ΙΑ Ο1 2017-2018 Μάθημα 7: Αρχαϊκή κεραμική Ι: έως το 530 π.χ. Μελανόμορφα αγγεία Κλασική Αρχαιολογία: Εισαγωγή στην Κλασική Αρχαιολογία. Σύντομη επισκόπηση της αρχαίας ελληνικής τέχνης από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους μέχρι το τέλος της ελληνιστικής περιόδου (1050-50 π.χ.) Πάνος Βαλαβάνης - Ευρυδίκη Κεφαλίδου
ΘΥΜΑΣΤΕ ΤΑ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ του 8 ου αιώνα π.χ. Όπως αυτός ο μεγάλος αμφορέας από το Δίπυλο Σήμα πάνω από τάφο (Δίπυλο: χώρος νεκροταφείου, στον Κεραμεικό της Αθήνας) 760-735 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Ύψος: 1,55 μ.
Ταφικό αγγείο = νεκρικές σκηνές = πρόθεση και εκφορά νεκρών Εδώ: πρόθεση νεκρής γυναίκας και θρήνος
7 ος αιώνας = Οι νέοι ρυθμοί στην αγγειογραφία Είδαμε το τέλος του γεωμετρικού ρυθμού με την αύξηση των αφηγηματικών παραστάσεων. Τώρα το ρεπερτόριο εμπλουτίζεται με νέα διακοσμητικά θέματα, δανεισμένα από την τέχνη της Ανατολής όπως οι πάνθηρες (που δεν ζουν στην Ελλάδα), αλλά και μυθικά τέρατα, όπως οι γρύπες και οι σφίγγες. Επίσης, στις μορφές των ανθρώπων και των ζώων αρχίζει να χρησιμοποιείται το περίγραμμα και έτσι αποδίδονται καλύτερα οι ανατομικές λεπτομέρειες, αλλά και η ενδυμασία. (μεγαλύτερη ζωντάνια και πειστικότητα).
7 ος αιώνας = Οι νέοι ρυθμοί στην αγγειογραφία Η πρωτοκορινθιακή κεραμική (720-630 π.χ.) Οι κορίνθιοι αγγειογράφοι ήταν οι πρώτοι που εγκατέλειψαν τον γεωμετρικό ρυθμό και υιοθέτησαν τη νέα τεχνική του περιγράμματος, δημιουργώντας έναν χαρακτηριστικό ρυθμό, τον πρωτοκορινθιακό. Σημαντικές εξελίξεις: Α) μετά την πρώτη γενιά (γύρω στο 690 π.χ.) οι αγγειογράφοι αρχίζουν να χρησιμοποιούν εγχάρακτες γραμμές = η εξέλιξη αυτής της τεχνικής θα οδηγήσει στον μελανόμορφο ρυθμό. β) Γύρω στο 660 π.χ. αρχίζουν να προσθέτουν επίθετα χρώματα (λευκό, καστανό, ιώδες), που ζωντανεύουν τις παραστάσεις.
Η πρωτοκορινθιακή κεραμική (720-630 π.χ.) Τα πρωτοκορινθιακά αγγεία είναι τα πρώτα έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης που χρονολογούνται με σχετική ασφάλεια, διότι ορισμένα από αυτά έχουν βρεθεί σε αποικίες της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας, των οποίων η χρονολογία ίδρυσης μας είναι γνωστή από τη γραπτή παράδοση. Στη διάρκεια του 7ου αιώνα τα κορινθιακά αγγεία κατακτούν τις ξένες αγορές, ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα σημεία της Μεσογείου. Οι Κορίνθιοι ίδρυσαν αποικίες στις ακτές του Ιονίου, στο Άκτιο, στη Λευκάδα και στην Κέρκυρα, και λίγο αργότερα στις Συρακούσες στην ανατολική Σικελία. Κατάφεραν έτσι να ελέγχουν σε μεγάλο βαθμό το ελληνικό εμπόριο με την κεντρική και τη δυτική Μεσόγειο.
Σημαντικό πρωτοκορινθιακό αγγείο Οινοχόη Chigi = 650-640 π.χ. Βρέθηκε σε ετρουσκικό τάφο, κοντά στο Veii, σε κτήμα του πρίγκηπα Mario Chigi Τώρα: Ρώμη, Μουσείο Villa Giulia Οπλιτική φάλαγγα σε σύγκρουση = η παλαιότερη απεικόνιση οπλιτικής φάλαγγας 4-5 ασύνδετες (?) σκηνές Κυνήγι μικρών ζὠων
Η δημιουργία της φάλαγγας προϋποθέτει την ύπαρξη μιας αρκετά πολυάριθμης τάξης πολιτών, που είχαν την ευχέρεια να πληρώσουν τον απαιτούμενο βαρύ οπλισμό, και ονομάζονταν οπλίτες = Ήταν η «σπονδυλική στήλη» της αρχαίας ελληνικής πόλης
Περίεργοι οπλίτες, χωρίς σπαθιά
Πρόβλημα = υπήρχε πράγματι ομάδα υποστήριξης?
