ο κοινωνικός αποκλεισμός μέσα από το παράδειγμα των τσιγγάνων Ιστορία και θεωρία 8 ακαδ. έτος: 2007 2008 Διδάσκ: Μαντουβάλου Μαρία, Μαυρίδου Μαρία Σπουδ: Παπαβασιλείου Χριστίνα, Παπαθωμά Παρασκευή

περιεχόμενα εισαγωγή κοινωνικός αποκλεισμός οι τσιγγάνοι ιστορικά κατάσταση στο λεκανοπέδιο Αττικής Αγία Βαρβάρα Άνω Λιόσια Βοτανικός ολυμπιακοί αγώνες πολιτικές για τους τσιγγάνους η πολιτική στην Ελλάδα πολιτικές της Ευρώπης ένα παράδειγμα: Ρουμανία επίλογος βιβλιογραφία

εισαγωγή Διανύουμε μια εποχή «εκσυγχρονισμού», όπου οι τεχνολογικές ανατροπές και οι ριζικέςαναδιαρθρώσειςστοπαραγωγικό και οικονομικό πεδίο συνοδεύονται και από πολιτικές μεταλλαγές, οι οποίες εκφράζονται με την κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και της παγκοσμιοποίησης. Εκείνος που ρυθμίζει πλέον την οικονομική και κοινωνική ζωή είναι οι πολυεθνικές εταιρίες και οι υπερεθνικοί οργανισμοί, ενώ οι δικαιοδοσίες των εθνικών κρατών υποχωρούν προς όφελος τους. Έτσι στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής αναιρείται το κοινωνικό κράτος, μειώνεται σημαντικά ο ρόλος του στη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και το ρόλο αυτό να αναλαμβάνουν οι επιχειρήσεις. Στα πλαίσια λοιπόν του κοινωνικού ζητήματος παρατηρούμε μία αύξηση των ανισοτήτων και σταδιακή μείωση των ρυθμίσεων για την προστασία των μη ευνοημένων ομάδων του πληθυσμού. Έναςμεγάλοςαριθμόςατόμωναπειλείταιμε αποκλεισμό ( κοινωνία των 2/3 ) ενώ μία ολιγάριθμη ομάδα ανεβαίνει κοινωνικά. Επιγραμματικά μπορούμε να μιλήσουμε για πέρασμα από την θεώρηση της κοινωνίας ως «πυραμίδας» με κοινωνικά και οικονομικά διαστρωματωμένες ομάδες, στην οριζόντια θεώρηση ατόμων και ομάδων, που εντοπίζει ζητήματα κοινωνικής ρωγμής και «αποκλεισμού». 1 1 Μ. Μαντουβάλου, Η ανάπτυξη του αστικού χώρου ως κοινωνικο/ πολιτικό διακύβευμα, Σχεδιασμός, αστικές πολιτικές και οι πόλεις: Η Ελλάδα και το παγκόσμιο, ΕΜΠ, Αθήνα 2006, σελ.176

Όλα αυτά έχουν μεταβάλλει ριζικά την οργάνωση και τις διαδικασίες ανάπτυξης του αστικού χώρου αλλά και τις πρακτικές σχεδιασμού. Σε μια εποχή όπου οι πόλεις χαρακτηρίζονται από μία πολυπολιτισμικότητα, όπου ο ίδιος χώρος χρησιμοποιείται από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης και διαφορετικής πολιτισμικής ταυτότητας, υπάρχουν κάποιες τάσεις που προωθούν την πολιτική της κοινωνικής ομοιογένειας. Πολλές φορές ο αστικός σχεδιασμός γίνεται βάσει συγκεκριμένου προτύπου και αναφέρεται σε ένα μέσο άνθρωπομεκοινέςεπιδιώξειςκαισχέσημετηνπόλη. 2 Η οργάνωση και διοίκηση του χώρου γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνει ελάχιστα περιθώρια για ετερόκλητες μορφές χρήσεις του, με αποτέλεσμα όσοι αποκλείνουν από τον κυρίαρχο τρόπο ζωής και δεν αφομοιώνονται από αυτόν, να χαρακτηρίζονται περιθωριακοί και ουσιαστικά να αποκλείονται από την κυρίαρχη κοινωνία. Τέλος, οι νέες κατευθύνσεις του σχεδιασμού είναι τα μεγάλα έργα και οι αναπλάσεις με στόχο την προβολή των πόλεων και την προσέλκυση κεφαλαίων, μέσα σε ένα διαρκή ανταγωνισμό για την επιτυχία. Το φαινόμενο αυτό σήμερα παρουσιάζεται με τον όρο «εξευγενισμός» (gentrification) και αποκλείει αυτόματα κάποιες ομάδες και άτομα από συγκεκριμένες περιοχές λόγω της αύξησης των ενοικίων και της εισόδου νέων λειτουργιών. 2 Ν.Βαΐου, Σκέψεις για ορισμένα παραλειπόμενα του αστικού σχεδιασμού, Σχεδιασμός αστικού χώρου, ΕΜΠ, Αθήνα 2007, σελ. 69

κοινωνικός αποκλεισμός Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια έννοια αρκετά πολύπλοκη. Σε γενικά πλαίσια υπάρχει μία έντονη ταύτιση του όρου με τη φτώχεια και την περιθωριοποίηση, εντούτοις υποδηλώνει διαφορετικό περιεχόμενο για διαφορετικούς χρήστες. Διάφορες κατηγορίες πληθυσμού οδηγούνται σε κοινωνικό αποκλεισμό εξαιτίας της παρεμπόδισής τους στην απορρόφηση κοινωνικών και δημόσιων αγαθών όπως είναι η εκπαίδευση, η υγειονομική περίθαλψη, η κατοικία, ηαπασχόληση, η πρόσβαση σε υπηρεσίες, κλπ. Ο όρος χαρακτηρίζει τόσο μια κατάσταση όσο και μία διαδικασία με κάποιες διαβαθμίσεις και τα άτομα αποκλείονταιαπότοχώροτηςκατανάλωσηςαλλάκαιαπότιςδυνατότητες συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Επιπλέον αδυνατούν να ασκήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα έτσι ώστε η ανισότητα που δημιουργείται να διαρρηγνύει τον κοινωνικό ιστό και να υποφαίνεται ο κίνδυνος μιας κατακερματισμένης κοινωνίας. Οι κυβερνήσεις των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν δίνουν σαφή ορισμό της έννοιας γιατί κάτι τέτοιο θα τους ανάγκαζε να αναλάβουν μεγαλύτερες ευθύνες απέναντι σε όσους θεωρούνται κοινωνικά αποκλεισμένοι, σε ότι αφορά τα δικαιώματά τους. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του Γ. Βότση στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (13 Ιανουαρίου 1997): «Προβλήματα γνωστά και δυσεπίλυτα, που καλύπτονται απότομοντέρνοόρο κοινωνικός αποκλεισμός : φτώχεια, πείνα και ανεργία εξαθλιωμένα γκέτο δουλεμπόριο εξαναγκασμός σε πορνεία άγρια εκμετάλλευση της εργατικής τους δύναμης παντελής έλλειψη ασφάλισης και κοινωνικής πρόνοιας διώξεις, κατατρεγμός, ταπεινώσεις, εξευτελισμός και, βεβαίως, εγκληματικότητακαθ ότι φυτώριό της ανέκαθεν η παρανομία και η αδικία και κάκιστος σύμβουλος η πείνα και ηαπελπισία Προβλήματα στοιχειώδους προσαρμογής σε μια κοινωνία ξένη και τόσο εχθρική όσο προτρέπεται να βλέπει τους εξαθλιωμένους φυγάδες σαν επίβουλους άρπαγες, αλλόφυλους και αλλόδοξους, φοβερήαπειλήγια την τάξη και ασφάλεια, την ιδιοκτησία και την ευημερία, τα χρηστά ήθη και την κοινωνική συνοχή». (Γ. Τσιάκαλος, σελ.46)

