσιευμένες έρευνες από τη μεταπλίτευση μέχρι σήμερα είναι ελάχιστες, και περιρίζνται στη δεκαετία τυ 1970 (Γκιζέλης, 1977 και 1979), ενώ πρσπάθειες διικητικής απγραφής την επόμενη δεκαετία δεν ευδώθηκαν «λόγω απρθυμίας των Συλλόγων να υπβάλλυν τα ζητηθέντα στιχεία» (Κνσόλα, 1990, σ. 73). ι Πλιτιστικές Στατιστικές * Κινωνιλόγς στ Εθνικό Κέντρ Κινωνικών Ερευνών. 1. Η έρευνα «Χάρτης Λαϊκύ Πλιτισμύ Νμών Κυκλάδων και Σάμυ» εκπνήθηκε από τ Ινστιτύτ Πλιτικής Κινωνιλγίας τυ ΕΚΚΕ με χρηματδότηση από τη Διεύθυνση Λαϊκύ Πλιτισμύ τυ Υπυργείυ Πλιτισμύ τ 2002.
66 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ της ΕΣΥΕ αναφέρνται κατά κύρι λόγ στις δραστηριότητες πυ σχετίζνται με τν αρχαιλγικό τμέα ή με τις υπδμές και τις δραστηριότητες τις πίες άμεσα ή έμμεσα εππτεύει τ Υπυργεί Πλιτισμύ, δείχνντας με τν καλύτερ τρόπ πόσ μνόπλευρα αντιλαμβάνεται η Πλιτεία τ περιεχόμεν τυ πλιτισμύ. Για τις περισσότερες μη αρχαιλγικύ ενδιαφέρντς δραστηριότητες, η χώρα διαιρείται σε δύ κατηγρίες: την Περιφέρεια Πρωτευύσης και την υπόλιπη χώρα, γεγνός πυ δεν επιτρέπει πιαδήπτε επεξεργασία των στιχείων σε επίπεδ περιφέρειας ή νμύ. Έτσι, καθίσταται αδύνατς πισδήπτε περιφερειακός ή τπικός πλιτιστικός σχεδιασμός. Ταυτόχρνα, όμως, αυτό πυ πρκύπτει είναι η άνιση σύγκριση ανάμεσα στην πλιτιστική ζωή της πρωτεύυσας και την ένδεια πλιτιστικής ζωής στην επαρχία. Μια εικόνα πυ δεν ανταπκρίνεται στην πραγματικότητα, στ βαθμό πυ μετριύνται υπδμές και δραστηριότητες ι πίες κατ' αρχήν υφίστανται στην πρωτεύυσα. Έτσι η πλιτιστική ζωή της επαρχίας μετριέται με μέτρ την πρωτεύυσα και, με βάση αυτό τ μέτρ, φαίνεται πως υπλείπεται. Η απυσία επίσημων στιχείων για εθελντικύς φρείς πυ ασχλύνται με τν πλιτισμό είναι πλήρης. Μεμνωμένες πρσπάθειες συλλγής τέτιων στιχείων πραγματπιήθηκαν τα τελευταία χρόνια από υπηρεσίες δήμων και νμαρχίες ή ργανώσεις ιδιωτικύ χαρακτήρα, όπως η Εταιρεία Κινωνικής Παρέμβασης και Πλιτισμύ της Νμαρχίας Μαγνησίας και Αναπτυξιακός Σύνδεσμς Δυτικής Αττικής, πυ κατέγραψαν τυς πλιτιστικύς φρείς ι πίι δραστηριπιύνται στην περιφέρεια τυς. 2 ι καταγραφές αυτές απτελύν μια χρήσιμη αφετηρία, δεν γίννται όμως στ πλαίσι μιας επιστημνικής ενασχόλησης με τν πλιτισμό. Δεν σχεδιάζνται για να παράγυν δεδμένα, αλλά πληρφρίες ι πίες παρυσιάζνται ανεπεξέργαστες και συχνά δεν επιδέχνται καν επεξεργασία. ι πληρφρίες αυτές είναι αρκετές για τη διαμόρφωση ενός τηλεφωνικύ καταλόγυ, δεν λκληρώννται όμως έτσι πυ να επιτρέψυν τη διαμόρφωση μιας συνλικής εικόνας για τις πλιτιστικές δραστηριότητες, τις υπδμές και τυς φρείς γενικότερα πυ δραστηριπιύνται στη συγκεκριμένη περιχή. Αυτό πυ απυσιάζει, συνεπώς, 2. Αντίστιχες δράσεις πρκηρύχθηκαν πρόσφατα στ πλαίσι τυ ευρωπαϊκύ πργράμματς Leader+, χωρίς ιδιαίτερες πρδιαγραφές, γεγνός πυ δεν διασφαλίζει την επιστημνική αρτιότητα όπιων πρτάσεων χρηματδτηθύν τελικά. Ταυτόχρνα, όμως, υπδηλώνει πως τν επιτελικό ρόλ καταγραφής των υφιστάμενων πλιτιστικών πόρων, πυ απτελεί πρϋπόθεση για τη χάραξη πλιτιστικής πλιτικής, αντί τυ Υπυργείυ Πλιτισμύ τν έχει αναλάβει τ Υπυργεί Γεωργίας.
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 67 είναι η συστηματικότητα της καταγραφής, η εγκυρότητα της πληρφόρησης, η συγκρισιμότητα των στιχείων συγχρνικά και διαχρνικά, η δημσιότητα των απτελεσμάτων. Καθεμιά από τις ελλείψεις αυτές έχει σημαντικές επιπτώσεις στ απτέλεσμα, γεγνός πυ αντιλαμβάννται ι εν λόγω φρείς ι πίι, αφύ δαπάνησαν κόπ και χρήμα για την καταγραφή, στη συνέχεια την εγκαταλείπυν ως κάτι πυ απαξιώθηκε πριν ακόμη λκληρωθεί. Η ανέκδτη διδακτρική διατριβή της ΣκιάΠανπύλυ (1998) επιχειρεί να απαντήσει επιστημνικά στις ελλείψεις αυτές καταγράφντας τυς πλιτιστικύς φρείς μιας περιχής σύμφωνα με τις πρδιαγραφές της επιστημνικής έρευνας και ακλυθώντας ένα συγκεκριμέν μεθδλγικό πλαίσι, ενώ η διατριβή τυ Ι. Ιωαννίδη (2002) αναφέρεται στη συμβλή τυ εθελντικύ τμέα στην τπική πλιτιστική ανάπτυξη. Αυτό πυ πρκύπτει από τις ελάχιστες αυτές έρευνες είναι η εικόνα ενός αχαρτγράφητυ πεδίυ, μιας περιχής χωρίς σαφή γεωγραφικό πρσδιρισμό, μιας σειράς «γκρίζων ζωνών» πυ απλώννται στ σύνλ της ελληνικής περιφέρειας. Ήδη ι μελετητές τυ πεδίυ αναφέρνται στ αδύνατ τυ εγχειρήματς. Η Κνσόλα παρατηρεί χαρακτηριστικά πως «εφόσν είναι δύσκλ να ριθετηθεί χώρς στν πί κινύνται ι περισσότερι σύλλγι, είναι σχεδόν αδύνατ να υπλγιστεί πόσι από τυς χιλιάδες συλλόγυς (ή σωματεία) με νμική υπόσταση, πυ υπάρχυν στη χώρα είναι ι πλιτιστικί» (Κνσόλα, 1990, σ. 73). ι δυσκλίες χαρτγράφησης τυ πεδίυ σχετίζνται με τν μεγάλ αριθμό πλλών μικρών φρέων, πυ έτσι καθίστανται δυσδιάκριτι σε σύγκριση με τυς μεγάλυς πλιτιστικύς φρείς τυ κέντρυ. ι λίγι μεγάλι ργανισμί της πρωτεύυσας πυ ασχλύνται με τις τέχνες επισκιάζυν τυς πλυάριθμυς φρείς της επαρχίας, ι πίι συνήθως είναι μικρές εθελντικές ργανώσεις ερασιτεχνικής ενασχόλησης με τις τέχνες. Τ πεδί αυτό εκ των πραγμάτων εγγράφεται στις παρυφές της επίσημης πλιτιστικής πραγματικότητας, δεν παύει όμως να εμπλέκει ένα σημαντικό μέρς τυ πληθυσμύ και να απευθύνεται στ μισό σχεδόν πληθυσμό της χώρας. Η παραμνή τυ πεδίυ στ περιθώρι σχετίζεται άμεσα με την ανυπαρξία θεσμικής απκρυστάλλωσης τυ. ι επιπτώσεις είναι πικίλες, και δεν περιρίζνται μόν στη χώρα μας. ι Kaple κ.ά. (1996, σ. 3639) επισημαίνυν πως η ανυπαρξία θεσμικής απκρυστάλλωσης συμβάλλει στην παραμνή των φρέων στ περιθώρι κάθε πρσπάθειας συλλγής στιχείων, η πία περιρίζεται έτσι στν πλύ σαφέστερα πρσδιρισμέν και θεσμικά περιγεγραμμέν χώρ των μεγάλων πλιτιστικών ργανισμών. Επίσης επισημαίνυν πως:
68 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ πεδία πυ δεν είναι θεσμικά απκρυσταλλωμένα δεν διαθέτυν μηχανισμύς απγραφής των μελών τυς, ύτε αναπτύσσυν ισχυρά δίκτυα επικινωνίας μεταξύ τυς ή με επαγγελματίες τυ καλλιτεχνικύ χώρυ, γεγνός πυ συμβάλλει να παραμένυν «αόρατα». Η θεσμική απκρυστάλλωση σημαίνει έναν λίγπλύ πάγι και κινά απδεκτό πρσδιρισμό της μρφής και τυ περιεχμένυ των φρέων πυ συγκρτύν τ πεδί. Η πλλαπλότητα των λειτυργιών πυ επιτελύν ι πλιτιστικί φρείς της επαρχίας τυς διαφρπιεί από τυς μνλειτυργικύς πλιτιστικύς ργανισμύς της πρωτεύυσας. Η διαφρπίηση αυτή δυσχεραίνει την έρευνα στ βαθμό πυ ακόμη και όταν εντπίσυμε τυς φρείς απαιτείται επιπλέν πρσπάθεια πρκειμένυ να διασφαλίσυμε, από τ στάδι τυ σχεδιασμύ της έρευνας, πως ι λειτυργίες αυτές θα καταγραφύν πλήρως. Η ασάφεια των ρίων είναι μία ακόμη συνέπεια. Τ πεδί παραμένει αχαρτγράφητ όσ μιάζει με κινύμενη άμμ. Κανείς δεν μπρεί να ρίσει με βεβαιότητα και εκ των πρτέρων πιι φρείς ανταπκρίννται σε πια κριτήρια. Η ίδια η έννια των κριτηρίων ως θεμελίυ της επιστημνικής έρευνας καθίσταται πρβληματική. Τα ελάχιστα ή πρβληματικά ως πρς την πιότητα τυς δεδμένα, αναδεικνύυν την περιρισμένη σημασία πυ απδίδυν στν πλιτισμό φρείς ι πίι είναι επιφρτισμένι με τη χάραξη και υλπίηση της πλιτιστικής πλιτικής σε κεντρικό, περιφερειακό και τπικό επίπεδ. Ταυτόχρνα, όμως, απτελύν ένδειξη τυ πρσωπκεντρικύ χαρακτήρα της λειτυργίας τυς, στ βαθμό κατά τν πί η γνώση των στελεχών για τη συγκρότηση τυ πεδίυ δράσης τυς παραμένει στιχεί της εμπειρικής άσκησης τυ λειτυργήματς τυς, τ πί δεν καταγράφεται, δεν μεταβιβάζεται στυς επόμενυς (ι πίι θα πρέπει να ανακαλύψυν εξ αρχής όσα γνώριζε πρκάτχς τυς), δεν μετατρέπεται σε δεδμένα. Ένα επιπλέν πρόβλημα είναι πως και ι ίδιι ι φρείς δεν καταγράφυν τις δραστηριότητες και τυς πόρυς τυς. Δεν έχυν συγκεκριμένα κίνητρα για μια τέτια καταγραφή και δεν αντιλαμβάννται πως μακρπρόθεσμα η γνώση αυτή μπρεί να απδειχθεί πλύτιμς σύμμαχς στην πρσπάθεια εξασφάλισης πόρων. Έτσι, την απυσία επίσημων στιχείων ενισχύει η έλλειψη ανεπίσημων στιχείων. Ωστόσ, ένα τέτι ανεξερεύνητ πεδί απτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για την επιστημνική έρευνα, τη μεθδλγία και τ σχεδιασμό της εμπειρικής έρευνας αλλά και τν εννιλγικό εξπλισμό μας. Στην πραγματικότητα, ι «γκρίζες ζώνες» επιζητύν μια μρφή χαρτγράφησης η πία,
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 69 όπως δηλώνει J. Mark Schuster, σημαίνει πως είμαστε διαρκώς αναγκασμένι να πρβαίνυμε σε ad hoc επιλγές πυ αφρύν όχι μόν τι θα περιληφθεί στν χάρτη και τι θα μείνει εκτός, αλλά επίσης «τίνς είναι χάρτης πυ φτιάχνυμε και τίνς όχι» (Schuster κ.ά., 2003, σ. 2). Και φυσικά, η έννια της χαρτγράφησης υπδηλώνει τν πρσωρινό χαρακτήρα τυ απτελέσματς: πάντα είναι δυνατή η αλλαγή κλίμακας, και πάντα χάρτης επιζητά την λκλήρωση τυ με τη συμπερίληψη τυ σ' έναν πλιτιστικό άτλαντα. Η διαμόρφωση τν δείγματς ΜΕΘΔΛΓΙΑ Από την αρχή της έρευνας ακλυθήσαμε μία μέθδ πυ ξεκινύσε με τη διερώτηση «πιι φρείς μπρύν πραγματικά να ριστύν ως πλιτιστικί;» Πίσω από την ερώτηση υπάρχει η αντικειμενική ανάγκη να υιθετηθεί μια ενιαία ρλγία η πία θα ρίζει τ αντικείμεν πυ αναλύεται. στόχς της έρευνας, όμως, ήταν κατ' αρχήν απγραφικός. 3 Δεν ευνύσε μία μέθδ πυ θα ξεκινύσε με έναν απόλυτ ρισμό τυ όρυ «πλιτιστικός», γιατί αυτό θα λειτυργύσε ως «φίλτρ» για τν απκλεισμό πλλών δραστηριτήτων ι πίες δεν θα ήταν αμιγώς πλιτιστικές. Πρσπαθήσαμε να είμαστε κατά τ δυνατόν ανιχτί στη συμπερίληψη φρέων πυ (λαϊκός) πλιτισμός δεν είναι τ κύρι έργ τυς, περιλαμβάνεται ωστόσ στις δραστηριότητες τυς. Μια τέτια διευρυμένη ερμηνεία τυ όρυ δεν διευκλύνει βέβαια στην εμβάθυνση, αναγνωρίζει όμως τ κύρι γνώρισμα της πραγματικότητας πυ καλείται να περιγράψει: ότι στην πλιτιστική πλιτική εμπλέκνται και υπηρεσίες πυ δεν είναι μόν πλιτιστικές. Επίσης, πιλτικός χαρακτήρας της έρευνας επέτρεπε αυτή τη διεύρυνση τυ πεδίυ, καθώς ευκλότερα μπρεί να περιριστεί τ πεδί σε κατπινές έρευνες, παρά να διευρυνθεί. Διερευνώντας τν λαϊκό πλιτισμό από τη σκπιά της πλιτιστικής πλιτικής, τν συνδέυμε με άλλες εκφάνσεις τυ πλιτισμύ, όπως την ερασιτεχνική δημιυργία, η πία δεν έχει μελετηθεί στη χώρα μας. Επίσης, διερευνώντας τ ργανωσιακό πλαίσι εντός τυ πίυ καλλιεργείται πλέν λαϊκός πλιτισμός αυθεντικός ή φλκλρικός, πιστεύυμε ότι πρσφέρυμε τη δυνατότητα συστηματικότερης διερεύνησης νέων σχέσεων και νέων φαινμένων. 3. Η ίδια η έννια της χαρτγράφησης επιβάλλει την απγραφική λγική, καθώς χάρτης αναζητά την πληρότητα της αναπαράστασης.
70 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ Ακόμη κι έτσι, όμως, η απγραφή πρϋπθέτει έναν αρχικό κατάλγ φρέων. ι κατάλγι πυ διαμρφώθηκαν με βάση τις πληρφρίες της Περιφέρειας, της Νμαρχίας και των ργανισμών Τπικής Αυτδιίκησης ήταν ελλιπείς. Η πρσφυγή σε άτυπες πηγές πληρφόρησης δήγησε σε πληρφρίες ι πίες αν και δεν απέφευγαν τα μεινεκτήματα των καταλόγων ήταν πληρέστερες. 4 Σε κατπινό στάδι, ρισμένι από τυς ίδιυς τυς φρείς απδείχθηκαν πλύτιμι πληρφριδότες, μλνότι ι πληρφρίες τυς παρέμεναν ασυστηματπίητες και γεωγραφικά περιρισμένες. Καμία από τις παραπάνω πηγές δεν διέθετε πληρφρίες πυ να ανταπκρίννται στις ανάγκες τυ πλιτιστικύ σχεδιασμύ: επιστημνική επάρκεια και αξιπιστία, πληρότητα κάλυψης, συγκρισιμότητα και εύκλη πρόσβαση για τυς ερευνητές (πρβλ. Kaple κ.ά., 1996, σ. 4). Τα κύρια πρβλήματα πυ αντιμετωπίσαμε σχετίζνται με τυς σκπύς για τυς πίυς συλλέγνται τα στιχεία, και φείλνται: στν τρόπ ργάνωσης τυ πλιτιστικύ πεδίυ στην περιφέρεια, στην απυσία θεσμικής απκρυστάλλωσης, στ μεγάλ αριθμό πλλών μικρών φρέων, στις σχέσεις εξυσίας και στις ικνμικές σχέσεις στις πίες εμπλέκνται ι φρείς με την πλιτεία, στη μικρότερη εξάρτηση από τ κράτς ή άλλες εξωτερικές πηγές χρηματδότησης και ελέγχυ σε σύγκριση με τν υπόλιπ μηκερδσκπικό τμέα. Τα πρβλήματα αυτά απτελύν ενδείξεις περί την υσία της πλιτιστικής πλιτικής και τ εύρς των ζητημάτων πυ καλείται να αντιμετωπίσει σχεδιασμός και η υλπίηση της μλνότι συχνά δεν έχυν καμία σχέση με τν πλιτισμό. Ως δμικές ατέλειες τυ πεδίυ συνεπάγνται την έλλειψη υσιαστικής γνώσης για θέματα κρίσιμα για την πλιτιστική ζωή της χώρας και τεκμηριώνυν την ανάγκη για την άμεση λκλήρωση της καταγραφής των φρέων σε εθνικό επίπεδ, θα πρέπει ωστόσ να επισημάνυμε πως ι δμικές αυτές ατέλειες δεν συναρτώνται με μία θεσμική και ργανωτική «καθυστέρηση» τυ πεδίυ πυ χαρακτηρίζει απκλειστικά τη χώρα μας, στ βαθμό πυ ανάλγα πρβλήματα καταγράφυν πρόσφατες έρευνες και σε άλλες χώρες (βλ., π.χ., Council of Europe, 1995 4. Συνλικά, στις πηγές πυ χρησιμπιήσαμε περιλαμβάννται τ αρχεί βυλευτή των Κυκλάδων, ι υπηρεσίες τυ Υπυργείυ Αιγαίυ, της Νμαρχίας Κυκλάδων, των ΤΑ τόσ σε επίπεδ δήμυ ή κινότητας όσ και σε επίπεδ δημτικών διαμερισμάτων, ι πλιτιστικί φρείς των νησιών, και ι τηλεφωνικί κατάλγι Αττικής και Κυκλάδων.