Τυρταίος : σπαρτιάτης ποιητής του 7ου αιώνα π.χ. Έγραψε Παιάνες και ελεγειακά ποιήματα με στίχους που βοηθούσαν στην εξύψωση του μαχητικού πνεύματος των στρατιωτών στο πεδίο της μάχης και τόνιζαν τη στρατιωτική τιμή και την αγάπη στην πατρίδα. [..Β Μεσσηνιακός πόλεμος (περ. 640-620 π.χ.) οι υποταγμένοι και υποβιβασμένοι σε είλωτες Μεσσήνιοι επαναστάτησαν κατά των Σπαρτιατών.] τεθνάμεναι γὰρ καλὸν ἐνὶ προμάχοισι πεσόντα ἄνδρ ἀγαθὸν περὶ ᾗ πατρίδι μαρνάμενον.. Για την πατρίδα στην πρώτη γραμμή πολεμώντας να πέσει σαν παλικάρι κανείς είναι μεγάλη τιμή όμως ν αφήσει τον τόπο του, πλούσια ν αφήσει χωράφια και διακονιάρης να ζει, να ο πιο μεγάλος καημός με τη γυναίκα, το γέρο πατέρα, τη δόλια του μάνα και τα μικρά του παιδιά να τριγυρνά δω κι εκεί. Όπου τον σπρώχνει η ανάγκη και η έρμη του φτώχεια τον φέρει, όπου να πάει, μισητός θα ναι στους ντόπιους παντού χάνει την κάθε ομορφιά του κορμιού, τη γενιά του ντροπιάζει, τον ακολουθούν προστυχιές και καταφρόνιες σωρός. Ξεσπιτωμένο φτωχό και την κλήρα που πίσω του αφήνει δεν τον φροντίζει κανείς κι ούτε κανείς τον ψηφά. Για τα παιδιά μας λοιπόν ας προσφέρουμ εμείς τη ζωή μας, τούτης της χώρας εδώ διαφεντευτές θαρρετοί. (μετάφραση Θρασύβουλος Σταύρου)
Πρωτοκορινθιακός «πλαστικός» αρύβαλλος του Ζωγράφου MacMillan (650-640 π.χ.) Χρυσό κόσμημα από το Ιδαίον Άντρο) 12
7 ος αιὠνας = Οι νέοι ρυθμοί στην αγγειογραφία Η πρωτοαττική κεραμική Οι αθηναίοι κεραμείς και αγγειογράφοι του 7ου αιώνα π.χ. εξακολουθούν να παράγουν αγγεία για την εσωτερική κυρίως αγορά, και δεν κάνουν εξαγωγές, όπως οι Κορίνθιοι. Τα πιο εντυπωσιακά αγγεία είναι μεγάλοι αμφορείς και υδρίες, που τοποθετούνται σε τάφους ως τεφροδόχοι ἠ ως σήματα Σημαντικό =μεγάλη έμφαση στα μυθολογικά θέματα
Πρωτοαττική αγγειογραφία: περ. 700 625 π.χ. Ζωγράφος του Ανάλατου, λουτροφόρος αμφορέας (ύψος 1μ.) Γέρανος;;; Χορός εναλλάξ μιμούνταν το πέταγμα των γερανών σε σειρά. Έλεγαν ότι ο Θησέας + 7 νέοι +7 νέες τον χόρεψαν για πρώτη φορά στη Δήλο. Οι κινήσεις = σαν ελιγμοί που οδηγούσαν μέσα από το λαβύρινθο προς τα έξω.
Ζωγράφος του Ανάλατου: όστρακο από πήλινο πίνακα: η παλαιότερη γραπτή επιγραφή σε αττικό αγγείο Αθήνα, ΕΑΜ
Πρωτοαττική αγγειογραφία: περ. 700-625 π.χ. Ζωγράφος του Πολύφημου Αμφορέας στην Ελευσίνα, Ύψος 1,42 μ.