οι τσιγγάνοι Οι τσιγγάνοι ή Ρομά αποτελούν την πολυπληθέστερη και πιο αδικημένη κοινότητα της Ευρώπης. Είναι μια φυλή παραδοσιακά νομαδική που βρίσκεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό στα όρια της ένταξης στις κοινωνίες όπου ζει. Ανεξάρτητα από το αν ζουν μόνιμα εγκατεστημένοι σε διάφορα οικιστικά κέντρα ή ως συνεχώς μετακινούμενοι νομάδες και ημινομάδες, γίνονται πολύ συχνά θύματα ακραίων ρατσιστικών προκαταλήψεων λόγω της διαφορετικής φιλοσοφίας τους και του τρόπου ζωής τους. Τα θεμελιώδη δικαιώματά τους παραβιάζονται συστηματικά στα περισσότερα κράτη λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της φυλής τους (γλώσσα, ενδυμασία, νομαδισμός), που αρνούνται ν απορρίψουν πολλές φορές ώστε να αφομοιωθούν στην ευρύτερη κοινωνία. Έτσι εξαναγκάζονται κυριολεκτικά να οργανώσουν τη ζωή τους σε «γκέτο», στο κοινωνικό περιθώριο. 3 3 Γιώργης Έξαρχος, Κοινωνικός αποκλεισμός των τσιγγάνων, Κοινωνικός αποκλεισμός, Η ελληνική εμπειρία, Gutenberg, Αθήνα 2002, σελ.196

ιστορικά Οι Ρομά αποτελούν μια ιδιαίτερη πολιτισμική ομάδα, με έντονη πολιτισμική πορεία, χωρίς γραπτή γλώσσα και ιστορία και έχει μελετηθεί από διάφορους ερευνητές. Ό,τι ξέρουμε για την ιστορία τους γράφτηκε από μη τσιγγάνους που απλά μελέτησαν την ιστορία και τη γλώσσα τους. Ξεκίνησαν από τις Β.Δ. Ινδίες, το σημερινό Πατζάμπ, στα τέλη του 8 ου αι. ή αρχές του 9 ου.. Απ όπου και αν πέρασαν αντιμετωπίστηκαν ρατσιστικά λόγω του άγνωστου της καταγωγής τους, του ιδιόμορφου ντυσίματός τους και του νομαδικού τρόπου ζωής τους αφού μετακινούνται συνεχώς με καραβάνια και αρνούνται να ενταχθούν στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Στην Ευρώπη εμφανίζονται το 14 ο με 15 ο αι. 4 Ο νομαδικός τρόπος ζωής τους οφείλεται στην έμφυτη αγάπη τους για τα ταξίδια και την ενασχόληση τους με το εμπόριο, που καθορίζει μεγάλο ποσοστό των προορισμό τους. Συχνά όμως αναγκάζονται να τρέπονται σε φυγή λόγω της οργανωμένης καταδίωξης που υφίστανται και τις βιαιότητες που αντιμετωπίζουν κάνοντας αφόρητες τις συνθήκες ζωής τους. Είναι γνωστό ότι η τσιγγάνικη φυλή δεν απείλησε ποτέ κανένα καθεστώς, δεν επαναστάτησε εναντίον κανενός και δε συνέπτυξε ποτέ συνωμοτικά κινήματα. Παρόλα αυτά οι τσιγγάνοι υπήρξαν πάντοτε θύματα σκληρών διωγμών και για πολλούς αιώνες υπόκεινται αυτά τα ρατσιστικά μαρτύρια. διωγμοί Η γλώσσα τους, οι ενδυματολογικές τους επιλογές, τα ήθη και έθιμά τους, υπήρξαν πάντοτε στόχος των πολιτισμένων Ευρωπαίων. Ο βασιλιάς της Ισπανίας Κάρολος Γ τους απείλησε ότι θα στιγματιστούν με πυρακτωμένο σίδηρο αν δεν τα απαρνηθούν όλα μέσα σε 90 ημέρες, ενώ αν αντισταθούν θα θανατωθούν. Ο Κάρολος ΣΤ το 1721 διέταξε να εξοντωθούν όλοι οι ενήλικες άντρες τσιγγάνοι ενώ στις γυναίκες και τα παιδιά να κοπεί το ένα τους αυτί. Ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Α σκότωνε όποιον ενήλικα τσιγγάνο ή τσιγγάνα συλλάμβανε σε Πρωσικό έδαφος. Η εκκλησία κράτησε επίσης αμείλικτη στάση απέναντί τους. Στην Ελβετία το 17 ο και 18 ο αιώνα οργανώνονταν κυνήγια τσιγγάνων με εκκίνηση το χτύπημα της καμπάνας από τον ιερέα. Στη Ρουμανία, κληρικοί και άλλοι, αγόραζαν και πουλούσαν σε σκλαβοπάζαρα τσιγγάνους επί 4 αιώνες. Τέλος, ένας πολύ μεγάλος αριθμός τους θανατώθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας. 4 Βαγιάννη Ολυμπία, Περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες: Οι τσιγγάνοι. ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2006/161

Για να κατανοήσουμε τη λειτουργία και την οργάνωση της τσιγγάνικης κοινωνίας στοχώροθαπρέπεινααναφέρουμεκάποιακύριαγνωρίσματατηςκοινωνίαςτους. Ένα από αυτά είναι οι συνεχείς μετακινήσεις, παρ όλα αυτά πολλές ομάδες τσιγγάνων εγκαθίστανται σε περιοχές για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό συμβαίνει σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Ελλάδας και στις περισσότερες υπάρχουν από πολλούς αιώνες «γυφτομαχαλάδες» ήτα«γύφτικα». Σε ορισμένες υπάρχουν και τα «γυφτοχώρια» με αμιγή γύφτικο πληθυσμό π.χ. η Ραχοβίτσα στα Γιάννενα, η Ποδοβολίτσα στο Μεσολόγγι κ.α. 5 Πολλοί από αυτούς συνεχίζουν το νομαδικό τρόπο ζωής γιατί αρνούνται να εγκατασταθούν σε ανεξάρτητους οικισμούς γύρω από τις πόλεις. Υπάρχουν βέβαια αρκετοί που επιθυμούν την εγκατάστασή τους σε κάποια περιοχή μόνιμα αλλά δεν είναι λίγες οι φορές που δυσκολεύονται να βρουν κάποιον να του νοικιάσει σπίτι, κυρίως λόγω δυσπιστίας. Αναγκάζονται λοιπόν να δημιουργούν παράνομους καταυλισμούς, όπου οι συνθήκες ζωής είναι άθλιες αφού δε διαθέτουν καμιά υποδομή. Όλα αυτά στέκονται εμπόδιο στην κοινωνική τους ένταξη. Η περιοχή του καταυλισμού στιγματίζεται ως υποβαθμισμένη αφού η έλλειψη νερού, τουαλέτας και ηλεκτρικού την καθιστούν εστία μόλυνσης. Ο θεσμός της οικογένειας είναι η βάση της κοινωνικής τους οργάνωσης και το μόνο στοιχείο σταθερότητας στη ζωή τους γι αυτό και θεωρείται αναντικατάστατος. 5 Γιώργης Έξαρχος, Κοινωνικός αποκλεισμός των τσιγγάνων, Κοινωνικός αποκλεισμός, Η ελληνική εμπειρία, Gutenberg, Αθήνα 2002, σελ. 200

Η τσιγγάνικη οικογένεια είναι αρκετά διευρυμένη και ακολουθεί μια ιεραρχία, με ανώτερη τη θέση των ηλικιωμένων, επίσης ο άντρας θεωρείται ανώτερος της γυναίκας. Ο γάμος για τους τσιγγάνους αποτελεί ένα πολύ ξεχωριστό γεγονός που τιμάται με μεγάλο γλέντι. Οι τσιγγάνοι θεωρούν χρέος τους να μην παντρεύονται με μπαλαμέ ώστε να διαιωνίζουν το είδος τους. Σε επίπεδο εργασίας, ένα μεγάλο ποσοστό απασχολείται στον αγροτικό τομέα και στη διακίνηση και εμπορία προϊόντων. «Η μη ένταξή τους στον επίσημο καταμερισμό της εργασίας τους έχει εξαναγκάσει να καταφύγουν στην παρα οικονομία, στο παρα εμπόριο, στην παραεργασία κ.ο.κ., ζώντας τελικά σε μια παρα κοινωνία έξω από τους επίσημους νόμους. Και πρόκειται για τρόπο ζωής που δεν ανήκει τις περισσότερες φορές στην επιλογή τους, αλλά είναι αποτέλεσμα των σύγχρονων διωγμών, που τους γίνονται». 6 Οι τσιγγάνοι μιλούν διαλέκτους της ινδογενούς γλώσσας Ρομανί, οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα με την περιοχή εγκατάστασης τους, αλλά τους επιτρέπει να συναναστρέφονται άνετα με τους ομοίους τους και να διαφοροποιούνται από τους υπόλοιπους πληθυσμούς. Χαρακτηριστικό επίσης της τσιγγάνικης φυλής είναι η ιδιαίτερη ενδυμασία τους με πολύχρωμα υφάσματα και πολλά στολίδια, που φανερώνουν την οικονομική τους κατάσταση. Χωρίς τα κοσμήματά του ο τσιγγάνος αισθάνεται «γυμνός» αφού αυτά αποτελούν πρόσθετο στοιχείο ισχυροποίησης της ταυτότητάς του. Συχνά όμως αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα παραδοσιακά τους ρούχα ώστε να μη διαφοροποιούνται και να γίνονται αποδεκτοί. 6 ο.π., σελ. 216