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 71 Kaple κ.ά., 1996 Kaple 2002 Lampkin, Boris, 2002 Guetzkow, 2002 Schuster, 2002 Schuster, 2003 Wyszomirski, Cherbo, 2002 Scullion, Garcia, 2005). σχεδιασμός της έρευνας Η έρευνα κατέγραψε τυς φρείς πυ δραστηριπιύνται στ Νμό Κυκλάδων. Τ ερωτηματλόγι διακινήθηκε μέσω ταχυδρμείυ. Η μέθδς αυτή ενδείκνυται για την κάλυψη δείγματς μεγάλης διασπράς, αλλά συνήθως χαρακτηρίζεται από χαμηλή απκρισιμότητα. 5 απγραφικός χαρακτήρας της έρευνας, όμως, απαιτύσε πλύ υψηλότερα πσστά απκρισιμότητας από εκείνα πυ διασφαλίζυν τη στατιστική αντιπρσωπευτικότητα τυ δείγματς. Έτσι, επιλέξαμε να συνδυάσυμε τα πλενεκτήματα τυ ερωτηματλγίυ μέσω ταχυδρμείυ με τα πλενεκτήματα της πρσωπικής επαφής, 6 αξιπιώντας την τάση πυ αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια για σύνθεση περισσότερων τεχνικών (Dillman, 1999). Συγκεκριμένα, σχεδιασμός της έρευνας πρέβλεπε τα εξής στάδια: 1. Τηλεφωνική επικινωνία με τυς εκπρσώπυς των φρέων πριν την απστλή τυ ερωτηματλγίυ για την ενημέρωση τυ ερωτώμενυ σχετικά με την έρευνα, την επιβεβαίωση της δραστηριπίησης τυ στ χώρ τυ λαϊκύ πλιτισμύ, και την επιβεβαίωση των στιχείων επικινωνίας. 7 2. Απστλή ερωτηματλγίυ και συνδευτικής επιστλής μέσω ταχυδρμείυ. 5. Η απκρισιμότητα σε έρευνες μέσω ταχυδρμείυ σε γενικό κινό πρσέγγιζε παλαιότερα ένα πτό γύρω στ 50%, ενώ με την αξιπίηση νεότερων τεχνικών εκτιμάται ότι μπρεί να φτάσει στ 70%90% (βλ. Dillman κ.ά., 1974). Ωστόσ, στις έρευνες πυ απευθύννται σε ειδικά κινά η απκρισιμότητα παραμένει σημαντικά χαμηλότερη (Bourque and Fielder, 1995), με απτέλεσμα να θεωρείται απδεκτή όταν υπερβαίνει τ 40%. Για μια συνλική κωδικπίηση των τεχνικών πυ μπρεί να αξιπιήσει η έρευνα μέσω ταχυδρμείυ, βλ. τη Μέθδ λικύ Σχεδιασμύ (Total Design Method) τυ Dillman (Dillman, 1978). 6. ι μελετητές τνίζυν πως η πρσωπική επαφή αυξάνει την πιθανότητα θετικής ανταπόκρισης έναντι τυ ερωτηματλγίυ μέσω ταχυδρμείυ (βλ. Κυριαζή, 2002, σ. 125), και πως διασφαλίζει μεγαλύτερη αξιπιστία των απαντήσεων, διότι δίνεται η ευκαιρία στν ερευνητή να εξηγήσει τυχόν ασάφειες. 7. Η Brook (1978, σ. 134) αναφέρει πως η επικινωνία με τα άτμα πυ απαρτίζυν τ δείγμα πριν την απστλή τυ ερωτηματλγίυ και η ενημέρωση τυς σχετικά με τ σκπό της έρευνας αλλά και για τ γεγνός ότι σύντμα πρόκειται να λάβυν τ ερωτηματλόγι συμβάλλει στην αύξηση της ανταπόκρισης σημαντικά.
72 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ 3. Τηλεφωνική υπενθύμιση, δύ περίπυ εβδμάδες μετά την απστλή των ερωτηματλγίων. Επανάληψη της τηλεφωνικής υπενθύμισης μετά από ένα μήνα και απστλή τυ ερωτηματλγίυ μέσω fax. Σε ελάχιστες περιπτώσεις απαιτήθηκε και τρίτη υπενθύμιση και νέα απστλή τυ ερωτηματλγίυ. 4. Τηλεφωνική επικινωνία μετά την παραλαβή τυ συμπληρωμένυ ερωτηματλγίυ για την επιβεβαίωση της ρθότητας των απαντήσεων, τη διευκρίνιση και συμπλήρωση των απαντήσεων πυ ι ερωτώμενι δεν είχαν απαντήσει. Η απκρισιμότητα ανήλθε στ 95,4% των φρέων. ι υπόλιπι φρείς δήλωσαν κατηγρηματικά ότι δεν επιθυμύν να συνεργαστύν, εκφράζντας την απαξίωση τυς πρς τ Υπυργεί Πλιτισμύ. ΠΡΣ ΜΙΑ ΚΑΤΗΓΡΙΠΙΗΣΗ ΤΩΝ ΦΡΕΩΝ Πιι διαμρφώνυν τ πλαίσι και δραστηριπιύνται στν τμέα τυ πλιτισμύ στην επαρχία; Η απάντηση είναι εφικτή μόν όταν εστιάσυμε στ τπικό επίπεδ. Τα πλενεκτήματα πυ πρσφέρει ένας νησιωτικός νμός είναι σημαντικά: τ τπικό επίπεδ είναι σαφώς πρσδιρισμέν και ανεξάρτητ από διικητικές διαιρέσεις, ενώ νμός επιτρέπει τη συγκριτική ανάλυση των ευρημάτων σε ένα μεγαλύτερ επίπεδ αφαίρεσης. Γι' αυτό τ λόγ επιλέξαμε να ασχληθύμε με τ Νμό Κυκλάδων. Μλνότι η έμφαση στην έρευνα μας δινόταν στν λαϊκό πλιτισμό, αναδύθηκε μία σύνθετη εικόνα πλυλειτυργικών φρέων ι πίι δραστηριπιύνται σε πικίλες πλιτιστικές περιχές, χωρίς πλιτισμός να είναι η μόνη ή έστω η κύρια ενασχόληση τυς. ι φρείς αυτί μπρύν να ταξινμηθύν σε πέντε κατηγρίες (Πίνακας 1), με διακριτά γνω Κατηγρία ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Κατηγρίες των πλιτιστικών φρέων τν Νμύ Κυκλάδων Πλιτιστικά σωματεία Ιδιωτική πρωτβυλία ΤΑ/Δημόσι Ίδρυμα Εκκλησία ΣΥΝΛ Ν 223 38 31 10 8 310 % 71,9 12,3 10,0 3,2 2,6 100,0
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 73 ρίσματα και σαφώς διαφρετικύς στόχυς, διαφρετικές επιδιώξεις και πρσδκίες από τν «πλιτισμό»: 1. Τα πλιτιστικά σωματεία είναι η μεγαλύτερη κατηγρία φρέων και στ Νμό Κυκλάδων φτάνει στ 71,9% τυ συνόλυ. Κύρι μέλημα των σωματείων αυτών είναι στην πραγματικότητα η ανάπτυξη κινωνικών σχέσεων μεταξύ των μελών της τπικής κινωνίας ή η διατήρηση των δεσμών με αυτήν. Η τπική κινωνία πρσλαμβάνεται ως πλιτισμική ντότητα γεωγραφικά πρσδιρισμένη, γεγνός πυ πρσανατλίζει τ περιεχόμεν της δραστηριότητας των φρέων σε συγκεκριμένες δράσεις και μρφές, ενώ ταυτόχρνα περιρίζει την εμβέλεια της. Η τπικότητα ως πυρήνας της ταυτότητας των μελών είναι η βασική αξία, γύρω από την πία ργανώννται θεσμικά αλλά και ιδελγικά τα πλιτιστικά σωματεία. Κάθε άλλη παράμετρς φείλει να συναρμόζεται με τη θεμελιώδη αυτή παραδχή: πλιτισμός, τ περιβάλλν, ι κινωνικές σχέσεις θεωρύνται βαθύτατα συνυφασμένα με την τπικότητα και την κιντιστικά νύμενη ταυτότητα, ως εκδήλωση και απόδειξη της αξίας τυς. Κεντρικό γνώρισμα της ργάνωσης τυς είναι ότι παρά τις σημαντικές ικνμικές δυσκλίες πυ αντιμετωπίζυν, διατηρύν την πλιτική και ικνμική αυτνμία τυς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τυ αισθήματς της αυτνμίας πυ διαπνέει τα πλιτιστικά σωματεία είναι η «απρθυμία» να ανταπκριθύν στην πρσπάθεια τυ Υπυργείυ Πλιτισμύ για κατάρτιση ενός Μητρώυ Συλλόγων, στα τέλη της δεκαετίας τυ 1980 (Κνσόλα, 1990, σ. 73). Η απρθυμία αυτή, την πία συνάντησε και η παρύσα έρευνα, φείλεται εν πλλίς στην ανάδειξη της τπικότητας ως ύψιστης αξίας, η πία συγκρύεται εξ ρισμύ με τν μγενπιητικό και επικρατειακό χαρακτήρα τυ εθνικύ κράτυς. Η πρσπάθεια διατήρησης της αυτνμίας τυς δηγεί στην απόρριψη πηγών χρηματδότησης πυ θα μπρύσαν να επιβάλλυν δράσεις και λγικές ι πίες όμως αντιμετωπίζυν τν πλιτισμό σε διαφρετική γεωγραφική κλίμακα. Παραδόξως, τα ίδια αυτά σωματεία πυ αντιμετωπίζυν με καχυπψία τ Υπυργεί Πλιτισμύ, εμφανίζνται βαθύτατα δυσαρεστημένα από την άρνηση τυ να τα χρηματδτεί χωρίς όρυς και πρϋπθέσεις. Η δυσαρέσκεια αυτή είναι ένας από τυς κύριυς παράγντες για τυς πίυς αντιδρύσαν στην ιδέα της καταγραφής τυς, αλλά και στην ιδέα διαμόρφωσης πιυδήπτε χρηματδτικύ σχήματς πυ θα θέτει κανόνες και πρϋπθέσεις χρηματδότησης.