Ζωγράφος του Πολύφημου λεπτομέρεια αμφορέα Ελευσίνας
GARG = ΓΟΡΓΟΝΑ ;;;;;
Ζωγράφος του Πολύφημου (675-650 π.χ.) Πίσω πλευρά αμφορέα Ελευσίνας «Σωματικότητα» αγγείων Κύρια και πίσω όψη. σαν το ανθρώπινο σώμα. Κι εμείς τα περιγράφουμε σήμερα με ανάλογους όρους = Πόδι (ή βάση) Κοιλιά Ωμος Λαιμός Χείλος (Λαβές)
Ζωγραφική 7ου αιώνα π.χ. = μαρτυρίες εκτός της αγγειογραφίας = σπάνιες αλλά σημαντικές = Πήλινες μετόπες από τον ναό του Απόλλωνα στο Θέρμο της Αιτωλίας (630-620 π.χ.) 20
Πήλινες μετόπες Περσέας Κύβισις Κυνέη Άρπη
Πήλινες μετόπες Τρεις θεές
Πήλινες μετόπες Αηδόνα και Χελιδόνα 25/11/2017 23
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗ Εξόρυξη πηλού Κοπάνισμα, κοσκίνισμα καθάρισμα του πηλού και των αντιπλαστικών υλών
Προετοιμασία του πηλού: ανάμιξη και ζύμωμα Ανάμιξη τριών αργιλοχωμάτων για τη δημιουργία του κεραμικού πηλού
Εμπειρικός υπολογισμός: όγκος πηλού = μέγεθος αγγείου
Θραψανιώτες κεραμίστες: ο ένας γυρίζει τον τροχό, ο άλλος σηκώνει το αγγείο. Παρόμοια σκηνή λεπτομέρεια από μια παράσταση αττικού μελανόμορφου αγγείου
Κλίβανοι κάθετης ανοδικής πυράς: ο συνηθέστερος τύπος στην αρχαιότητα Ψήσιμο κεραμικής = η πιο επικίνδυνη φάση
Τεχνική όπτησης των αγγείων: 3 φάσεις: βασίζεται στις χημικές μεταβολές των οξειδίων του σιδήρου, που έχει τόσο ο πηλός όσο και το ζωγραφικό επίχρισμα (που αποτελείται από διυλισμένο/καθαρό/παχύρευστο πηλό = έχει πιο λεπτά μόρια, που αλλάζουν χρώμα και υαλοποιούνται σε πιο χαμηλή θερμοκρασία από εκείνη του πηλού από τον οποίο είναι κατασκευασμένο το αγγείο. Α. Οξείδωση: τα στεγνό και ζωγραφισμένο αγγείο μπαίνει στον κλίβανο. Σιγά σιγά δυναμώνει η φωτιά μέχρι τους 800 ο C. Το αγγείο γίνεται όλο κόκκινο (πυράκτωση). Β. Αναγωγή: ανεβάζουν για λίγο γύρω στους 900 ο C και μετά ρίχνουν στον κλίβανο χλωρά κλαδιά και κλείνουν το άνοιγμά του για να μην μπαίνει οξυγόνο. Δημιουργείται διοξείδιο του άνθρακα που μετατρέπει το οξείδιο του σιδήρου σε μαύρο μαγνητίτη. Το αγγείο γίνεται όλο μαύρο, αλλά τα σημεία που έχουν καλυφθεί με το λεπτό ζωγραφικό επίχρισμα υαλοποιούνται και σφραγίζουν = μαύρο υάλωμα (όχι «γάνωμα») Γ. Επανοξείδωση: ανοίγουν και πάλι τις οπές του κλιβάνου για να μπει οξυγόνο. Το αγγείο γίνεται πάλι κόκκινο, εκτός από τα σημεία που έχουν καλυφθεί με το υαλοποιημένο πλέον λεπτό επίχρισμα, τα οποία παραμένουν μαύρα.
Μέχρι περ. 800 o C. Τριοξείδιο του σιδήρου Μέχρι περ. 950 o C. Πολύ επικίνδυνη φάση, όχι πάνω από περ. 30. Μονοξείδιο του σιδήρου Σταδιακή ψύξη. Τα υαλοποιημένα σημεία παραμένουν μαύρα τα υπόλοιπα ξαναγίνονται κόκκινα. Τριοξείδιο του σιδήρου.
Γύρω στο 630 π.χ.: αρχή αττικού μελανόμορφου ρυθμού
Μελανόμορφος ρυθμός Καθαρό βάθος πεδίου Άφθονη χάραξη Επίθετα χρώματα: λευκό και κόκκινο
Περ. 35.000 δημοσιευμένα αττικά μελανόμορφα αγγεία και χιλιάδες άλλα στις αποθήκες Μόνο λίγες επιγραφές με ονόματα αγγειογράφων και με ονόματα αγγειοπλαστών Υπογραφές αγγειοπλαστών και αγγειογράφων: ΕΓΡΑΦΣΕΝ = ζωγράφισε ΕΠΟΙΕΣΕΝ = κατασκεύασε (δηλ. έπλασε το αγγείο αλλά μπορεί επίσης και να το ζωγράφισε
Ζωγράφος του Νέσσου (περ. 620-600 π.χ.) Αμφορέας, επώνυμο αγγείο Σήμα στο νεκροταφείο του Κεραμεικού της Αθήνας Ύψος: 1,22 μ.
