Πρώιμη γραφή κι ανάγνωση Κώδικας Braille 1
Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... 3 Πρώιμη γραφή και ανάγνωση... 3 Η έννοια της ανάγνωσης... 4 Η έννοια της γραφής... 5 Τύφλωση... 6 Γραφή και ανάγνωση των τυφλών... 7 Σύστημα Braille... 8 Ανάγνωση Braille... 8 Η καθιέρωση της γραφής Braille στην Ελλάδα... 9 Προσεγγίσεις της τύφλωσης... 9 Παρεμβάσεις από το περιβάλλον... 10 Συμπερασματικά... 12 Βιβλιογραφία... 12 2
Εισαγωγή Oι επιστήμονες πιστεύουν πως τα παιδιά προσχολικής ηλικίας πολύ νωρίς και πολύ πριν την ηλικία των έξι ετών αντιλαμβάνονται το γραπτό λόγο και τη σημασία του. Καθώς δηλαδή το παιδί μεγαλώνει και παρατηρεί τον κόσμο που το περιβάλλει, αρχίζει να δείχνει τον έντυπο λόγο και να ρωτά ή όταν σχεδιάζει να δείχνει στους άλλους. Ετσι το μικρό παιδί καταλαβαίνει ότι όσα γραφονται σε ένα χαρτί, σε μία ταμπέλα,έχουν κάποιο νόημα και εκφράζουν κάτι συγκεκριμένο. Οι παραπάνω εμπειρίες του παιδιού θεωρούνται σήμερα γνήσιες πράξης ανάγνωσης και γραφής και αποτελούν τα πρώτα βήματα του παιδιού στη διαδικασία κατάκτησης του γραπτού λόγου. Έτσι ο σκοπός της πρώιμης παρέμβασης είναι πολύ σημαντικός και καθοριστικός. Τι είναι όμως η πρώιμη γραφή και ανάγνωση; Πως επηρεάζει τα τυφλά παιδιά; Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Πρώιμη γραφή και ανάγνωση Όσο αφορά τη πρώιμη γραφή και ανάγνωση υπάρχουν κάποιες κατηγορίες παραγόντων, που παίζουν ρόλο στην επιτυχή μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής: Παράγοντες μάθησης ή νοημοσύνης Στάση της οικογένειας απέναντι στην ανάγνωση Εμπειρίες και γνώση που αφορούν τη γραφή Ατομική ωρίμανση και παιδική ωρίμανση 3
Όταν οι δυο πρώτοι παράγοντες συνυπάρχουν, ο τρίτος επιβραδύνει. Ετσι Όταν οι δυο πρώτοι είναι λιγότερο θετικοί ο τρίτος γίνεται πιο σημαντικός και χρειάζεται να είναι σαφής. Αυτό είναι σημαντικό να το κατανοήσουμε, διότι όσο περιορισμένη και αν είναι η προφορική ικανότητα κάποιου ή όσο χαμηλό και αν είναι το μορφωτικό επίπεδο της οικογένειάς του, είναι αναγκαίο να παρέχουμε τις κατάλληλες εμπειρίες που θα αυξήσουν τις πιθανότητες του παιδιού να επιτύχει στην ανάγνωση και στη γραφή. Για να γίνει αυτό αποτελεσματικά, πρέπει να γνωρίζουμε ποιες εμπειρίες επηρεάζουν περισσότερο την επιτυχία στην πρώιμη ανάγνωση και γραφή. Η έννοια της ανάγνωσης Η ανάγνωση είναι μια πολύπλοκη συμπεριφορά που εκδηλώνεται όταν το άτομο βρεθεί σε κατάλληλο περιβάλλον. Σε πρακτικό επίπεδο είναι η αναγνώριση και η μεταφορά ενός κώδικα συμβόλων (γραφημάτων) σε ένα κώδικα ήχων (φωνήματα). Η αποκωδικοποίηση αποτελεί την πρώτη γνωστική λειτουργία της ανάγνωσης. Η κατανόηση αποτελεί τη δεύτερη γνωστική λειτουργία της ανάγνωσης. Για να συντελεστεί απαιτείται πρόσβαση στη σημασιολογική μνήμη και ανάσυρση της σημασίας της λέξης. Βασική αναγνωστική λειτουργία: ανάγνωση μιας ομάδας γραμμάτων που βρίσκονται