κατάσταση στο λεκανοπέδιο Αττικής Σε όλο το λεκανοπέδιο και προφανώς σε όλο το νομό Αττικής, υπήρχαν και υπάρχουν θύλακες εδραιοποιημένων οικογενειών που διαμένουν σε μη ιδιόκτητα οικόπεδα, δηλαδή σε ξένες, ιδιωτικές ή δημόσιες εκτάσεις που έχουν ιδιοκτησιακά προβλήματα και δεν χρησιμοποιούνται για κάποιους λόγους. 7 Η θέση των Ρομά είναι σε γενικές γραμμές δυσμενέστατη εφόσον παραμένουν η πιο αδικημένη και περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα στην Ελλάδα. Υπάρχει ωστόσο μεγάλη διαφορά οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης μεταξύ των διαφόρων τσιγγάνικων ομάδων. Για το λόγο αυτό θα αναφέρουμε διαφορετικού τύπου παραδείγματα ένταξης και αντιμετώπισης των τσιγγάνων που αναδεικνύει τον αποκλεισμό τους σε κάθε περίπτωση από την ευρύτερη κοινωνία, με διαφορετικό όμως τρόπο. 7 Ι. Πολύζος, Θ. Βλαστός, Ε. Καραθανάση, Μ. Τερζοπούλου, Φ. Τούντα, Το φαινόμενο περιθωριοποίησης των μειονοτήτων στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η ιδιαιτερότητα των τσιγγάνων στον Αστικό χώρο, Ερευνητικό Πρόγραμμα ΕΜΠ/ ΓΓΕΤ, 1995, σελ.22 Σε μία έρευνα του ΕΠΣΕ για θέματα υγείας στις κοινότητες Ρομά στην Ελλάδα, από το Μάρτιο του 2003 έως το Φεβρουάριο του 2004, βρέθηκε ότι: Από τα 3.664 παιδιά (τα οποία είναι τα μισά από όσα καταγράφονται στους καταυλισμούς), μόνο 4 (0.12%) είχαν τις ακόλουθες «ανέσεις»: ζούσαν μόνιμα σε ένα κατάλληλο σπίτι με νερό, ηλεκτρικό και θέρμανση έπλεναν όλο τους το σώμα περισσότερο από 3 φορές την εβδομάδα έπλεναν τα χέρια τους με σαπούνι χρησιμοποιούσαν οδοντόβουρτσα άλλαζαν ρούχα πριν τον ύπνο φορούσαν παπούτσια όλο το χρόνο.

Αγία Βαρβάρα Από τις αρχές του αιώνα, η Αθήνα προσέλκυσε πολλές τσιγγάνικες ομάδες, οι οποίες είτε έμειναν προσωρινά και έφυγαν, είτε εδραιοποιήθηκαν. Γύρω στο 1930, έφτασε μεγάλη ομάδα τσιγγάνων με την έλευση προσφύγων μετά τη μικρασιατική καταστροφή και εγκαταστάθηκε στα Πετράλωνα. Μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, η αστικοποίηση του κέντρου και η άνοδος της αξίας της γης, τους ώθησε σε αναζήτηση νέου τόπου μετεγκατάστασης. Η Αγία Βαρβάρα, μια περιοχή σε περιαστική ζώνη, αλλά πολύ κοντά στο κέντρο, με χαμηλή αξία γης, προσέλκυσε αρκετούς από αυτούς. Εγκαταστάθηκαν λοιπόν εκεί, στήνοντας αρχικά κάποια πρόχειρα καταλύματα τα οποία αργότερα έγιναν ξυλοκατασκευές και πλίνθινα, δημιουργώντας ένα πυρήνα γύρω από τον οποίο απλώθηκε ολόκληρη η κοινότητα των τσιγγάνων. Η πόλη δημιουργήθηκε από την ανάμειξη των τσιγγάνικων ομάδων με τους πρώτους κατοίκους της περιοχής, ανθρώπων με χαμηλό εισόδημα, και άλλους πρόσφυγες. (Υπήρχε δηλαδή μια ταυτόχρονη πορεία Ρομά και άλλων κοινωνικών και πολιτισμικών μειονοτήτων στη δημιουργία της πόλης. Γ. Γεωργίου) 8 Το 1970 η δικτατορία του Παπαδόπουλου γκρέμισε πολλά από τα παραπήγματα διασπείρωντας τους τσιγγάνους στον οικιστικό ιστό της Αγίας Βαρβάρας. Για το λόγο αυτό, σήμερα δεν αναγνωρίζονται θύλακες στην περιοχή, ωστόσο οι ίδιοι έχουν δημιουργήσει τις δικές τους γειτονιές με βάση τους οικογενειακούς τους δεσμούς. 8 Ε. Ζαυριδάκης, Ε. Καμόντου, Ε. Πούλου, Οι ρομά μέσα από διαδικασίες περιθωριοποίησης και ένταξης στον αστικό και κοινωνικό ιστό: Η περίπτωση της Αγίας Βαρβάρας, Διάλεξη 2003/153

Η Αγία Βαρβάρα αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση αφού οι περισσότεροι νέοι Ρομά, δεύτερης και τρίτης γενιά, είναι σε μεγάλο βαθμό ενταγμένοι στον αστικό και κοινωνικό ιστό. Η άνθηση που γνώρισε το εμπόριό τους τη δεκαετία του 80 τους έδωσε τη δυνατότητα να απολαμβάνουν καταναλωτικά αγαθά, ακολουθώντας τα πρότυπα της ευρύτερης κοινωνίας. Συνεπώς, οι σημερινοί νέοι Ρομά δε διαφέρουν ως προς τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής από την πλειοψηφία των υπόλοιπων νέων. Συναναστρέφονται μ αυτούς και επιδιώκουν ισότιμη θέση στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα, χωρίς να απορρίπτουν την πολιτισμική τους κληρονομιά και την κοινωνική τους δομή. Ανκαιμόνιμαεγκατεστημένοιστοδήμο, λίγα παιδιά φοιτούν σε σχολεία καθώς αντιμετωπίζονται με αμφισβήτηση και καχυποψία από τους συμμαθητές τους, τους μη τσιγγάνους γονείς, μερικέςφορέςκαιαπότουςίδιουςτουςεκπαιδευτικούς. Οι περισσότεροι τσιγγάνοι άλλωστε δίνουν προτεραιότητα στο γάμο σύμφωνα με την παράδοσή τους και ελάχιστοι είναι εκείνοι που συνεχίζουν τη φοίτηση στο γυμνάσιο, υιοθετώντας περισσότερα στοιχεία της περιρρέουσας κοινωνίας. Η μόνιμη εγκατάστασή τους στο δήμο της Αγίας Βαρβάρας καθώς και η οικονομική τους ευχέρεια, τους διευκόλυνε στην κατασκευή της δικής τους κατοικίας, εγκαταλείποντας τα τσαντίρια και τις παράγκες. Πρόκειται για μονώροφα και διώροφα κτίσματα ή ακόμη και διαμερίσματα. Η τσιγγάνικη οικογένεια είναι αρκετά διευρυμένη και συνήθως συστεγάζεται σε αυτά. Το εξωτερικό των κατοικιών τους δε διαφέρει από εκείνο των μη τσιγγάνων, αλλά το εσωτερικό διατηρεί τα ιδιαίτερα στοιχεία της κουλτούρας τους