74 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ Από την άλλη μεριά είναι σαφές πως δεν είναι δυνατόν να αναληφθεί πιαδήπτε πρσπάθεια σχεδιασμύ ή εφαρμγής πλιτιστικής πλιτικής στην επαρχία ερήμην τυς. ι λόγι είναι πλλί: τα σωματεία διαθέτυν υπδμές, κινητπιύν εθελντικά μεγάλ αριθμό ατόμων, διαθέτυν μέσα ενημέρωσης (εφημερίδες και περιδικά), διαμρφώνυν ένα σημαντικό κινό πυ απτελείται από τα μέλη τυς, τα πία στην περίπτωση τυ Νμύ Κυκλάδων αντιστιχύν στ 14,7% τυ συνλικύ πληθυσμύ. Τα πλιτιστικά σωματεία, τέλς, παρυσιάζυν μια εσωτερική διαίρεση, καθώς περισσότερα από τα μισά (52%) σωματεία τυ Νμύ Κυκλάδων εδρεύυν στην Αθήνα. Η ίδρυση και λειτυργία τυς φείλεται τυπικά στην ανάγκη διασφάλισης των δεσμών των «ξενιτεμένων» της εσωτερικής μετανάστευσης με τν τόπ καταγωγής τυς, υσιαστικά όμως στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός ασφαλύς πλαισίυ ένταξης, τ πί αναπαράγει τις κινωνικές σχέσεις της επαρχίας στην πρωτεύυσα, τνίζντας την αναφρά στν τόπ καταγωγής ως κεντρικό στιχεί ταυτότητας (βλ. και Μπασκόζ, 1996, σ. 4144). Η γεωγραφική απόσταση από τν τόπ αναφράς λειτυργεί μυθπιητικά, παράγντας άλλτε την ψευδαίσθηση «χαμένων παραδείσων» και άλλτε την εσφαλμένη πεπίθηση πως είναι δυνατή η συντήρηση μάδων ργανικής αλληλεγγύης στην πόλη. 2. Η ιδιωτική πρωτβυλία χαρακτηρίζει τη δεύτερη κατηγρία φρέων πυ εμπλέκνται στην πλιτιστική δραστηριότητα τυ Νμύ Κυκλάδων (12,3%). Κεντρικό γνώρισμα των φρέων αυτής της κατηγρίας είναι η ανμιγένεια. Πρόκειται στις περισσότερες περιπτώσεις για επιχειρήσεις πυ έμμεσα μάλλν παρά άμεσα σχετίζνται με τν πλιτισμό. επιχειρηματικός τμέας (εργαστήρια παραδσιακής μαρμαργλυπτικής, ινπιεία και συνεταιρισμί παραδσιακών χειρτεχνικών και αγρτικών πρϊόντων, συλλγές πυ ανήκυν σε ξενδχεία ή σε άλλες επιχειρήσεις, αναπτυξιακές εταιρείες) καλύπτει τ 55,3% αυτής της κατηγρίας. Τ υπόλιπ 44,7% περιλαμβάνει αστικές μη κερδσκπικές εταιρείες, εταιρείες με πλιτιστικές δραστηριότητες, ιδιωτικές λαγραφικές συλλγές και ένα ιδιωτικό ανιχτό θέατρ. 3. Η τρίτη σε μέγεθς (10%) κατηγρία αναφέρεται σε φρείς της τπικής αυτδιίκησης και τυ Δημσίυ γενικότερα. Στην κατηγρία αυτή υπάγνται τα γραφεία πλιτισμύ των δήμων, της νμαρχίας, αλλά και ι δημτικές επιχειρήσεις, ι πίες στην περίπτωση των Κυκλάδων συνδέυν τν πλιτισμό με τν τυρισμό και την ικνμική ανάπτυξη.
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 75 Στ πλαίσι της τπικής αυτδιίκησης πλιτισμός αντιμετωπίζεται κυρίως ως μέρς των δημσίων σχέσεων των δημτικών αρχών με τυς ψηφφόρυς, ενώ τα γραφεία πλιτισμύ είναι υσιαστικά μέρς ενός ευρύτερυ σχήματς πυ περιλαμβάνει την επικινωνία και τις δημόσιες σχέσεις. Σε ρισμένες περιπτώσεις θεωρύνται ως πρόσφρς χώρς για την επαγγελματική απκατάσταση της εκλγικής πελατείας. Τέτιες πρακτικές και αντιλήψεις δηγύν στην υπβάθμιση των πόρων και των μέσων, στ σχεδιασμό απσπασματικών δράσεων με ανύπαρκτη στόχευση και λαϊκίστικ περιεχόμεν πρκειμένυ να εξασφαλίσυν τη συμμετχή τυ κινύ. Παράλληλα, ι φρείς της τπικής αυτδιίκησης δεν έχυν συνήθως μια σαφή εικόνα των επιδιώξεων πυ καλείται να καλύψει πλιτισμός, ύτε και των μέσων με τα πία κάτι τέτι είναι εφικτό. 8 Καμία αξιλόγηση δεν επιχειρείται, ενώ κριτήρια επιτυχίας είναι αόριστες έννιες, όπως η «συμμετχή τυ κόσμυ», η «διασκέδαση» κ.λπ. ρισμένι από τυς υπαλλήλυς πυ απασχλύνται σε αυτήν την κατηγρία φρέων εκδηλώνυν μεγάλ ενδιαφέρν, πρσωπική εμπλκή και μεράκι, πυ ωστόσ δεν επαρκύν αν δεν συνδεύνται από τις απαραίτητες γνώσεις. Από την επαφή μας με τυς υπαλλήλυς αυτύς διαπιστώσαμε πως απυσιάζει η ργάνωση και η συστηματική καταγραφή δραστηριτήτων. Τα ιδρύματα και ι φρείς πυ σχετίζνται με την Εκκλησία απτελύν τις δύ τελευταίες από άπψη αριθμύ κατηγρίες φρέων (3,2% και 2,6% αντίστιχα). Όμως, η συμβλή τυς στην πλιτιστική και γενικότερα στην πνευματική ζωή των Κυκλάδων δεν θα πρέπει να θεωρείται αμελητέα. Πι συγκεκριμένα: 4. Τα ιδρύματα βρίσκνται κυρίως στα μεγάλα νησιά και σε αρκετές περιπτώσεις διαθέτυν σημαντικές υπδμές μεγάλυ κόστυς (ργανωμένες βιβλιθήκες με αξιόλγες συλλγές, συνεδριακά κέντρα, μυσεία, πινακθήκες κ.λπ.). Τα ιδρύματα αυτά έχυν πρϋπλγισμό πυ κυμαίνεται μεταξύ 100.000 και 300.000. Πλάι σ' αυτά βρίσκνται και ρισμένα ιδρύματα με πλύ μικρότερ πρϋπλγισμό και περιρισμένες υπδμές, τα πία αναπτύσσυν διάφρες δραστηριότητες όπως εκθέσεις, διαλέξεις, υπτρφίες κ.ά. 8. Για αντίστιχα πρβλήματα στη σχέση τπικής αυτδιίκησης και πλιτισμύ στη Δανία, βλ. Bayliss, 2004.
76 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ 5. OL φρείς πυ σχετίζνται με την Εκκλησία απτελύν μια ιδιαίτερη κατηγρία. ι πέντε από τυς κτώ φρείς υπάγνται στην Καθλική Εκκλησία και εκτός από εκκλησιαστικά κειμήλια διαθέτυν ιστρικά αρχεία, πνευματικά κέντρα και βιβλιθήκες. Τόσ τα αρχεία, όσ και τ Λαγραφικό Μυσεί της Μνής Ιησυιτών και τα εκθέματα της Σχλής και Μνής υρσυλινών της Τήνυ αναδεικνύυν τη μακρόχρνη συνύπαρξη Καθλικών και ρθδόξων, καθώς και τ μείζνα πλιτικό ρόλ πυ έπαιξε η καθλική κινότητα επί μακρόν σε ρισμένα από τα νησιά των Κυκλάδων. ΔΡΑΣΤΗΡΙΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΦΡΕΩΝ ι φρείς πυ καταγράψαμε έχυν ένα ευρύ φάσμα δραστηριτήτων, πυ σχετίζνται άμεσα ή έμμεσα με τν πλιτισμό. Μπρύμε να διακρίνυμε τις δραστηριότητες αυτές σε τέσσερις τμείς: πρώτς τμέας περιλαμβάνει δραστηριότητες πυ σχετίζνται με τ λαϊκό πλιτισμό (πανηγύρια, αναβίωση εθίμων, φεστιβάλ). Τ 1/3 των φρέων (33,5%) ασχλείται με τη διργάνωση πανηγυριών σε γιρτές αγίων πυ θεωρύνται πρστάτες της περιχής. Τα πανηγύρια συνδεύνται συχνά από την πρσφρά παραδσιακών εδεσμάτων ή την αναβίωση εθίμων, κυρίως τις περιόδυς των Χριστυγέννων, των Απόκρεω και τυ Πάσχα. Τα πανηγύρια είναι κινωνικές εκδηλώσεις πυ λειτυργύν ως πόλι συγκέντρωσης και σύσφιξης των σχέσεων, όχι μόν μεταξύ των κατίκων της περιχής αλλά και με τυς «απόδημυς» συμπατριώτες τυ εσωτερικύ ή τυ εξωτερικύ. Με την αναβίωση εθίμων ασχλείται τ 1/4 των φρέων (25,8%). Τα πι συνηθισμένα έθιμα πυ αναβιώνυν ι φρείς των Κυκλάδων είναι παραδσιακός γάμς, τα χιρσφάγια, η γιρτή τυ ΑηΓιάννη Κλήδνα, ι γιρτές πυ σχετίζνται με την παρασκευή τσίπυρυ ή ρακής, τ κάψιμ τυ Ιύδα. Επίσης, ανάμεσα στις δραστηριότητες αυτές συχνά εμφιλχωρύν φλκλρικύ τύπυ αναπαραστάσεις, ι πίες αντλύν τ θέμα τυς από την παράδση και τη ζωή της αγρτικής κινωνίας (π.χ. αναπαράσταση παλαιών επαγγελμάτων ή σκηνών από την καθημερινή ζωή τυ παρελθόντς). Τ φλκλρικό στιχεί συχνά διαχέεται συνλικά στη διαδικασία αναβίωσης των εθίμων, καθώς ι φρείς αγωνίζνται να διατηρήσυν την αυθεντικότητα μιας μρφής, της πίας τ περιεχόμεν έχει εκλείψει. Τ ίδι ισχύει και για άλλες δραστηριότητες πυ επιχειρεί πλύ μικρότερς αριθμός φρέων όπως φεστιβάλ 9 ή χρευτικές παραστάσεις. 9. Για τα φεστιβάλ της περιφέρειας στη χώρα μας, βλ. Κνσόλα, Ιωαννίδης (2005, σ. 229).