σε διαδοχική σειρά και με τη δομή που έχουν, μεταφέρουν μια σημασία ή έννοια. Η διαδικασία της ανάγνωσης έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (Anderson, Hiebert, Scott, & Wilkinson, 1994): α) η ανάγνωση είναι αποτέλεσμα συνδυασμού πολλών επιμέρους εργασιών, β) η κατάκτηση της δεξιότητας της ανάγνωσης είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιας εξάσκησης και γ) για ένα κείμενο μπορούν να υπάρξουν διαφορετικές ερμηνείες. 4
Η ανάγνωση μιας λέξης προϋποθέτει τη γνωστική επεξεργασία όλων των πληροφοριακών στοιχείων που τη συνθέτουν: των γραφημικών, των φωνολογικών και των σημασιολογικών. Ο τρόπος που διεκπεραιώνεται η αναγνωστική λειτουργία περιγράφεται με τα μοντέλα της ανάγνωσης που στηρίζονται σε πορίσματα ερευνών της Γνωστικής ψυχολογίας, της Γλωσσολογίας και των Νευροεπιστημών. Η έννοια της γραφής Η γραφή είναι η μετατροπή της ηχητικής (ακουστικής) και γλωσσοκινητικής (στοματικής) εικόνας της λέξης σε γραφική εικόνα, δηλαδή είναι μια δεξιότητα που μπορεί να δώσει με ορατά γραφικά σύμβολα μια διαρκή έκφραση στη σκέψη (Καλαντζής,1985). Η γραφή «δεν γεννιέται στο χέρι αλλά στον εγκέφαλο». Το χέρι είναι απλά ένα εκτελεστικό όργανο. Επίσης, η γραφή δεν είναι μια απλή συνήθεια που μαθαίνεται. Αντιθέτως, αντιπροσωπεύει μια περίπλοκη νευροαναπτυξιακή διαδικασία που σχετίζεται με πολλαπλούς μηχανισμούς (οπτικούς, κιναισθητικούς, αυτόματης μηχανικής μνήμης και οπτικοποίησης) και συνδέεται με την εγκεφαλική κυριαρχία. Επιπλέον δεν είναι 5
αυθόρμητη μάθηση, όπως ο προφορικός λόγος, αλλά είναι ένα κοινωνικό γεγονός που συμβαίνει σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Χαρακτηριστικό της γραφής είναι ο κώδικας γραπτών συμβόλων, ένα κωδικό σύστημα επικοινωνίας που υπακούει σε ειδικές αρχές, ενώ από την πλευρά του ατόμου μπαίνουν σε λειτουργία περισσότεροι και πολυπλοκότεροι μηχανισμοί. Στάδια εξέλιξης της γραφής Στάδιο του μουντζουρώματος Γραμμικό επαναλαμβανόμενο στάδιο Στάδιο ορθογραφίας τυχαίων γραμμάτων Στάδιο γράμματος- ονόματος ή φωνητικής γραφής (συνειδητοποίηση σχέσης γράμματος- ήχου) Στάδιο μεταβατικής ορθογραφίας (κατάκτηση κανόνων) Στάδιο συμβατικής ορθογραφίας Τύφλωση Τι γίνεται όμως στην περίπτωση των τυφλών παιδιών που πολλά από όσα έχουν ήδη αναφερθεί δεν συμβαίνουν πάντα; Πριν απαντήσουμε όμως σε αυτό το ερώτημα πρέπει να αναφέρουμε κάποια σημεία. τα αμβλύωπα. Τα άτομα με προβλήματα όρασης ταξινομούνται με βάση : Το βαθμό της οπτικής οξύτητας ή καθαρότητας της όρασης, το πλάτος και τη στενότητα του οπτικού τους πεδίου( ιατρική ταξινόμηση). Τη χρήση της όρασης που γίνεται για εκπαιδευτικούς σκοπούς (εκπαιδευτική ταξινόμηση). Τα άτομα με προβλήματα όρασης διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, στα τυφλά και Τυφλά είναι τα άτομα τα οποία, ύστερα από την καλύτερη δυνατή διορθωτική παρέμβαση αδυνατούν να διαβάσουν έντυπα με συμβατική γραφή, μπορούν όμως να 6
μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν και να εκπαιδεύουν με το ανάγλυφο σύστημα γραφής Braille. Αμβλύωπα ή μερικώς βλέποντα είναι τα άτομα τα οποία ύστερα από την καλύτερη ιατρική διορθωτική παρέμβαση, αν και έχουν σοβαρή βλάβη στην όραση μπορούν όμως να μάθουν να διαβάζουν κοινά έντυπα με μεγεθυμένα τυπογραφικά στοιχεία ή και με τη βοήθεια μεγεθυντικών οργάνων και συσκευών καθώς και να γράφουν με τη συμβατική γραφή. Γραφή και ανάγνωση των τυφλών Ανάπτυξη του λόγου: Οι τυφλοί καθυστερούν να αναπτύξουν την ομιλία τους. Ταυτόχρονα εμφανίζουν συχνότερα από τους βλέποντες δυσκολίες στη ρύθμιση του τόνου της ομιλίας, παρουσιάζουν φτωχότερη φωνητική ποικιλία, έχουν την τάση να ομιλούν με μεγαλύτερη ένταση και να μιλούν με βραδύτερο ρυθμό απ ότι οι βλέποντες.. Όταν ομιλούν κάνουν λιγότερες χειρονομίες και κινήσεις του σώματος και, τέλος, χρησιμοποιούν λιγότερες κινήσεις των χειλιών κατά την άρθρωση των ήχων. Γλωσσική εξέλιξη: δεν επηρεάζει την ικανότητα κατανόησης και χρήσης της γλώσσας και δεν υπάρχει σημαντική διαφορά στην επίδοση σε δοκιμασίες λεκτικής φύσης μεταξύ τυφλών και βλεπόντων μαθητών. Οι τυφλοί υπολείπονται έναντι των βλεπόντων μόνο σε ορισμένες πλευρές της επικοινωνίας και ιδιαίτερα στη μίμηση εξωτερικών εκφραστικών κινήσεων όπως π.χ. στις χειρονομίες, στη μιμική του προσώπου και του σώματος. Τέλος, το τυφλό παιδί δείχνει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη χρήση της γλώσσας αφού αποτελεί για αυτό το μεγαλύτερο κανάλι επικοινωνίας με τους άλλους. Η παρουσία ενός παιδιού με σοβαρά προβλήματα όρασης μέσα στην οικογένεια μπορεί να έχει σοβαρές ψυχολογικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις σε όλα τα μέλη της και περισσότερο στους γονείς. Η καθοδήγηση της οικογένειας μπορεί να γίνει από εδικούς συμβούλους και σε ιατροπαιδαγωγικές υπηρεσίες. Το σχολείο, όμως, λόγω της ψυχολογικής του εγγύτητας 7
προς την οικογένεια, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικότατο ρόλο στον τομέα της καθοδήγησης της οικογένειας Σύστημα Braille Το braille είναι ένα απτικό σύστημα ανάγνωσης και γραφής. Αποτελείται από ανάγλυφες κουκκίδες που αντικαθιστούν τα γράμματα του αλφαβήτου και φέρει το όνομα ενός τυφλού Γάλλου, του Louis Braille, που το επινόησε. Η βάση του είναι το «εξάστιγμο»: έξι ανάγλυφες κουκκίδες, τοποθετημένες ανά τρεις σε δυο στήλες, όπως το έξι στο ζάρι. Για να προσδιορίζονται πιο εύκολα οι κουκκίδες είναι αριθμημένες από πάνω προς τα κάτω 1-2-3 αριστερά και 4-5-6 δεξιά. 