Γενικά είτε πρόκειται για το σπίτι είτε για τη γειτονιά, έχουν την τάση να οικειοποιούνται το χώρο, ενώ χαρακτηριστική είναι και η έλλειψη διαχωρισμού εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι η κοινωνία τους είναι βασισμένη στην έννοια της ομάδας και όχι στην ατομικότητα που διέπει τη δική μας σύγχρονη κοινωνία. Στην πλειοψηφία τους οι εδραίοι τσιγγάνοι της Αγίας Βαρβάρας εργάζονται ως γυρολόγοι, καταστηματάρχες και τεχνίτες. Οιημιεδραίοιταξιδεύουνσυχνότεραγια την ανεύρεση εργασίας. Σύμφωνα με στοιχεία από το δίκτυο Ρομ, η ανεργία φτάνει στο 16% και είναι το χαμηλότερο ποσοστό ανάμεσα στους ομοεθνείς τους. Οι Ρομά της Αγίας Βαρβάρας διαχωρίζουν τον εαυτό τους από τους σκηνίτες ομοεθνείς τους (Μενιδίου, Άνω Λιοσίων) θεωρώντας τους κατώτερους και μεταθέτουν σ αυτούς τις ρατσιστικές προκαταλήψεις της κοινωνίας. Οι ίδιοι θέλουν να διατηρούν το ρομαντικό μύθο του τσιγγάνου που χαρακτηρίζεται από το πάθος, την αγάπη για τη φύση και τη μουσική, και τη χαρά για τη ζωή. Η σχετική αναβάθμιση των τσιγγάνων της Αγίας Βαρβάρας, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις τοπικές αρχές όπου ο δήμαρχος κ.μίχος (2000) σε συνεργασία με τον τσιγγάνο αντιδήμαρχο, ίδρυσαν κέντρο υποστήριξης για τους Ρομά της περιοχής, που αναλαμβάνει προγράμματα από την ΕΟΚ για τη μείωση της ανεργίας. 9 Εντέλει, παρά το γεγονός ότι οι Ρομά αυτής της περιοχής παραμένουν άρρηκτα συνδεδεμένοι με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυλής τους, τη γλώσσα τους και το πολιτισμικό παρελθόν τους, το οποίο αποδεικνύει η διατήρηση των εθίμων τους, των γιορτών και των συγκεντρώσεων (κυρίως των γάμων), έχουν εν μέρει υιοθετήσει τον «αστικό» τρόπο ζωής και έχουν ενσωματωθεί σημαντικά στην ευρύτερη κοινωνία. 9 Χριστάνα Χρυσούλα, Οι τσιγγάνοι στον αστικό χώρο: Η περίπτωση των τσιγγάνων της Αγίας Βαρβάρας. ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2000/13, σελ.33

Άνω Λιόσια ΣτηβορειοδυτικήάκρητουλεκανοπεδίουβρίσκεταιοδήμοςτωνΆνωΛιοσίωνμε πληθυσμό 30.000 κατοίκων εκ των οποίων οι 6.000 7.000 είναι τσιγγάνοι. Υποστηρίζεται ότι είναι από τους πρώτους Ρομά που καταγράφονται στην Ελλάδα. Κατάγονται από διάφορες περιοχές ( Πελοπόννησο, Αιτωλοακαρνανία, Φθιώτιδα κ.α.) και παρά το γεγονός ότι είναι Έλληνες πολίτες, νιώθουν απάτριδες. 10 Σε αντίθεση με την Αγία Βαρβάρα, οι τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων, αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα με την τοπική αυτοδιοίκηση. Ο δήμαρχος των Λιοσίων (1996) προσπάθησε με κάθε μέσο να τους απομακρύνει από την περιοχή, γκρεμίζοντας τα σπίτια τους και απαλλοτριώνοντας τα οικόπεδά τους. Οι περισσότεροι τσιγγάνοι της περιοχής κατοικούν σε παράγκες, αυθαίρετα κτίσματα αλλά και νόμιμες κατοικίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το λεγόμενο «κάμπινγκ». Είναι ένας χώρος που διέθεσε το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας το 1982 και στεγάστηκαν σε αυτό 80 οικογένειες. Προοριζόταν να λειτουργήσει ως χώρος κατασκήνωσης και υποδοχής για όσους Ρομά αναζητούσαν προσωρινά κατάλυμα. Οι κατοικίες που κατασκεύασαν εκεί ήταν παράγκες από ξύλο και ελενίτ, ενώ η απαραίτητη υποδομή δεν εγκαταστάθηκε ποτέ. Η διαβίωση ήταν εξαιρετικά δύσκολη αφού ο χώρος βρισκόταν δίπλα στα ΧΥΤΑ, δε διέθετε ηλεκτρικό και οι δημοτικές αρχές διέκοψαν και την παροχή νερού. ΈτσιοιΡομάπαρέμενανεκείπροσωρινά, μέχρι να αποκτήσουν ένα οικόπεδο ή να χτίσουν το δικό τους σπίτι, εκμεταλλευόμενοι την παρακείμενη χωματερή από την οποία μάζευαν ανακυκλώσιμα υλικά και τα πουλούσαν. Οι παράγκες του «κάμπινγκ» 10 Λυδάκη Άννα, Μπαλαμέ και Ρόμα, Οι τσιγγάνοι των Άνω Λιοσίων, Καστανιώτη, Αθήνα 1997,σελ.16

Ήταν διαιρεμένοι σε δύο ομάδες, τους μόνιμους κατοίκους των Άνω Λιοσίων και τους εγκατεστημένους στο κάμπινγκ, με πολλά προβλήματα στις σχέσεις τους. Οι πρώτοι τους κατηγορούσαν για διακίνηση ναρκωτικών, οπλοφορία και εγκληματική συμπεριφορά. Το 1997, ο δήμαρχος κατάσχει τις τσιγγάνικες εντός σχεδίου ιδιοκτησίες με πρόσχημα την ανάπλαση της περιοχής για να μετεξελιχθούν οι υπαίθριοι χώροιτου οικοπέδου τους, σε κοινής χρήσης με διαμορφώσεις δημόσιου χαρακτήρα. Οι τσιγγάνοι κατευθύνονται στη χωματερή ενώ λίγο καιρό αργότερα ισοπέδωσε το κάμπινγκ και εξεδίωξε τις 100 οικογένειες που είχαν καταλύσει εκεί. Ενδιαφέρον έδειξε ίσως μόνο για τους δημότες σκηνίτες τους οποίους μετέφερε σε περιφραγμένη έκταση. Σήμεραοικατοικίεςτουςεξωτερικάείναιόμοιεςκαιδεδιαφέρουναπόεκείνες των μη τσιγγάνων. Το εσωτερικό, όμως, του τσιγγάνικου σπιτιού χαρακτηρίζουν τα λιγοστά έπιπλα και οι βιτρίνες με τα γυαλικά υπενθυμίζοντας τη διαφορετικότητά τους. Οι περισσότεροι εργάζονται ως πλανόδιοι έμποροι και μικροπωλητές ενώ άλλοι είναι ιδιοκτήτες μικροκαταστημάτων. Απασχολούνται επίσης σε οικοδομές και σε αγροτικές εργασίες. Η εύρεση δουλειάς είναι αρκετά δύσκολη αφού αντιμετωπίζονται με μεγάλη δυσπιστία από τους μπαλαμέ εργοδότες. Ευθύνονται και οι ίδιοι βέβαια για το ότι δε βρίσκουν μόνιμη δουλειά, αφού «το ταξίδι ως μια πατροπαράδοτη πρακτική, συνυφασμένη και με τη καταγωγή τους, φαίνεται δύσκολο να αποβληθεί από τη ζωή εσωτερικό «λυόμενου» στα Άνω Λιόσια τους». 11 Οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής,άνθρωποι με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και εισόδημα, αναπαράγουν και συντηρούν το μύθο που θέλει τους τσιγγάνους κλέφτες, ξένους και περίεργους. Για το λόγο αυτό, τους απομακρύνουν και τους τοποθετούν στο περιθώριο της κοινωνίας. 11 ο.π., σελ.176

Οι τεταμένες σχέσεις, εντέλει, μεταξύ Ρομά και Μπαλαμέ εμποδίζουν αρκετά την ενσωμάτωσή τους στον κοινωνικό ιστό με επακόλουθο να ξαναγυρίζουν στην ομάδα τους και να ισχυροποιούν την πολιτισμική τους ταυτότητα επιζητώντας μια ασφάλεια. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε λοιπόν την κοινωνία τους παραδοσιακή αφού ακολουθεί όλους τους τύπους, θεσμούς και πρότυπα της φυλής τους και των προγόνων τους, εντείνοντας το διαχωρισμό τους από την περιρρέουσα κοινωνία. Το Φεβρουάριο του 2008, σε σύσκεψη για την παραβατικότητα των Άνω Λιοσίων, η τοπική κοινωνία ζήτησε την άμεση επιβολή του νόμου και την αστυνόμευση της περιοχής, αφού θεωρεί ότι ο αναλφαβητισμός, η ανεργία και η φτώχεια που κυριαρχούν στην τσιγγάνικη κοινότητα, υποθάλπουν την εγκληματικό τητα στην περιοχή. Υποστηρίζει ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα παραβατικότητας προκύπτει από διερχόμενους τσιγγάνους οι οποίοι διαβιούν σε αυθαίρετους καταυλισμούς που βρίσκονται εντός του οικιστικού ιστού και στους οποίους βρίσκουν καταφύγιο κι άλλα παράνομα και εγκληματικά στοιχεία.