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 77 δεύτερς τμέας στν πί δραστηριπιύνται ι φρείς πυ καταγράψαμε αφρά επιμρφωτικές δραστηριότητες (διδασκαλία καλών ή εφαρμσμένων τεχνών, κατάρτιση σε παραδσιακά επαγγέλματα, έκδση βιβλίων, περιδικών και ημερλγίων, διργάνωση διαλέξεων, παραγωγή CD κ.ά.). Τέσσερις στυς δέκα φρείς (39,7%) δραστηριπιύνται στη διδασκαλία τεχνών ή παραδσιακών επαγγελμάτων. Τ αντικείμεν της διδασκαλίας είναι συνήθως χρός (27,4% των φρέων), αφύ δεν απαιτείται ιδιαίτερς εξπλισμός, ύτε εξαιρετικό ταλέντ, κι έτσι τα μαθήματα απευθύννται σε μεγάλ αριθμό μελών αλλά και δυνητικών μελών τυ φρέα. Διαδεδμένη είναι και η διδασκαλία μυσικής συνήθως παραδσιακών ργάνων (15,8%). Μικρότερς είναι αριθμός των φρέων πυ ργανώνυν μαθήματα σε τμείς πυ πρϋπθέτυν ταλέντ ή σημαντική επένδυση σε χρήμα και χρόν από τη μεριά των μαθητευμένων (θέατρ, ζωγραφική, φωτγραφία). Η λειτυργία χρευτικύ συγκρτήματς, ρχήστρας ή θεατρικής μάδας στ πλαίσι τυ φρέα συνδέεται συνήθως με την πρσφρά αντίστιχων μαθημάτων. Αυτό ερμηνεύεται από τ γεγνός ότι η λειτυργία της αντίστιχης πλιτιστικής μάδας σημαίνει πως υπάρχυν διαθέσιμι «δάσκαλι», και παράλληλα κατά κάπιν τρόπ υπόσχεται στυς υπψήφιυς «μαθητές» πως η εκμάθηση κάπιας από αυτές τις τέχνες θα λκληρωθεί κάπια στιγμή με τη συμμετχή τυς σε εκδηλώσεις. Αντίθετα η ιδικτησία τυ κατάλληλυ χώρυ (πνευματικό κέντρ, εντευκτήρι) δεν απτελεί πρϋπόθεση για την πραγματπίηση μαθημάτων πιασδήπτε μρφής, καθώς 3 στυς 4 φρείς πυ πρσφέρυν μαθήματα δεν διαθέτυν ανάλγες υπδμές. Όσν αφρά την έκδση βιβλίων, περιδικών και ημερλγίων, τη διργάνωση διαλέξεων, την παραγωγή CD κ.ά. η πλεινότητα των φρέων (59,7%) δήλωσε πως έχει να επιδείξει μία ή περισσότερες από τις δραστηριότητες αυτές. Καταγράφηκε μια σαφής πρτίμηση (37,7%) για τη διργάνωση διαλέξεων, γεγνός πυ συνδέεται και με τ χαμηλό κόστς τέτιων εκδηλώσεων. Θα πρέπει ωστόσ να επισημάνυμε πως από τυς φρείς αυτύς μόν ι 20 (6,5%) διργάνωσαν διαλέξεις ή ημερίδες τη χρνιά πριν τη διεξαγωγή της έρευνας. Η διαφρά αυτή δείχνει κατ' αρχάς πως τέτιες εκδηλώσεις διργανώννται ακανόνιστα, χωρίς κάπι πρόγραμμα ή μακρπρόθεσμ σχεδιασμό πυ να εντάσσει τις διαλέξεις σε μια επεξεργασμένη και στχευμένη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Πράγματι, στις περισσότερες περιπτώσεις ι 20 αυτί φρείς έχυν να επιδείξυν μία μόν διάλεξη ή ημερίδα μέσα
78 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ στ πρηγύμεν έτς. Η παρατήρηση αυτή θα πρέπει να μας κατευθύνει και στην ερμηνεία των υπλίπων απαντήσεων, κυρίως όπυ δεν απαιτείται δέσμευση όπως στην έκδση εφημερίδας ή περιδικύ (13,9%). Παράλληλα, η έκδση βιβλίων φέρεται να απασχλεί τ 22,3% των φρέων, ελάχιστι όμως ανέφεραν συγκεκριμένα στιχεία για την εκδτική τυς δραστηριότητα. τρίτς τμέας δραστηριπίησης των πλιτιστικών φρέων αφρά τη διργάνωση εκδηλώσεων καλλιτεχνικύ περιεχμένυ. Ένας σημαντικός αριθμός φρέων δήλωσαν πως διργανώνυν συναυλίες (28,4%), θεατρικές παραστάσεις (22,6%), εκθέσεις ζωγραφικής (21,9%) και φωτγραφίας (20,3%). Αρκετά μικρότερς είναι αριθμός των φρέων πυ δήλωσαν ότι διργανώνυν εκθέσεις γλυπτικής (11,6%) ή πρβλές κινηματγραφικών ταινιών (11%). Και πάλι, αριθμός των φρέων πυ δήλωσαν συγκεκριμένες εκδηλώσεις στη διάρκεια της πρηγύμενης από την έρευνα χρνιάς είναι πλύ μικρότερς, γεγνός πυ απκαλύπτει ότι και στν τμέα της τέχνης δεν υφίσταται συγκεκριμένς σχεδιασμός και μακρπρόθεσμη στρατηγική, αλλά συγκυριακές κυρίως εκδηλώσεις. τέταρτς άξνας δραστηριπίησης αφρά σχεδόν απκλειστικά τα πλιτιστικά σωματεία: πρόκειται για τν τμέα της κινωνικής δράσης, η πία άλλτε εμφανίζεται ως πρσφρά στην κινότητα και άλλτε παίρνει τη μρφή εκδηλώσεων πυ απσκπύν στη σύσφιξη των κινωνικών δεσμών. Τ 38,7% των φρέων (και τ 52,5% των πλιτιστικών σωματείων) έχυν να επιδείξυν κάπιες κινωνικές δραστηριότητες, όπως εξωραϊστικό έργ (13,9%) ή περιβαλλντική/ικλγική δράση (4,2%), πρσφρά κινωνικύ έργυ (φρντίδα και ψυχαγωγία ηλικιωμένων, χρήγηση υπτρφιών και βράβευση μαθητών/φιτητών, ικνμική ενίσχυση απόρων συμπατριωτών, δωρεά ηλεκτρνικών υπλγιστών σε σχλεία, αιμδσίες κ.ά.) (10,6%), διργάνωση εκδρμών (8%) και αθλητικών τμημάτων (6,8%). 10 Η κύρια, ωστόσ, κινωνικύ χαρακτήρα εκδήλωση είναι η διργάνωση χρεσπερίδων ή συνεστιάσεων, πυ πραγματπιύνται με διάφρες αφρμές (π.χ. κπή πρωτχρνιάτικης πίττας, Απόκριες κ.λπ.). 10. Τα πσστά αναφέρνται στ σύνλ των φρέων. Αν εστιάσυμε στα πλιτιστικά σωματεία μόν, η εικόνα είναι σαφώς χαρακτηριστικότερη: εξωραϊστικό έργ (18,8%) ή περιβαλλντική/ικλγική δράση (5,4%), πρσφρά κινωνικύ έργυ (13,9%), διργάνωση εκδρμών (11,2%) και αθλητικών τμημάτων (9,4%).
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 79 Τέτιες δραστηριότητες έχυν απκλειστικά τα πλιτιστικά σωματεία, και κυρίως όσα εδρεύυν στην Αθήνα. Δεν είναι λίγες ι περιπτώσεις σωματείων πυ η εκδήλωση αυτή είναι η κεντρική ή η μόνη δραστηριότητα τυς. Καθώς μάλιστα συγκεντρώνει τ σύνλ των μελών, θεωρείται ως σημαντικό στιχεί της ταυτότητας τυς. Τ γεγνός ότι σχεδόν ι μισί από τυς συλλόγυς πυ εδρεύυν στην Αθήνα αναφέρυν τέτιυ είδυς εκδηλώσεις στη διάρκεια τυ χειμώνα δείχνει πόσ σημαντική είναι γι' αυτύς η επιβεβαίωση της κεντρικής θέσης πυ κατέχει τόπς καταγωγής στην ταυτότητα των εσωτερικών μεταναστών. Παράλληλα, τέτιες εκδηλώσεις δίνυν τη δυνατότητα παρυσίασης της εκπαιδευτικής ή της καλλιτεχνικής δραστηριότητας των σωματείων, με τη συμμετχή, π.χ., των χρευτικών ή άλλων μάδων στην εκδήλωση. ΠΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΥΠΔΜΕΣ Μια ιδιαίτερη κατηγρία δραστηριπίησης των φρέων αφρά τη δημιυργία, συντήρηση και λειτυργία πλιτιστικών υπδμών (πνευματικά κέντρα, λαγραφικά μυσεία, βιβλιθήκες, αίθυσες πρβλών, συνεδριακά κέντρα) (Πίνακας 2). Αυτή η δραστηριότητα διαφέρει από τις πρηγύμενες ως πρς τ γεγνός ότι διαθέτει υλική υπόσταση εγγεγραμμένη στ χώρ της κινότητας. Γι' αυτό τ λόγ θεωρήσαμε σκόπιμ να τη μελετήσυμε αυττελώς. Η έρευνα μας στηρίχθηκε σε όσα δήλωσαν ι φρείς, γεγνός πυ καθιστά απαραίτητη την περαιτέρω διερεύνηση τυ πραγματικύ περιεχμένυ των δηλώσεων αυτών. Είναι, παρ' όλα αυτά, σημαντικό ότι αρκετί φρείς έχυν ργανώσει συλλγές βιβλίων, διαθέτυν χώρυς πυ λειτυργύν ως πνευματικά κέντρα, ακόμη και όταν στην πραγματικότητα δεν πληρύν τις πρδιαγραφές ενός πνευματικύ κέντρυ, διατηρύν μυσεία ή στις περισσότερες περιπτώσεις συλλγές. ι αριθμί ενισχύυν τη σημασία πυ πρέπει να απδώσυμε στις υπδμές αυτές, ενώ ταυτόχρνα αναδεικνύυν τα εγγενή πρβλήματα πυ θα πρέπει να αντιμετωπισθύν στ μέλλν.
80 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ CD I ö CS U) g.s Γ < ^5 < CD Ι } b? ^ (N ^i 7 O) < 8 < co ^O r^ < ) Ö < Ö D ^P < Ö ) m m m Ö Q/ Ö 3 2 Ö 6 8 Ρ CD ^Ρ LO Ρ Γ^ JJ Ζ m m ^ m LO ) <$ G LO 8 ) ω 8 ^ι ^ / ^Ρ Ö D Ρ χ 00 m ^ι Η / Ö 7 e 00 m m 00 ^Ρ 3. 5 Ζ 3 ^ η W ^ < Β 3 < *Ö ^ ί iä ^ iä 3 ^^ ξ ^ ci Q/ g ^0J 3 t^ Vn ^0J ^ ^ b ^ c < t?