1 4 2 5 3 6 Με αυτές τις έξι κουκκίδες μπορούν να σχηματιστούν 63 συνδυασμοί. Το braille διαβάζεται από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω, όπως και η κοινή γραφή βλεπόντων. Για να μάθει κανείς να διαβάζει με τα χέρια, χρειάζεται μεγάλη εξάσκηση, ώστε να αποκτήσει τη σωστή κίνηση των χεριών και των δακτύλων και κυρίως για να αναπτύξει την αφή Ανάγνωση Braille Η ανάγνωση της γραφής Braille, εξαρτάται όχι μόνο από την αφή, όπως νομίζουν πολλοί αλλά και από την κίνηση. Και αυτό διότι η πρόσληψη των πληροφοριών γίνεται σε μεγάλο βαθμό κατά τη διάρκεια των ανιχνευτικών δακτυλικών κινήσεων και όχι όταν το δάκτυλο είναι ακίνητο. Μέσω των ανιχνευτικών κινήσεων επιτυγχάνεται ο εντοπισμός των σειρών του κειμένου και τελικά ο χωρικός προσανατολισμός του αναγνώστη. Αυτό διαφέρει κατά πολύ από την διαδικασία της οπτικής ανάγνωσης, όπου η απόκτηση πληροφοριών πραγματοποιείται όταν τα μάτια εστιάζουν σε ένα γράμμα. Το 8
ακροδάκτυλο χρησιμοποιείται ως χωρικό πλαίσιο εντός του οποίου θα αναζητηθεί ο εντοπισμός των κουκίδων. Οι ικανοί ανγνώστες κατά κανόνα χρησιμοποιούν και τα δύο χέρια. Η λειτουργία των δύο χεριών είναι εναλλασσόμενη, το ένα αντικαθιστά το άλλο, συνήθως στη μέση της γραμμής ενός κειμένου. Καθώς το ένα λαμβάνει τη λεκτική πληροφόρηση του κειμένου, το άλλο εστιάζει στις χωρικές λειτουργίες. Ο αριστερός δείκτης συνήθως δεν αρχίζει να κινείται προς μια καινούργια γραμμή προτού ο δεξιός δείκτης να έχει ολοκληρώσει το τελευταίο γράμμα της προηγούμενης γραμμής. Η καθιέρωση της γραφής Braille στην Ελλάδα Το 1958 το υπουργείο Παιδείας καθιέρωσε το εξάστιγμο αλφάβητο Braille ως το επίσημο αλφάβητο για την εκπαίδευση των Ελλήνων τυφλών. Ελληνικό Αλφάβητο Προσεγγίσεις της τύφλωσης Ο Piaget κατέδειξε τη σημαντικότητα της όρασης στη γνωστική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού κατά την αισθησιοκινητική περίοδο. Το εκ γενετής τυφλό παιδί προσλαμβάνει τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα κατά τρόπο ελλειμματικό, γεγονός που κατά τους πρώτους μήνες της ζωής του, είναι δυνατόν να οδηγήσει στην εγκατάσταση 9
του αυτιστικού συνδρόμου. Πάντως, κλινικές παρατηρήσεις έδειξαν ότι το τυφλό βρέφος μπορεί να έχει μια κανονική ανάπτυξη, εάν η μητέρα του το τροφοδοτήσει συναισθηματικά με σήματα αφής, ακοής και όρασης. Οι μελέτες του Fraiberg κατέδειξαν ότι το τυφλό παιδί κατακτά και προσκτά την έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου μεταξύ τριών και πέντε ετών. Τα αισθησιοκινητικά σχήματα, τα οποία σύμφωνα με τον Piaget διαμορφώνουν τις μελλοντικές δομές, είναι ανεπαρκή στα τυφλά παιδιά. Ειδικότερα, στα εκ γενετής τυφλά παιδιά η ελλειμματική δόμηση των πνευματικών σχημάτων εκκίνησης έχει ως συνέπεια μια γενική καθυστέρηση τριών τεσσάρων χρόνων στην οργάνωση των λογικών ενεργειών. Η ελλειμματική επαφή του τυφλού παιδιού με τον εξωτερικό κόσμο (αντικειμενική πραγματικότητα) δυσχεραίνει την κανονική κατάκτηση και πρόσκτηση της ομιλούμενης γλώσσας (langage), δεδομένου ότι η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού συντελείται κυρίως με τη συνδρομή της όρασης και της ακοής. Το τυφλό