Βοτανικός Οι τσιγγάνοι αναζητούν τα κενά της πόλης, τους υποβαθμισμένους θύλακες και εκεί εγκαθίστανται. Όταν η επιφάνεια της πόλης είναι μικρή, είναι φυσικό να συγκρατεί τις μειονοτικές ομάδες στην περίμετρό της. Η Αθήνα όμως σήμερα, παρουσιάζει «ανοίγματα» στο εσωτερικό της, όπου προσφέρονται σ αυτές τις ομάδες περισσότερες ευκαιρίες, διατηρώντας κάποια κεντρικά σημεία σταθερά υποβαθμισμένα. Η περιοχή του Βοτανικού είναι μία απ αυτές τις περιπτώσεις. Εγκαταστάθηκαν εκεί πριν από δέκα περίπου χρόνια, 80 100 οικογένειες στήνοντας δύο καταυλισμούς: τον ένα σε πάροδο της οδού Ορφέως πίσω από τα εργοστάσια και τον άλλο σε χώρο της οδού Πολυκάρπου, που ανήκε στην Εθνική Τράπεζα. Και τα δύο σημεία αποτελούσαν χωματερή για τις γύρω βιομηχανίες και βιοτεχνίες. Οι συνθήκες ζωής ήταν άθλιες καθώς δεν υπήρχε καμία υδρευτική και αποχετευτική υποδομή. Κάποιος αρθρογράφος στο blogg της Devious Diva έγραψε χαρακτηριστικά στις 12 Μαΐου, 2006, ότι αυτός ο καταυλισμός ήταν χειρότερος και από τα πιο φτωχά μέρη του Soweto που είχε επισκεφθεί στη Νότια Αφρική. Οι Ρομά αυτής της κοινότητας είναι Αλβανοί, για το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι υφίστανται «διπλό» ρατσισμό και αντιμετωπίζονται με πλήρη απαξίωση από την τοπική αυτοδιοίκηση. Αυτόσεσυνδυασμόμετηνέλλειψηπαιδείαςτωνγονιώνκαι το αισχρό περιβάλλον διαβίωσης, αποτρέπουν τα παιδιά της κοινότητας απ τη φοίτηση στο σχολείο.

Με το πρόγραμμα της «διπλής ανάπλασης»(ελαιώνας Λεωφόρος Αλεξάνδρας), το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού σχεδιάστηκε πάνω στον καταυλισμό της Πολυκάρπου. Αναγκάστηκαν λοιπόν να εγκαταλείψουν τον καταυλισμό τους χωρίς να έχει βρεθεί κατάλληλος χώρος για μετεγκατάσταση και χωρίς τον απαραίτητο χρόνο για να μετακινήσουν τα υπάρχοντά τους, τα οποία γκρεμίστηκαν, θάφτηκαν ήκάηκαν. Η έξωσή τους από την περιοχή έγινε παράνομα με συντονισμένη επιχείρηση της αστυνομίας και των ιδιωτών που είχαν συμφέροντα εκεί (οι οποίοι σε μερικές περιπτώσεις τους δωροδόκησαν με 1000 ευρώ για να φύγουν). Οι Ρομά υποχρεώθηκαν να διασπαρούν σε άλλα σημεία της περιοχής, σε ήδη υπάρχοντες καταυλισμούς της περιοχής και κυρίως σε ένα εγκαταλειμμένο ακίνητο της Βιαμάξ στην οδό Θεσσαλίας, πάροδο της Κηφισού, όπου βρήκαν καταφύγιο 40 περίπου οικογένειες. Καμία από τις αρμόδιες αρχές δεν ασχολήθηκε σοβαρά με το θέμα της αποκατάστασης αυτής της τσιγγάνικης κοινότητας, εκτός από ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις, κυρίως το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ). Το τελευταίο προσέφυγε στο ΕΔΔΑ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) ώστενααναγκάσειτηνελλάδανααναλάβει ασφαλιστικά μέτρα για τη νόμιμη μετεγκατάσταση των τσιγγάνων του Βοτανικού. Σοβαρό πλήγμα για την κοινότητα ήταν επίσης η διακοπή χρηματοδότησης στο ΕΠΣΕγιαταδικαιώματατωνΡομά, πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπάρχει πλέον καμίανόμιμηβοήθειαγιαναπροστατέψειταδικαιώματάτους.

ολυμπιακοί αγώνες Το ελληνικό κράτος, πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, προχώρησε σε πράξεις κοινωνικού αποκλεισμού των τσιγγάνων, σε μια προσπάθεια καλλωπισμού της Αθήνας, αφού θεώρησε ότι με την παρουσία τους μολύνουν την εικόνα της πόλης. Στην περιοχή γύρω από το Ολυμπιακό Στάδιο ήταν εγκατεστημένοι Ρομά για πάνω από 50 χρόνια, σε άθλιες βέβαια συνθήκες. Είχαν ιστορικό δικαίωμα να μετεγκατασταθούν σε κοντινή περιοχή που να τους είναι αποδεκτή και όχι να σταλούν στα Σπάτα. Το κράτος υπέγραψε συμφωνητικό προκειμένου να φύγουν από χώρους που γειτνίαζαν με τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις, αναλαμβάνοντας τη στέγασή τους σε διαμερίσματα και την καταβολή μηνιαίου επιδόματος. Αυτό δεν αποτελούσε παρά μια πρόφαση. Το επίδομα είτε δεν έφτανε ποτέ στους δικαιούχους είτε καθυστερούσε, με αποτέλεσμα την έξωσή τους. Η Josephine Verspaget, πρόεδρος της ομάδας εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τους τσιγγάνους, δήλωσε στα ελληνικά ΜΜΕ το 2001: «Υπάρχουν συνθήκες θεσμοθετημένου απαρτχάιντ για πολλούς Ρομά, όταν τους εγκαθιστούν διά της βίας σε απομονωμένες περιοχές μακριά από την υπόλοιπη κοινωνία. Ακόμα και ο Συνήγορος του Πολίτη συμφώνησε ότι η εγκατάσταση των Ρομά σε τέτοιες περιοχές, όπως τα Σπάτα, σε εφαρμογή του άρθρου 3.1 υπουργικής απόφασης του 1983, αποτελεί μορφή θεσμοθετημένου απαρτχάιντ. Αποτελεί επίσης διάκριση το γεγονός ότι οι Ρομά που εγκαταστάθηκαν στα Σπάτα, ήταν εγκατεστημένος πληθυσμός, επομένως η εφαρμογή εκείνης της απόφασης απαρτχάιντ τους μετέτρεπε στην πραγματικότητα και αυτούς σε νομάδες. Την ίδια στιγμή έχουν εγκατασταθεί από τον περασμένο Οκτώβριο χωρίς κανένα έγγραφο ιδιοκτησίας ή μισθωτήριο ακινήτων, σε πρώην χωματερή αποβλήτων του ΝΑΤΟ, μολυσμένη ενδεχομένως από τοξικά απόβλητα. Δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα, παιδική χαρά για τα παιδιά, που έχουν επίσης στερηθεί τη μόρφωσή τους, καθώς δεν υπάρχουν δημόσιες συγκοινωνίες ούτε και ειδικά λεωφορεία για τους μαθητές, ενώ ο οικισμός απέχει 5 χλμ από το τελευταίο σπίτι των Σπάτων και 1,5 χλμ από αυτήν την απόσταση είναι χωματόδρομος. Η κυβέρνηση παραδέχτηκε ότι αυτός ο οικισμός ήταν λάθος και προσπάθησε να ρίξει το φταίξιμο στις τοπικές αρχές. Όμως η κεντρική κυβέρνηση χρηματοδότησε με συνολικά 84 εκατομμύρια δραχμές αυτή τη μετεγκατάσταση, επομένως φέρει εξίσου την ευθύνη».