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 81 Πνευματικά κέντρα Η πι διαδεδμένη κατηγρία πλιτιστικών υπδμών είναι τα πνευματικά κέντρα. Με τν όρ αυτό ι φρείς εννύν χώρυς πλλαπλών λειτυργιών πυ μπρύν να στεγάσυν διάφρες και διαφρετικές μεταξύ τυς δραστηριότητες, από διαλέξεις και εκθέσεις, ως θεατρικές και χρευτικές παραστάσεις, πρβλές ή μικρές συναυλίες. 11 Η σημασία των πνευματικών κέντρων φείλεται στ γεγνός ότι μπρύν να απτελέσυν ένα σταθερό σημεί αναφράς, γύρω από τ πί δμείται η (πλιτιστική και κινωνική) δραστηριότητα και αναπτύσσνται η κινωνικότητα των ατόμων και τ αίσθημα της συλλγικής δημιυργίας βασικό στιχεί τυ λαϊκύ πλιτισμύ. Έτσι, τα πνευματικά κέντρα «στχεύυν στην εκτεταμένη και κυρίως ενεργητική λαϊκή συμμετχή, με τη δραστηριπίηση τυ "λανθάνντς" καλλιτεχνικύ δυναμικύ» (Κνσόλα, 1990, σ. 68). Τα πνευματικά κέντρα μπρύν να απτελέσυν σημαντικό μχλό πλιτιστικής ανάπτυξης, ακόμη και στις περιπτώσεις κατά τις πίες δεν καλύπτυν τις πρδιαγραφές πυ υπδηλώνει η παραπάνω περιγραφή. Γι' αυτό άλλωστε και στ Πενταετές Πρόγραμμα 19831987 επισημαίνεται η ανάγκη εντπισμύ κατάλληλων χώρων στέγασης πλιτιστικών λειτυργιών ή εκδηλώσεων (ΥΠΕΘΚΕΠΕ, 1985, σ. 413). Τ 1990 η Κνσόλα ανέφερε την ύπαρξη 36 πνευματικών κέντρων στις Κυκλάδες. Η έρευνα μας κατέγραψε 60 πνευματικά κέντρα, και αρκετά ακόμη υπό κατασκευή ή στ στάδι της μελέτης. Η αύξηση στα 12 χρόνια πυ μεσλάβησαν ανέρχεται σε 66,6%, πσστό σημαντικό και πλυσήμαντ. Ακόμη κι έτσι, όμως, δέκα νησιά παραμένυν χωρίς πνευματικό κέντρ. Η πληθώρα των πνευματικών κέντρων (στην Άνδρ, τη Νάξ και την Τήν ξεπερνύν τα δέκα) απδεικνύει τη σημασία πυ απδίδυν ι φρείς στη διασφάλιση ενός χώρυ για την ανάπτυξη των δραστηριτήτων τυς, αλλά και στην κατά τ δυνατόν υλικότερη απτύπωση της παρυσίας τυς στ γεωγραφικό και κινωνικό χώρ της κινότητας. Στ σύνλ τυ Νμύ, σε κάθε πνευματικό κέντρ αναλγύν 1.816 κάτικι. Ωστόσ, η αναλγία σε ρισμένα νησιά είναι σημαντικά μικρότερη. Χαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση της Τήνυ, πυ διαθέτει 15 πνευματικά κέντρα σε καθένα από τα πία αναλγύν μόν 572 κάτικι. Τ ενδιαφέρν είναι πως ι φρείς πυ διαθέτυν αυτές τις υπδμές δεν έχυν δημιυργήσει πλιτιστικές μάδες, ι πίες να τα χρησιμπι 11. Σχετικά με την ασάφεια τν θεσμύ των πνευματικών ή πλιτιστικών κέντρων στη χώρα μας, πρβλ. Μπιτσάνη, 2004, σ. 156157.
82 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ ύν για την ανάπτυξη των δραστηριτήτων τυς. Έτσι, φαίνεται πως τα πνευματικά κέντρα λειτυργύν ως χώρι συνάντησης, ψυχαγωγίας και κινωνικής συναναστρφής. Μια τέτια χρήση είναι εύλγη, δεν θεμελιώνει όμως την πλιτιστική διάσταση αυτών των χώρων, πυ μερικές μόν ημέρες τ χρόν φιλξενύν πλιτιστικές δραστηριότητες. Ακόμη, δεν αξιπιεί πλήρως τις δυνατότητες αυτών των υπδμών να συμβάλλυν συστηματικά στην ανάδειξη τυ λαϊκύ πλιτισμύ και στην πρώθηση της πλιτιστικής δημιυργίας. Η περίπτωση της Τήνυ είναι ενδιαφέρυσα, όχι όμως χαρακτηριστική. Σε άλλα νησιά η ύπαρξη πνευματικών κέντρων συνδεύεται από τη λειτυργία διαφόρων μάδων, συνήθως χρευτικών ή θεατρικών. Φαίνεται, λιπόν, πως υφίσταται ένα «κατώφλι» στην αναλγία κατίκων ανά πνευματικό κέντρ, κάτω από τ πί (με εξαίρεση τα μικρά νησιά της «άγνης γραμμής») ι ανθρώπινι πόρι δεν συμβαδίζυν με τυς υλικύς, και ι τελευταίι μένυν ανεκμετάλλευτι. 12 Λαγραφικά μυσεία Αντίστιχη επιδίωξη φαίνεται πως υπηρετεί μεγάλς αριθμός λαγραφικών μυσείων 13 (ή άλλων μικρότερων χώρων μόνιμης έκθεσης τυς), πυ φτάνυν τα 36 (και 6 ακόμη βρίσκνταν υπό κατασκευή ή υπό ίδρυση τ 2002). Από αυτά, τα 27 είναι γενικύ χαρακτήρα λαγραφικά και περιλαμβάνυν από γεωργικά εργαλεία και ικιακά σκεύη ή μικρέπιπλα μέχρι φωτγραφίες, χάρτες και δημόσια ή ιδιωτικά έγγραφα. Μόν 6 μυσεία απτελύν μνημεία της πρβιμηχανικής περιόδυ, τα πία απτελύν και τα ίδια μέρς τυ εκθέματς (ελαιτριβεία, νερόμυλι, ανεμόμυλς, καθώς και τ κτίρι πυ στεγάζει τη Λαγραφική Συλλγή Μυκόνυ). Σε αυτά θα πρέπει να πρσθέσυμε και τις μνές υρσυλινών και 12. Η έρευνα έδειξε, με στιχεία πυ δεν μπρύν να εκτεθύν εδώ αναλυτικά, πως η δραστηριότητα πλλών φρέων χωρίς πνευματικό κέντρ είναι εξίσυ σημαντική και μερικές φρές σημαντικότερη από εκείνη φρέων πυ διαθέτυν την αντίστιχη υπδμή. 13. Η πρώτη καταγραφή, συνδευόμενη από μια θεωρητική επεξεργασία της ιστρίας, της ργάνωσης και της κατανμής των Λαγραφικών Μυσείων στν ελληνικό χώρ, έγινε από τν Γ. Γκιζέλη κ.ά. (1979). Για τ θεωρητικό παράδειγμα πυ κατηύθυνε την ανάπτυξη της Λαγραφίας και κατά συνέπεια στ πί στηρίχθηκε η ίδρυση και λειτυργία των λαγραφικών μυσείων και συλλγών στην Ελλάδα, βλ. Καυταντζόγλυ (2003). Σχετικά με τις πρακτικές ργάνωσης και λειτυργίας των λαγραφικών μυσείων στην Ελλάδα, βλ. ενδεικτικά ΥΠΠ Μυσεί Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (1988), και τα κείμενα πυ δημσιεύνται στν τόμ 1213 τυ περιδικύ Εθνγραφικά (2003). Τέλς, για τ νέ πλαίσι λειτυργίας πυ έθεσε νόμς 3028/2002, βλ. Βυδύρη (2003).
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 83 Ιησυιτών της Τήνυ, καθώς ένα μέρς των κτιρίων στεγάζει τις συλλγές ι πίες αναφέρνται σε δραστηριότητες πυ αναπτύσσνταν στην καθεμιά. Σε ρισμένες ακόμη περιπτώσεις, τα λαγραφικά μυσεία στεγάζνται σε παλαιά κτίρια, πυ συχνά όμως δεν σχετίζνται με τα εκθέματα με υσιώδη σχέση (π.χ. σχλικές αίθυσες πυ στεγάζυν λαγραφικές συλλγές). Επιπλέν, στις Κυκλάδες λειτυργύν 2 εκθέσεις υφαντικής, μία έκθεση τπικών ενδυμασιών και τ Βιμηχανικό Μυσεί Ερμύπλης. Στην απαρίθμηση δεν περιλάβαμε τα παραδσιακά ινπιεία και τις εκθέσεις μαρμαργλυπτικής. Στα λαγραφικά μυσεία θα πρέπει να πρσθέσυμε 24 ακόμη λαγραφικές συλλγές, ι πίες περιλαμβάνυν συνήθως εργαλεία, ικιακά σκεύη, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, παλιές φωτγραφίες κ.λπ., και 6 συλλγές παραδσιακών ενδυμασιών. ι συλλγές αυτές εκτίθενται περιστασιακά, χωρίς να έχει ανεγερθεί ακόμη μόνιμς χώρς στέγασης τυς. Τ γεγνός ότι ένας στυς πέντε φρείς (21,3%) συντηρεί ένα μυσεί, μία μόνιμη έκθεση ή μία συλλγή λαγραφικύ υλικύ, δείχνει την ιδιαίτερη σημασία πυ απδίδυν σε αυτή την ενασχόληση, την πία πλλί περιγράφυν ως καθήκν και αντιμετωπίζυν ως απστλή. Η μιμρφία των επιλγών των φρέων δηγεί σε μυσεία και συλλγές χωρίς εξειδικευμέν ενδιαφέρν, στις πίες βρίσκυν μία θέση όλα τα «παλαιά» αντικείμενα. Η γεωγραφική κατανμή των λαγραφικών μυσείων και συλλγών, και κυρίως η συγκέντρωση τυς σε τέσσερα μεγάλα νησιά άξς, Τήνς, Άνδρς, Πάρς) απκαλύπτει την περιρισμένη (τπική) εμβέλεια τυς. Τα περισσότερα επιχειρύν να αναδείξυν τη μναδικότητα της περιχής τυς συγκεντρώνντας σε έναν χώρ και εκθέτντας μειδή αντικείμενα με τυς γείτνες τυς, αντί να επιδιώξυν να πρσφέρυν στυς επισκέπτες αλλά και στυς κατίκυς διαφρπιημένες υπηρεσίες, ή να συνενώσυν τις δυνάμεις τυς για να πρσφέρυν μεγαλύτερες και πληρέστερες συλλγές. Χωρίς διαφρπίηση, χωρίς εξειδικευμέν πρσωπικό, με έναν τρόπ έκθεσης των συλλγών πυ δεν ανταπκρίνεται στις σύγχρνες μυσειλγικές αντιλήψεις, τα μυσεία αυτά και ι συλλγές «λειτυργύν σε μια ζώνη τυ λυκόφωτς, μας υπχρεώνυν να τα πρσπερνάμε και να αναζητύμε [αλλύ] αφηγήσεις και αναπαραστάσεις τυ πι πρόσφατυ και ικείυ πλιτισμικύ παρελθόντς μας» (Καυταντζόγλυ, 2003, σ. 36). Πι είναι, τότε, τ νόημα της λειτυργίας αυτών των μυσείων και συλλγών; Τι νμιμπιεί την επανάληψη τυς; Την απάντηση μας τη δίνυν ι μη πστικπιήσιμες παρατηρήσεις των ανθρώπων πυ εκπρσωπύν τυς φρείς, στην επικινωνία τυς με