παιδί αναπτύσσει μια ιδιότυπη σχέση με τα σημαίνοντα και σημαινόμενα, το περιέχον και το περιεχόμενο πολλών λέξεων του προφορικού λόγου και κυρίως των λέξεων που αναφέρονται σε οπτικές πραγματικότητες. Η κατάκτηση και πρόσκτηση των μηχανισμών, οι οποίοι εμπλέκονται στην εγκατάσταση ενός οργανωμένου γλωσσικού κώδικα από το τυφλό παιδί, συνιστά το διάμεσο εγκατάστασης της συμβολικής λειτουργίας, δηλαδή το διάμεσο αναδόμησης του πραγματικού και του συγκεκριμένου (αντικειμενική πραγματικότητα). Σκοπός της αγωγής και εκπαίδευσης του τυφλού αυτιστικού νηπίου της περίπτωσής μας ήταν η ψυχοπαιδαγωγική και ψυχοθεραπευτική παρέμβαση στη συμβολική λειτουργία του με τη διαμεσολάβηση της συνεχώς εξελισσόμενης αναδόμησης του πραγματικού και του συγκεκριμένου. Παρεμβάσεις από το περιβάλλον Ως γνωστό, το περιβάλλον του παιδιού είναι η οικογένειά του και αργότερα το σχολείο. Οπότε αυτοί οι δύο φορείς πρέπει να συνεργάζονται και παρεμβαίνουν με τρόπο θετικό για το παιδί. Έτσι απαιτείται πληροφόρηση σχετικά με: 10
τη διάγνωση, την αιτιολογία και την πρόγνωση του συγκεκριμένου προβλήματος του παιδιού τους τους τρόπους και τα μέσα αντιμετώπισης του προβλήματος τους διαθέσιμους πόρους τις διαθέσιμες υπηρεσίες καθώς και τους νόμιμους συλλόγους, σωματεία και οργανώσεις των ατόμων με προβλήματα όρασης Στήριξη: Α) Από τους εκπαιδευτικούς και το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό (σχολικό ψυχολόγο, κοινωνικό λειτουργό κ.α.) του σχολείου και από άλλους ειδικούς εκτός σχολείου Β) Ατομική ή ομαδική. Ειδικότερα: - Η ατομική καθοδήγηση γίνεται κατά τις προγραμματισμένες επισκέψεις των γονέων στο σχολείο ή του διδακτικού και ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού του σχολείου στο σπίτι, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο,ενώ - Η ομαδική καθοδήγηση γίνεται με σχετικές ομιλίες, σεμινάρια, έντυπο υλικό ή στις σχολές γονέων που μπορεί να λειτουργούν στο σχολείο ή σε άλλο ειδικό χώρο σε τακτές μέρες και ώρες. Το διδακτικό και το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου, για να μπορέσει να βοηθήσει αποτελεσματικά τους γονείς θα πρέπει: Να προσπαθεί να τους γνωρίσει από κοντά, να κατανοήσει αυτό που εκείνοι νιώθουν και να τους αποδεχτεί όπως είναι. Να διαθέτει άρτια επιστημονική κατάρτιση και να οικοδομήσει την κατάλληλη παιδαγωγική σχέση τόσο με τους γονείς όσο και με τα παιδιά τους, ώστε να τους εμπνέει την αγάπη, το σεβασμό και την εμπιστοσύνη. Να τους καθοδηγεί πάντα με βάση το επίπεδο των αντιληπτικών τους ικανοτήτων Να τους βοηθά να αποδεχτούν το πρόβλημα του παιδιού τους, ώστε να βρουν την εσωτερική τους γαλήνη. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλά παιδιά εξαφανίζονται 11
διάφορες διαταραχές ( μαθησιακές, συναισθηματικές), μόλις οι γονείς τους ξεπεράσουν τις δικές τους δυσκολίες. Συμπερασματικά Βιβλιογραφία 12