πολιτικές για τους τσιγγάνους Διαχρονικά, η πολιτική των κρατών απέναντί τους πέρασε από την άρνηση και τον αποκλεισμό, στον περιορισμό και τελικά στην προσπάθεια αφομοίωσης. Οι ίδιοι θέλουν σ ένα βαθμό να αφομοιωθούν αλλά πάντα αντιμετωπίζουν τη γενικότερη άρνηση της πλειονότητας των μη τσιγγάνων. Το Σύνταγμα στην Ελλάδα προβλέπει την προστασία των μειονοτήτων, αλλά η μοναδική μειονότητα που αναγνωρίζει το κράτος είναι αυτή των μουσουλμάνων της Θράκης σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923). Επομένως, οι τσιγγάνοι πρέπει πρώτα να αναγνωριστούν ως μειονότητα και έπειτα να τύχουν της προστασίας του. Επιπλέον το κράτος δεν αναγνωρίζει τη γλώσσα τους, άρα αποκλείει την ίδρυση σχολείων όπου θα διδάσκονται τα ρομανί. η πολιτική στην Ελλάδα Οι Ρομά ζουν στην Ελλάδα εδώ και 600 χρόνια. Παρ όλα αυτά η ελληνική πολιτεία και οι αρμόδιοι φορείς τους παραμέλησαν για αρκετά χρόνια αδιαφορώντας γιατα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Η πρώτη φορά που το ελληνικό κράτος δημοσίευσε και άρχισε να εφαρμόζει πρόγραμμα αντιμετώπισης των προβλημάτων τους, ήταν μόλις το 1996. Μόνιμοι σε σπίτια Ημιεγκατεστημένοι Διερχόμενοι Μόνιμοι σε καταυλισμούς πηγή: ΝΕΛΕ

Η Ελλάδα οφείλει να ακολουθήσει τις υποδείξεις των διεθνών οργάνων όπως η διακήρυξη που υιοθέτησε το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2000 περί της αναγκαιότητας ανάπτυξης πολιτικών που θα επιτρέψουν στους τσιγγάνους να ζήσουν σε συνθήκες ισότητας δικαιωμάτων και ευκαιριών και να μπουν στα κέντρα λήψης αποφάσεων. ΟιΡομάόμωςστηνΕλλάδαδενέχουνπρακτικάκαμία πρόσβαση σ αυτά και πολλές φορές ούτε και στις δράσεις μη κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται υπέρ τους τα τελευταία χρόνια. Το οικιστικό πρόβλημα είναι ένα από τα ζητήματα που καλείται να λύσει το ελληνικό κράτος σε συνεργασία και με τους δήμους στους οποίους κατοικούν τσιγγάνοι. Το 1999 εκπονήθηκε από τη ΔΕΠΟΣ 12 η πρώτη μελέτη για τους χώρους διαμονής των τσιγγάνων και τις στεγαστικές τους ανάγκες. Η μελέτη αυτή δημοσιοποίησε, εκτός των άλλων, και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης στους καταυλισμούς. Ήδη από το 1999 η κυβέρνηση είχε αναγγείλει πρόγραμμα βελτίωσης των συνθηκών ζωής και προώθησε την ένταξής τους στη κοινωνία. Έθεσε αρμόδια μια διυπουργική επιτροπή η οποία διαμόρφωσε ένα επιχειρησιακό πρόγραμμα 6ετούς διάρκειας. Όλα αυτά όμως για να εφαρμοστούν στη πράξη χρειάζονταν και την συνεργασία των συγκεκριμένων δήμων. Πολλοί δήμοι έβλεπαν τους Ρομά ως επιβάρυνση και θέλησαν να απαλλαγούν από αυτούς, παραβλέποντας τόσο τους νόμους της ελληνικήςπολιτείαςόσοκαιτιςσυμβάσειςτηςευρωπαϊκήςένωσης. 12 Τμήμα ερευνών της δημόσιας επιχείρησης πολεοδομίας και στέγασης για λογαριασμό του ΥΠΕΧΩΔΕ, Μελέτη σχεδίου προγράμματος για την αντιμετώπιση των άμεσων οικιστικών προβλημάτων των τσιγγάνων, 1999

Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την περίπτωση του δήμου του Ασπρόπυργου όπου το 2000 καταστράφηκαν οι σκηνές των τσιγγάνων ενώ οι ίδιοι εκδιώχτηκαν χωρίς να τους προσφερθεί κάποια εναλλακτική λύση μετεγκατάστασης. Σε ότι προαναφέρθηκε για τους Ολυμπιακούς αγώνες, οι εκάστοτε δήμοι επικαλέστηκαν την ανάγκη κατασκευής αθλητικών έργων και προέβησαν στην εκδίωξή τους. Σημειώνεται επίσης ότι από το 1999 έχει υιοθετηθεί η πρόταση νόμου για τους αυτοδιαχειριζόμενους οικισμούς τσιγγάνων αλλά μέχρι το 2000 έχουν γίνει ελάχιστα πράγματα, έχουν διατεθεί μόλις 1250 λυόμενα. Η αρνητική στάση των δήμων καθυστερεί τη μεταστέγασή τους και έχει ως συνέπεια την ελλιπή αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Η ελληνική κυβέρνηση καλείται να επιλύσει και το πρόβλημα της εκπαίδευσης των τσιγγάνων. Το ποσοστό αναλφαβητισμού είναι αρκετά υψηλό, αγγίζει το 60%, γεγονός που αρκεί για να διαιωνίσει τον κοινωνικο οικονομικό τους αποκλεισμό. Το κράτος μέσω του προγράμματος διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, άρχισε να δημιουργείαπότομάιοτου1997 ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης τσιγγάνων, το οποίο θα συνεχιστεί μέχρι το 2006, όπως προβλέπει το Γ ΚΠΣ. Στο πρόγραμμα αυτό εντάσσεται και η επιμόρφωση ενήλικων τσιγγάνων. Στο ζήτημα της εργασίας όμως η πολιτεία δε φαίνεται να παρεμβαίνει ουσιαστικά. Τα μόνα βοηθήματα που παρέχει είναι κάποια ευρωπαϊκά ή μικτά προγράμματα κατάρτισης και απασχόλησης αλλά αφορούν πολύ λίγους, μόλις 1300 άτομα. Σύμφωνα με έρευνες μέχρι το 2001, μόνο το 40% έχουν εργασία ενώ το υπόλοιπο 60% είναι άνεργοι, συνταξιούχοι κλπ. και χρειάζετονται άμεση υποστήριξη για να λύσουν τις βιοποριστικές τους ανάγκες.