84 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ την ερευνητική μάδα: μέσα από τις συλλγές αυτές, αντικείμενα συναισθηματικής αξίας πυ διατηρύνται επειδή απκρυσταλλώνυν τν ικγενειακό χρόν και διασφαλίζυν τη διατήρηση της μνήμης τυ κατασκευαστή ή τυ χρήστη τυς, καθίστανται αναπόσπαστ μέρς της συλλγικής μνήμης της κινότητας. Και όπως ακριβώς τα αντικείμενα βρίσκυν τη θέση τυς σ' ένα μνημνικό μηχανισμό πυ δξάζει τυς αφανείς πργόνυς, με τν ίδι τρόπ και ι σημερινί ιδικτήτες τυς ξαναβρίσκυν τη θέση τυς στ διερρηγμέν από την εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, τν εκμντερνισμό και την αστικπίηση της υπαίθρυ, κινωνικό ιστό. Έτσι, τα αντικείμενα των λαγραφικών συλλγών απκρυσταλλώνυν και αντικειμενπιύν τις κινωνικές σχέσεις, ενώ παράλληλα συμβλίζυν την ένταξη της γενεαλγίας (τυ ικγενειακύ χρόνυ) στην κινότητα (στν κινωνικό χώρ). Επιπλέν, η τπθέτηση τυς στ «Μυσεί» απτελεί έναν συμβλικό καθαγιασμό της κινής παράδσης και σύμβλ της διαχρνικότητας της συλλγικότητας μέσα από την πία αυτπρσδιρίζνται. Αντιλαμβάνεται κανείς πως μια τέτια διεργασία έχει ιδιαίτερη σημασία για τυς συμμετέχντες, και ότι ένα μέρς της σημασίας αυτής μεταβιβάζεται στν διαμεσλαβητή ανάμεσα στ άτμ και την κινότητα, στ φρέα πυ αναλαμβάνει να διαμρφώσει και να στεγάσει τη συλλγή. Τ έργ των φρέων είναι έργ «ερασιτέχνη» λαγράφυ, ξεκμμένυ από τις εξελίξεις στ χώρ της επιστήμης της λαγραφίας (βλ. και Γκιζέλη, 1979, σ. 17 κ.επ.) αλλά και τυ πλιτιστικύ σχεδιασμύ. Αντί να τν επικρίνυμε εκ τυ ασφαλύς, ρθότερ είναι να τν βηθήσυμε να γνωρίσει τις τάσεις αυτές, να εξικειωθεί με τις νέες αντιλήψεις και πρακτικές και στην καλύτερη περίπτωση να ζητήσει τη βήθεια των ειδικών. Ωστόσ, δεν θα πρέπει να λησμνύμε ότι πίσω από τν «ερασιτεχνισμό» κρύβεται η ειλικρίνεια μιας αυθεντικής αναζήτησης της παράδσης και της ταυτότητας συλλγικής, αλλά και ατμικής, της ρίζας και τυ ριζώματς σ' έναν κόσμ άνυδρ και ξεριζωμέν. Μια τέτια ερμηνεία δικαιλγεί την πλλαπλότητα και την πρβληματική διασπρά των λαγραφικών μυσείων και συλλγών. Μόν πυ τη δικαιλγεί σε κινωνιλγικό και ανθρωπλγικό επίπεδ. Αντίθετα, στ επίπεδ μιας συνεκτικής και ργανωμένης πλιτιστικής διαχείρισης αναγνωρίζυμε την ανυπαρξία σχεδιασμύ και την κυριαρχία τυ τυχαίυ στην επιλγή των περιχών εγκατάστασης, ακόμη κι όταν περάσυμε από τ Νμό στ νησί ως βασικό επίπεδ ανάλυσης. Έτσι, είκσι και πλέν έτη μετά την έρευνα τυ Γκιζέλη, και ενώ τα 5 λαγραφικά μυσεία έχυν φτάσει τα 36, παραμένει περισσότερ παρά πτέ επίκαιρη η πάρα
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 85 τήρηση πως «η χωρκατανμή των λαγραφικών μυσείων κατά κανένα τρόπ δεν μπρεί να θεωρηθεί απτέλεσμα μιας συγκεκριμένης και συνεπύς για λόκληρ τν ελληνικό χώρ πλιτιστικής πλιτικής» (Γκιζέλης κ.ά., 1979, σ. 75). Αυτό φείλεται κυρίως στ γεγνός ότι μεγάλ μέρς τυς ανήκει σε ιδιώτες και συλλόγυς πυ λειτυργύν αυττελώς, σύμφωνα με κριτήρια ιδιωτικά και συνεπώς «ανρθλγικά», αδιαφρώντας για τη δημόσια πλιτιστική πλιτική, όταν και όπως αυτή εκδηλώνεται είτε ως ενίσχυση δράσεων, είτε ως άρνηση χρηματδότησης. ΠΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΑΔΕΣ ι πλιτιστικές υπδμές συχνά αντιμετωπίζνται ως αυτσκπός από αρκετύς φρείς, στ βαθμό πυ η λκλήρωση τυς συχνά ενδύεται μια συμβλική λειτυργία, αφήνντας στ περιθώρι την πρακτική αξιπίηση τυς για πλιτιστικύς σκπύς. Στ σημεί αυτό αναδεικνύεται η σημασία της ύπαρξης πλιτιστικών μάδων (Πίνακας 3), ι πίες λειτυργύν στ πλαίσι τυ φρέα. Πέρα από τη συμβλή τυς στην πλιτιστική δράση τυ φρέα, είτε αυτή πρσανατλίζεται στην καλλιτεχνική δημιυργία, είτε στην πρστασία παραδσιακών καλλιτεχνικών μρφών, ι μάδες αυτές διαμρφώνυν τ πλαίσι διαρκύς κινωνικπίησης των μελών τυς, επιβεβαίωσης και ενίσχυσης των αξιών πυ κυριαρχύν στις τάξεις και στις επιλγές τυ φρέα. Ταυτόχρνα, όμως, ι μάδες επιτρέπυν την μαλή ένταξη τυ ατόμυ σε μια επιλεγμένη μάδα αναφράς με κινές αναζητήσεις την ανάδειξη της ατμικότητας, των δεξιτήτων και τυ ταλέντυ τυ την πρβλή τυ στ σύνλ των μελών τυ φρέα και την εκ μέρυς τυς απδχή και επιδκιμασία. Η λειτυργία μάδων συχνά συνδυάζεται με την παρχή αντίστιχων μαθημάτων. Η σχέση ανάμεσα στα δύ είναι αμφίδρμη, καθώς τα μέλη της μάδας είναι δυνητικί εκπαιδευτές, ενώ ι καλύτερι «μαθητές» είναι τα μελλντικά μέλη των πλιτιστικών μάδων. Έτσι, ι πλιτιστικές μάδες μπρύν να θεωρηθύν ως ένα κμβικό σημεί της λειτυργίας των πλιτιστικών φρέων (και ιδιαίτερα των πλιτιστικών σωματείων): στηρίζυν την όπια πλιτιστική παραγωγή τυ φρέα, καλύπτυν ψυχκινωνικές ανάγκες των μελών, διασφαλίζυν τη συνέχεια τυ φρέα. Πρσφιλής δραστηριότητα αναδεικνύεται η διατήρηση χρευτικών συγκρτημάτων, καθώς τ ένα τρίτ των φρέων (35,5%) διαθέτυν ένα ή περισσότερα. Τα 69 από αυτά βρίσκνται στα νησιά τυ Νμύ Κυκλάδων, και τα υπόλιπα 46 στην Αθήνα. Η επιλγή της δημιυργίας ενός χρευτικύ συγκρτήματς είναι εύκλη, διότι δεν απαιτεί υψηλό κόστς, ενώ
86 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ εμπλυτίζει διάφρες δραστηριότητες, πλιτιστικές (χρευτικές εκδηλώσεις, πανηγύρια, φεστιβάλ) και κινωνικές (συνεστιάσεις, κπή πρωτχρνιάτικης πίττας, κ.λπ.) Απευθύνεται στ μεγαλύτερ τυλάχιστν μέρς των μελών τυ φρέα, χωρίς απκλεισμύς, καθώς δεν απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες ή ταλέντ, και πρσφέρει ευκαιρίες ατμικής πρβλής. ι φρείς των Κυκλάδων διατηρύν ακόμη 42 θεατρικές μάδες (από τις πίες ι 37 βρίσκνται στα νησιά), 39 χρωδίες (30 στα νησιά) και 31 ρχήστρες ή μυσικά συγκρτήματα (25 στα νησιά). Η γεωγραφική κατανμή των πλιτιστικών μάδων στα νησιά των Κυκλάδων σχετίζεται με τις ιδιαίτερες πλιτιστικές παραδόσεις ι πίες αναπτύχθηκαν σε κάθε νησί. Παρά την επικινωνία πυ υφίσταται μεταξύ γειτνικών νησιών, καθένα απ' αυτά φαίνεται πως έχει διαφρετική φυσιγνωμία και κάπιας μρφής αυτάρκεια. Έτσι, η Άνδρς και η Νάξς διακρίννται για τ μεγάλ αριθμό χρευτικών συγκρτημάτων, ακλυθύμενες από την Πάρ και τη Θήρα. Τ αστικό παρελθόν της Σύρυ την καθιστά θεατρικό κέντρ, με τη Νάξ και την Πάρ να ακλυθύν. Η Νάξς έχει τις περισσότερες ρχήστρες και χρωδίες.
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 87 W 3 ι 3 Q/ s co *ö =1 Ln ι i O/ 9 ê O/ ö & 1 CD 1 3 Of 'S 1 CD 'S 1 CD ss CD 1 CD b? CO m 7 < <N 8 < m ^o ^ (N CO Q/ (N Q/ Ö < Ö D < Ö Q/ m CO ^ CO ö Ö ω 3 2 Ö 6 8 P (N CO <N (N (N CD ^P ^ (N CO (N CO <N Ρ ^o ^o ^o 00 r^ JJ Ζ r^ ^ CO ^ Q/ *Ö G LO 8 Q/ ω 00 co ^ / ^Ρ Ö D ^Ρ χ ^ CO Η / e ω Ρ ^ 0\ κ CO» io ^ CO Κ 1
88 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα κυρίαρχα γνωρίσματα των φρέων, συνεπώς, είναι τα ακόλυθα: Εσωστρέφεια. ι δραστηριότητες τυς απευθύννται κατ' αρχάς στα μέλη τυς. Η τπική κινωνία αντιμετωπίζεται μόν ως κινό και σπάνια καλείται να συμμετάσχει στ σχεδιασμό και την υλπίηση πλιτιστικών δραστηριτήτων χωρίς την πρϋπόθεση εγγραφής στν φρέα. ι επισκέπτες, πυ στην περίπτωση τυ Νμύ Κυκλάδων είναι πλλί, αντιμετωπίζνται επίσης ως ένα δυνητικό κινό, ευπρόσδεκτ εφόσν συμβάλλει στη βελτίωση των ικνμικών τυ φρέα, τ πί, όμως, ελάχιστα απασχλεί τυς υπεύθυνυς στη φάση τυ σχεδιασμύ. Απυσία συντνισμύ. Δεν διαφαίνεται η πιθανότητα να αναγνωρίσυν ι φρείς έναν εξ αυτών πίς θα αναλάβει συντνιστικό ρόλ και θα πρχωρήσει σε σχεδιασμό πλιτιστικής πλιτικής. Αυτό δε σημαίνει πως ι φρείς δεν συνεργάζνται. ι συνεργασίες, όμως, εκδηλώννται σε περιπτώσεις πυ η αυτόνμη δραστηριπίηση θα διασπύσε τ τπικό κινό (π.χ. διργάνωση Καρναβαλιύ, ή πανηγυριών). Τ πέρασμα από την ευκαιριακή συνεργασία στ συντνισμό δράσεων και πόρων, υλικών ή ανθρώπινων, πρϋπθέτει έναν φρέα πίς θα διαθέτει τ κατάλληλ ανθρώπιν δυναμικό, αλλά και την πλιτική και ικνμική ισχύ, πυ θα τυ επιτρέπει να αναλάβει επιτελικό ρόλ. Σε κάπι βαθμό, συντνιστικό ρόλ παίζυν δευτερβάθμιι φρείς, όπως η μσπνδία Ναξιακών Σωματείων. Ωστόσ, υσιαστικά επιτελικός ρόλς πρρίζεται για την Τπική Αυτδιίκηση, η πία όμως όπως δείξαμε δεν έχει τη δυνατότητα να τν αναλάβει. Έλλειψη πρωττυπίας. ι δραστηριότητες των φρέων είναι μιόμρφες, με ελάχιστα περιθώρια πρωττυπίας. ι επιτυχημένες πρακτικές τυ παρελθόντς σπάνια εγκαταλείπνται, ακόμη και όταν μετατραπύν σε ρυτίνα. ερασιτεχνισμός πυ υπστηρίζυν ι φρείς δεν αναλαμβάνει, δυστυχώς, τ ρίσκ τυ πειραματισμύ. Η φρμαλιστική αναφρά στην παράδση πρσφέρει ένα πειστικό πρόσχημα. Η εμπλκή αρκετών πρσώπων με τν πλιτισμό έχει περισσότερ χαρακτήρα εκτέλεσης ή παράστασης παρά πρωτγενύς δημιυργίας. Πράσπιση της αυτνμίας. Στ όνμα της αυτνμίας, ι περισσότερι φρείς δεν επιδιώκυν να βελτιώσυν την ικνμική τυς κατάσταση και την πλιτιστική τυς συμβλή, συμμετέχντας σε
ΧΑΡΤΓΡΑΦΩΝΤΑΣ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΥ ΠΛΙΤΙΣΜΥ 89 ευρωπαϊκά πργράμματα και δίκτυα. Κύριες πηγές εσόδων παραμένυν ι συνδρμές των μελών, τα εισιτήρια στις διάφρες δραστηριότητες και η χρηματδότηση από πηγές της Τπικής ή Νμαρχιακής Αυτδιίκησης. διχασμός ανάμεσα στην επιδίωξη χρηματδότησης από κεντρικύς φρείς (π.χ. τ Υπυργεί Πλιτισμύ) και στην απαίτηση διατήρησης απόλυτης αυτνμίας στ σχεδιασμό, την επιλγή και υλπίηση των δράσεων τυς, έχει ως απτέλεσμα τη διαρκή απρρύθμιση, τν πλλαπλασιασμό τυ κόστυς, τη μείωση της πιότητας, την παρχή μιόμρφων πλιτιστικών πρϊόντων χωρίς ιδιαίτερ ενδιαφέρν. Πίσω από αυτή την κατάσταση, όμως, αναδύεται μια ιδιαίτερη δυναμική, καθώς: Στυς πλιτιστικύς φρείς τυ Νμύ Κυκλάδων συμμετέχει τ 14% τυ πληθυσμύ, καθώς επίσης και ένας μεγάλς αριθμός Κυκλαδιτών πυ ζυν στην Αθήνα αλλά συμμετέχυν ενεργά στη ζωή των νησιών. Παρά τν μικρό τυς πρϋπλγισμό, 182 φρείς είχαν τ 2001 συνλικό πρϋπλγισμό 4,3 εκατ. ευρώ, γεγνός πυ δείχνει πως η συνένωση δυνάμεων μπρεί να διαμρφώσει τη δυνατότητα σημαντικότερων παρεμβάσεων σε όλα τα επίπεδα (υπδμές, μάδες, εκδηλώσεις). ι υφιστάμενες υπδμές είναι σε αρκετές περιπτώσεις ικανπιητικές. Στόχς δεν μπρεί να είναι η εμμνή στην κατασκευή πλιτιστικών υπδμών, αν παραμένυν χωρίς πλιτισμό. Τ παράδειγμα της πλιτιστικής αναζωγόνησης των πόλεων 14 μπρεί να λειτυργήσει ως δηγός σε αυτόν τν τμέα. ι παράγντες αυτί αναδεικνύυν τυς τπικύς πλιτιστικύς φρείς σε δυνητικύς συντελεστές μιας πλιτιστικής, αλλά επίσης κινωνικής και σε μικρότερ βαθμό ικνμικής ανάπτυξης. ι δραστηριότητες των φρέων έχυν σχετικά μικρό κόστς πυ εύκλα μπρεί να καλυφθεί, διργανώννται σε σύντμ χρνικό διάστημα, διαλέγνται άμεσα με τις ανάγκες και τις αναζητήσεις της τπικής κινωνίας, ενώ τ ρίσκ πυ συνεπάγνται είναι σχεδόν μηδενικό. Σε αντάλλαγμα, ι δραστηριότητες και ι υπδμές των φρέων πρσφέρυν ευκαιρίες ανάπτυξης και έντασης των κινωνικών σχέσεων, επικινωνίας μεταξύ διαφρετικών κινωνικών μάδων, ενίσχυσης της κινωνικής συνχής. Σε ρισμένες, 14. Βλ. ενδεικτικά τα κείμενα πυ περιλαμβάννται στν τόμ Φ. Μπιανκίνι και Μ. Πάρκινσν, Πλιτιστική πλιτική και αναζωγόνηση των πόλεων, 1994.
90 ΧΑΡΑ ΣΤΡΑΤΥΔΑΚΗ εξαιρετικές πρς τ παρόν, περιπτώσεις μπρύν να ενισχύσυν τ εισόδημα των κατίκων (βλ. Bayliss, 2004, σ. 9). Τ Υπυργεί Πλιτισμύ, σε αυτή την πλύπλευρη πραγματικότητα, περιρίζεται στη διαμόρφωση ενός πλαισίυ αναγνώρισης υπό πρϋπθέσεις και (σπανιότερα) χρηματδότησης. Ωστόσ, η διαμόρφωση ενός νμθετικύ πλαισίυ πυ στηρίζεται σε απαγρεύσεις και όχι σε ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των φρέων δεν μπρεί να είναι απτελεσματικό. Για παράδειγμα, ι μικρές λαγραφικές συλλγές πυ δεν χρηματδτήθηκαν πτέ από τ Υπυργεί Πλιτισμύ, δεν έχυν κανένα λόγ να πρσαρμστύν στις απαιτήσεις τυ νόμυ 3028/2002 υπό την απειλή της μη χρηματδότησης τυς. Αυτό πυ χρειάζεται είναι κίνητρα για τη συνεργασία μεταξύ φρέων, για τη δημιυργία κινών υπδμών, την κατανόηση των «καπδιστριακών» δήμων ως τυ νέυ πεδίυ αναφράς πυ θα κατανέμει διαφρπιημένες υπδμές και πλιτιστικές λειτυργίες στα χωριά και τυς ικισμύς. Τ στίχημα, συνεπώς, πυ έχυν να αντιμετωπίσυν ι πλιτιστικί φρείς της περιφέρειας είναι η αναδιατύπωση τυ περιεχμένυ της «τπικότητας» και η ανασύνταξη της τπικής ταυτότητας. Μόν πυ μια τέτια ανασύνταξη απαιτεί χρόν για να λκληρωθεί. ΕΛΛΗΝΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΓΡΑΦΙΑ Βυδύρη Δ., 2003, «Τ νέ νμικό πλαίσι των μυσείων στην Ελλάδα υπό τ φως της διεθνύς εμπειρίας», Εθνγραφικά, 1213, σ. 8192. Γκιζέλης Γ., Η. Αντωνακπύλυ,. ΓαρδίκηΠασσά, Α. Καρατζά, 1977, Πρακτική και ργάνωση των κινωνικπλιτιτικών δραστηριτήτων (τ. ΑΒ, πλυγραφημέν), Αθήνα, Εθνικό Κέντρ Κινωνικών Ερευνών. Γκιζέλης Γ., Η. Αντωνακπύλυ,. Γαρδίκη, Ε. Καλπυρτζή, Χ. Λασκαράτυ, 1979, ργάνωση και χωρκατανμή των ελληνικών λαγραφικών μυσείων και συλλγών. Μητρώ μυσείων και συλλγών, Αθήνα, Εθνικό Κέντρ Κινωνικών Ερευνών. Ιωαννίδης Ι., 2002, ρόλς τυ εθελντικύ τμέα στην τπική πλιτιστική ανάπτυξη: Η περίπτωση της πόλης τυ Πειραιά κατά την περίδ 19742000, διδακτρική διατριβή στ Τμήμα ικνμικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πάντει Πανεπιστήμι. Καυταντζόγλυ P., 2003, «Μυσεία και λαϊκός πλιτισμός», Εθνγραφικά, 1213, σ. 3346. Κνσόλα, Ν., 1990, Πλιτιστική δραστηριότητα και κρατική πλιτική στην Ελλάδα: Η περιφερειακή διάσταση, Αθήνα, Παπαζήσης. Κνσόλα Ν., Γ. Ιωαννίδης, 2005, «ι πλιτιστικί θεσμί στη διαδικασία αναζωγόνησης των ελληνικών πόλεων: Τα νεωτερικά φεστιβάλ», στν τόμ Επιστημνικές μελέτες πρς τιμήν τυ Καθηγητύ Νίκυ Ι. Κνσόλα, Αθήνα, Πάντει Πανεπιστήμι.