πολιτικές της Ευρώπης Το 1984 η Ευρωπαϊκή Ένωση κάλεσε Επιτροπή για την ανάπτυξη κοινοτικών προγραμμάτων που στόχευαν στη βελτίωση της κατάστασης των Ρομά χωρίς να περιφρονούν τις πολιτιστικές τους αξίες. Το 1986 συντάχθηκεέκθεσημετίτλο Πρόβλεψη Σχολικής Εκπαίδευσης για Παιδιά Τσιγγάνων και Ταξιδιωτών η οποία υιοθετήθηκε το 1989 από το Συμβούλιο και τους Υπουργούς Παιδείας των κρατών μελών. Αυτή αποτελεί ένα από τα πιο βασικά οφέλη που αποκόμισαν, αφού αναγνωρίζει τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους ως στοιχεία της κληρονομιάς τους. Στη συνέχεια, διοργανώθηκαν συναντήσεις και δρομολογήθηκαν ενέργειες σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο με την παράλληλη δημιουργία ενός δικτύου πιλοτικών προγραμμάτων. Το 1991 οργανώθηκε συνάντηση ειδικών και εκπροσώπων των Ρομά με σκοπό να μελετήσουν τις συνθήκες για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων σχετικά με τους τσιγγάνους ενώ ταυτόχρονα δημιουργούνται πολλά προγράμματα για την οικονομική υποστήριξή τους. Από τη μεριά του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ελέγχει τακτικά την Επιτροπή και βγάζει προϋπολογισμό ώστε να μπορέσει να εφαρμοστεί η Απόφαση του 1989. Το Συμβούλιο της Ευρώπης με Απόφασή του το 1975, έθεσε ζητήματα γενικής πολιτικής, στάθμευσης, στέγης, εκπαίδευσης, επαγγελματικού προσανατολισμού και επιμόρφωσης, υγείας, κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης των Ρομά. Μετάτηναπάντησητωνκρατώνμελών, 20 χρόνια αργότερα, άρχισαν να οργανώνονται σεμινάρια για νομικά ζητήματα σχετικά με τη μετακίνηση νομάδων και την αναγνώρισή τους ως εθνική μειονότητα. Πληθυσμοί Ρομά/Τσιγγάνων στην Ευρώπη Κράτος ελάχιστος μέγιστος Αλβανία 90.000 100.000 Αυστρία 20.000 25.000 Βέλγιο 10.000 15.000 Βοσνία Ερζεγοβίνη 40.000 50.000 Βουλγαρία 700.000 800.000 Γαλλία 280.000 340.000 Γερμανία 110.000 130.000 Δανία 1.500 2.000 Ελβετία 30.000 35.000 Ελλάδα 160.000 200.000 Ενωμένο Βασίλειο (Μεγάλη Βρετανία & Βόρεια Ιρλανδία) 90.000 120.000 Εσθονία 1.000 1.500 Ιρλανδία 22.000 28.000 Ισπανία 650.000 800.000 Ιταλία 90.000 110.000 Κροατία 30.000 40.000 Κύπρος 500 1.000 Λετονία 2.000 3.500 Λευκορωσία 10.000 15.000 Λιθουανία 3.000 4.000 Λουξεμβούργο 100 150 Μακεδονία 220.000 260.000 Μολδαβία 20.000 25.000 Νορβηγία 500 1.000 Ολλανδία 35.000 40.000 Ουγγαρία 550.000 600.000 Ουκρανία 50.000 60.000 Πολωνία 50.000 60.000 Πορτογαλία 40.000 50.000 Ρουμανία 1.800.000 2.500.000 Ρωσία 220.000 400.000 Σερβία-Μαυροβούνιο 400.000 450.000 Σλοβακία 480.000 520.000 Σλοβενία 8.000 10.000 Σουηδία 15.000 20.000 Τουρκία 300.000 500.000 Τσεχία 250.000 300.000 Φινλανδία 7.000 9.000 Σύνολο Ευρώπης(περίπου) 7.000.000 8.500.000 Πηγή: Κέντρο Τσιγγάνικων Ερευνών, Πανεπιστήμιο René Descartes University, Παρίσι, 1994 αυτός ο πίνακας περιέχει σταθερούς αριθμούς που είναι ενδεικτικότεροι για τη μακροπρόθεσμη εικόνα παρά για τις πρόσφατες πληθυσμιακές μετακινήσεις εάν συμπεριλαμβάνονταν οι νέες αφίξεις θα προέκυπτε σημαντική αύξηση των αριθμών που δίνονται για αρκετά κράτη της Δυτικής Ευρώπης, όπως η Σουηδία, η Ιταλία, η Γερμανία, η Αυστρίακλπ.

Υπάρχουν κι άλλοι διεθνείς οργανισμοί που έχουν συνεισφέρει στην υποστήριξη των τσιγγάνικων κοινοτήτων όπως είναι ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) και τα Ηνωμένα Έθνη. Στα πλαίσια της αναποφασιστικότητας που επικρατεί σήμερα, οι διεθνείς οργανισμοί παίζουν σημαντικό ρόλο και μπορούν να ασκήσουν σημαντική επιρροή. Μια εκτίμηση της εφαρμογής συγκεκριμένων μέτρων, για παράδειγμα στον τομέα της εκπαίδευσης, φανερώνει ότι εμφανίζονται, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, νέες πρακτικές, που συνεισφέρουν στην αύξηση του σεβασμού των κοινοτήτων των Ρομά/Τσιγγάνων και της πολιτιστικής και πολιτικής δυναμικής τους. 13 Οι πρακτικές που υιοθέτησαν οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες για την εγκατάσταση των Ρομά ήταν σχετικά αντικρουόμενες, καθώς προσπάθησαν αφενός να περιορίσουν τις μετακινήσεις τους και αφετέρου απαγόρευαν την παραμονή τους σε ένα τόπο. 14 ΣτηΜεγάληΒρετανίαπριντο1968, απαγορευόταν να εγκαθίστανται δίπλα σε δρόμους και σε απαλλοτριωμένες παρόδιες εκτάσεις χωρίς χρήση. Το 1968, το θεσμικό πλαίσιο τροποποιήθηκε και υποχρέωσε τις τοπικές αρχές να τους παρέχουν τόπους κατασκήνωσης. Στην Ιταλία δημιουργήθηκαν ελάχιστοι καταυλισμοί από τις τοπικές αρχές, ενώ στην Ισπανία οι τοπικοί φορείς, παραβλέποντας τις κυβερνητικές αποφάσεις, έτρεψαν σε φυγή τους τσιγγάνους που εγκαταστάθηκαν σε νέα σπίτια. Την αντίδραση του ντόπιου πληθυσμού συνάντησαν και στην Τουλούζ (1973) όταν αποφασίστηκε να τους στεγάσουν σε νέα κτίρια. Η παρέμβαση διεθνών οργανισμών για την αναγνώριση των Ρομ ως εθνοτική ομάδα, άλλαξε την πολιτική πολλώνευρωπαϊκώνκρατών. 13 Jean-Pierre Liegeois, Nicolae Gheorghe, Roma/Gypsies: A European minority, London: Minority Rights Group International, 1995 14 Γεωργίου Ιωάννης, Η οικιστική πολιτική της Ευρώπης για τους τσιγγάνους από το 1950 μέχρι σήμερα, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2000/181

Το 1993, με την ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς της ΕΕ, αρχίζει να ευνοείται η διασυνοριακή μετακίνηση των τσιγγάνων αλλά μόνο όσων αναγνωρίζονται ως πολίτες των κρατών μελών. Στους περισσότερους όμως δεν αναγνωρίζεται η ταυτότητα του Ευρωπαίου πολίτη. Την ίδια δεκαετία όμως, οι ευρωπαϊκές χώρες αναπτύσσουν πολιτικές υπέρ των τσιγγάνων με τη βοήθεια τσιγγάνικων οργανώσεων. Οι χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης ακολουθούν διαφορετική πολιτική εξαναγκάζοντας τους τσιγγάνους να ενσωματωθούν, με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η παραδοσιακή τσιγγάνικη κοινωνία. Στη Βουλγαρία για παράδειγμα, σε μιαπροσπάθειανα«εκβουλγαρίσουν» τους τσιγγάνους, με νόμο το 1958, απαγόρευσαν το νομαδισμό, τους διασκόρπισαν από τις κοινότητές τους και τους προσέφεραν διαμερίσματα. Η περίοδος από 1989 ως το 1990 που σηματοδοτείται από την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, φέρνει πάλι στο προσκήνιο την πολιτική των διώξεων. ένα παράδειγμα: Ρουμανία 15 Η ρουμανική κυβέρνηση ευθύνεται σε ένα μεγάλο βαθμό για την ονομασία τους ως τσιγγάνοι, επιβάλλοντάς την από φόβο μήπως ταυτιστεί η χώρα με τους «Ρομά» ή «Ρομ». Σήμερα εκεί ζει η μεγαλύτερη κοινότητα τσιγγάνων, περίπου 2 3 εκατομμύρια. Στο χωριό Bacu της Ρουμανίας, γύρω στα 23 χλμ. από το Βουκουρέστι, βρίσκονταν εγκατεστημένοι τσιγγάνοι από χρόνια. Τον Ιανουαρίου του 1995 μετά από μία συμπλοκή με τους χωρικούς, οι τσιγγάνοι ειδοποίησαν την αστυνομία και λόγω φόβου εγκατέλειψαν το χωριό. Οι χωρικοί εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία προκειμένου να εκδιώξουν όλη την κοινότητα των Ρομά από το Bacu και συγκεντρώθηκαν την επομένη και κατέκαψαν τα άδεια σπίτια των τσιγγάνων, παρουσία της αστυνομίας. 15 Jean-Pierre Liegeois, Nicolae Gheorghe, Roma/Gypsies: A European minority, London: Minority Rights Group International, 1995, σελ. 17,44

Οι τσιγγάνοι μπόρεσαν να επιστρέψουν στα κατεστραμμένα σπίτια τους μόνο με τη μεσολάβηση εκπροσώπων των οργανώσεών τους. Παρόμοια περιστατικά είχαν συμβεί και παλαιότερα και όλα κατέληξαν στον εμπρησμό τσιγγάνικων κατοικιών και στην εκδίωξή τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Ρουμανία, όπως και στα υπόλοιπα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, οι Ρομά είναι πολίτες με πλήρη δικαιώματα και νόμιμοι κάτοικοι στις πόλεις και στα χωριά όπου είναι εγκατεστημένοι για πάρα πολλά χρόνια. Γενικά, θαέπρεπενααπολαμβάνουνταίδια δικαιώματα με τους άλλους πολίτες. ΗΟμοσπονδίαΡομάΡουμανίαςκαιτοΚέντροΡομάγιαΚοινωνικήΠαρέμβασηκαι Σπουδές (CRISS), διαμαρτυρήθηκαν για την παθητική στάση των αρχών μπροστά στις επαναλαμβανόμενες μαζικές βιαιότητες κατά των Τσιγγάνων, φοβούμενες ότι η παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων θα συνεχιστεί επ αόριστον. Κάλεσαν διεθνείς οργανισμούς και εθνικές κυβερνήσεις να επανεξετάσουν αν η Ρουμανία και κάποια άλλα κράτη, είναι αρκετά ασφαλή ώστε να επιστρέψουν οι Ρομά. Διευκόλυναν έτσι τον επαναπατρισμό οικογενειών που ζήτησαν, χωρίς αποτέλεσμα, άσυλο στο εξωτερικό. Από το 1995 και μετά, οι συνθήκες ζωής των Ρομά έχουν βελτιωθεί σημαντικά με τη βοήθεια των διεθνών φορέωνπουπαλεύουνγιατηναντιμετώπιση της ανεργίας, της έλλειψης πρόσβασης σε γη, του χαμηλού επιπέδου εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, της ανεπαρκούς στέγασης και της υγειονομικής περίθαλψης. Κρίνεται όμως απαραίτητη η συνεχής υποστήριξη των πολιτικών αρχών με στόχο να εδραιωθεί η ισονομία στην καθημερινή ζωή όλων των πολιτών. Κι αυτό γιατί υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι Ρομά βρίσκονται ακόμα σε απελπιστική κατάσταση. Στο χωριό Calvin οι τσιγγάνοι έμειναν χωρίς γη και δουλειά μετά τη διάλυση των αγροτικών συνεταιρισμών και τη διανομή ατομικών τεμαχίων γης σε μη Ρομά. Εντέλει, παρά τις αξιόλογες πρωτοβουλίες, τα επίπεδα ανισότητας και προκατάληψης που βιώνουν οι Ρομά της Ρουμανίας δεν έχουν αλλάξει αισθητά. ρουμανική οικογένεια στον καταυλισμό του Piatra Neamt, Β.Α. Ρουμανία. Από τον Ιούνιο του2001 γίνονται εκεί προσπάθειες να γκετοποιήσουν τους Ρομά. Φωτο: Julie Denesha Στο Sibiu, στη Ρουμανία, η μη κυβερνητική οργάνωση Το Νέο Δικαίωμα, ένας νόμιμα κατοχυρωμένος σύνδεσμος στο Βουκουρέστι, κόλλησε αντί Ρομ αφίσες σε κτίρια και στύλους της Δεή, κατά της «Γυφτοποίησης της Ρουμανίας». Οι αφίσες ανέφεραν μηνύματα όπως Θάνατος στους γύφτους και Ρομά έξω απ τη Ρουμανία. (πηγή: ηλεκτρονική έκδοση του Divers, 11 Μαρτίου 2002)

επίλογος Κλείνοντας, δεν υπάρχει κάποιο γενικό συμπέρασμα σε ότι αφορά τον αποκλεισμό των τσιγγάνων. Αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι είναι άνισα αποκλεισμένοι και τα κριτήρια γι αυτή την ταξινόμηση είναι μάλλον ρευστά. Στις περιπτώσεις που εδραιοποιήθηκαν, σαν πρώτη εντύπωση φαίνεται ότι αφομοιώθηκαν από το ευρύτερο περιβάλλον και υιοθέτησαν εν μέρει τον αστικό τρόπο ζωής. Οι επιρροές, όμως, από τη δομή της δικής τους κοινωνίας έρχεται σε αντίθεση με ό,τι επιβάλλει η πόλη. Κιεκείενδεχομένως, ο βαθμός αποκλεισμού τους, έγκειται στο τι υιοθετούν και τι απορρίπτουν. Και βέβαια, ανάλογα πάντα με τις συγκυρίες, είτε εγκαταστάθηκαν μόνιμα είτε συνέχισαν να ζουν νομαδικά και ημινομαδικά, στήνοντας καταυλισμούς, ένα από τα βασικά σημεία της ετερότητάς τους στο χώρο με την ευρύτερη κοινωνία. O Lefebvre, στο βιβλίο του Το δικαίωμα στην πόλη (1977), υποστηρίζει ότι όλοι έχουν δικαίωμα στην αστικότητα οι φτωχοί, οι αποκλεισμένοι, οι περιθωριοποιημένοι, μπορούν να συμμετέχουν ως διαφορετικότητα στη «γιορτή της αστικότητας» κι όχι ως «εχθροί» της πόλης. ΚαινούριακατοικίαστοMitrovice Romani Mahalla, χτισμένη από τη Νορβηγική Εκκλησιαστική Βοήθεια και το Δανέζικο Συμβούλιο Προσφύγων με διεθνή χρηματοδότηση. Η ποιότητα των κατοικιών και ο αστικός σχεδιασμός της περιοχής δεν είναι καθόλου επιθυμητές. Πηγή: Tara Bedard/ERRC

βιβλιογραφία Βαγιάννη Ολυμπία, Περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες: Οι τσιγγάνοι. ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2006/161 Χριστάνα Χρυσούλα, Οι τσιγγάνοι στον αστικό χώρο: Η περίπτωση των τσιγγάνων της Αγίας Βαρβάρας. ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2000/13 Κούλα Κασιμάτη, Κοινωνικός αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία. Gutenberg, Αθήνα 2002 Μ.Μαντουβάλου, Μ.Μαυρίδου, Σχεδιασμός, αστικές πολιτικές και οι πόλεις: Η Ελλάδα και το παγκόσμιο, ΕΜΠ, Αθήνα 2006 Ν.Βαΐου, Μ.Μαντουβάλου, Επιλεκτική αναδρομή στη μελέτη της πόλης μετά το 1968, Ν.Βαΐου, Σκέψεις για ορισμένα παραλειπόμενα του αστικού σχεδιασμού, Σχεδιασμός αστικού χώρου, ΕΜΠ, Αθήνα 2007 Ι. Πολύζος, Θ. Βλαστός, Ε. Καραθανάση, Μ. Τερζοπούλου, Φ. Τούντα, Το φαινόμενο περιθωριοποίησης των μειονοτήτων στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας. Η ιδιαιτερότητα των τσιγγάνων στον Αστικό χώρο, Ερευνητικό Πρόγραμμα ΕΜΠ/ ΓΓΕΤ, 1995

Ε.Ζαυριδάκης, Ε.Καμόντου, Ε.Πούλου, Οι ρομά μέσα από διαδικασίες περιθωριοποίησης και ένταξης στον αστικό και κοινωνικό ιστό: Η περίπτωση της Αγίας Βαρβάρας, Διάλεξη 2003/153 Γεωργίου Ιωάννης, Η οικιστική πολιτική της Ευρώπης για τους τσιγγάνους από το 1950 μέχρι σήμερα, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική και σχεδιασμός του χώρου/ Κατεύθυνση Β, σπουδαστική εργασία 2000/181 Λυδάκη Άννα, Μπαλαμέ και Ρόμα, ΟιτσιγγάνοιτωνΆνωΛιοσίων, Καστανιώτη, Αθήνα 1997 Jean Pierre Liegeois, Nicolae Gheorghe, Roma/Gypsies: A European minority, London: Minority Rights Group International, 1995 ιστοσελίδες http://www.enet.gr/ http://www.epohi.gr/ http://www.iospress.gr/ http://www.errc.org/ http://www.deviousdiva.com/ http://www.greekhelsinki.gr/ http://www.nchr.gr/ http://www.corbis.com/ http://www.gettyimages.com/