Όστρακα του Ζωγράφου του Νέσσου
Σοφίλος (περ. 590-570 π.χ.) Ο πρώτος αττικός αγγειογράφος του οποίου γνωρίζουμε το αληθινό όνομα (4 υπογραφές του) ΣΟΦΙLΟΣ ΜΕΓΡΑΦΣΕΝ ή ΣΟΦΙLOΣΕΓΡΑΦΣΕΝ
Σοφίλος Λέβης σε υπόστατο Βρετανικό Μουσείο Ύψος: 75 εκ.
)
Σοφίλος όστρακο λέβητα από τα Φάρσαλα, Αθήνα, ΕΑΜ ΣΟΦΙLΟΣ ΜΕΓΡΑΦΣΕΝ ΠΑΤΡΟQLΥΣΑΤΛΑ AXILEΣ ΟΣ = όνομα πρώτου νικητή (π.χ. Εύμηλος ή Αντίλοχος) Μοναδική η αναγραφή του τίτλου της παράστασης = δάνειο από τη Μεγάλη Ζωγραφική?
Κλειτίας και Εργότιμος «Αγγείο Φρανσουά» Ο παλαιότερος αττικός ελικωτός κρατήρας περ. 570-565 π.χ. Α ΟΨΗ Κυνήγι Καλυδώνιου κάπρου ἆθλα ἐπὶ Πατρόκλῳ Γάμος Πηλέα-Θέτιδας με πομπή θέων, ηρώων, Μουσών, κ.ά. Ο Αχιλλέας καταδιώκει τον Τρωίλο και την Πολυξένη έξω από τα τείχη της Τροίας Μάχη Πυγμαίων με γερανούς
Β ΟΨΗ Άφιξη του Θησέα - Γέρανος Μάχη Λαπίθων & Κενταύρων Γάμος Πηλέα-Θέτιδας (συνέχεια) Επιστροφή Ηφαίστου στον Όλυμπο Μάχη Πυγμαίων με γερανούς
271 μορφές ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων 121 επιγραφές ΕΛΙΚΩΤΟΣ ΚΡΑΤΗΡΑΣ Νέο σχήμα, πιθανόν από μεταλλικά πρότυπα Το σχήμα κατάγεται μάλλον από τη Λακωνία (οι αρχαίες πηγές τους λένε και «λακωνικούς κρατήρες»)
ΚΛΕΙΤΙΑΣ = ΕΓΡΑΦΣΕΝ ΕΡΓΟΤΙΜΟΣ = ΕΠΟΙΕΣΕΝ Από δύο φορές πάνω στο αγγείο ΚΛΕΙΤΙΑΣ: «μαιτρ της αφηγηματικής τέχνης»
Γάμος Πηλέα-Θέτιδας με πομπή θέων, ηρώων, Μουσών, κ.ά.
Β όψη, Β ζώνη σώματος: Επιστροφή του Ηφαίστου στον Όλυμπο Ο Άρης κρύβεται ντροπιασμένος: είχε αποτύχει να τον φέρει πίσω με τη βία
Λαιμός: Α όψη = Κυνήγι Καλυδώνιου κάπρου Επιτάφιοι αγώνες για τον Πάτροκλο
Λαιμός: Α όψη = Κυνήγι Καλυδώνιου κάπρου Ο άγριος κάπρος που κατέστρεφε τα χωράφια της Καλυδώνας στάλθηκε από την Άρτεμη γιατί προσβλήθηκε (δεν της έκαναν θυσίες). Αρχηγός στο κυνήγι ήταν ο Μελέαγρος, ο γιος του βασιλιά της Καλυδώνας. Τον βοήθησαν σχεδόν όλοι οι ήρωες: οι Διόσκουροι (Κάστωρ και Πολυδεύκης), ο Ιάσων, ο Πηλέας, ο Θησέας και ο φίλος του Πειρίθους, και πολλοί άλλοι - και μια μόνο γυναίκα, η Αταλάντη.
Λαιμός: Α όψη: ἆθλα ἐπὶ Πατρόκλῳ
Λαιμός: Β όψη Άφιξη του Θησέα και των συντρόφων του στην Αθήνα αφού νίκησε τον Μινώταυρο. Χορεύουν τον χορό Γέρανο.
Αποκορύφωση αττικού μελανόμορφου ρυθμού: Λυδός Ζωγράφος του Άμαση Εξηκίας Λυδός (περ. 560-540 π.χ.) Έχει μια ευδιάκριτη τεχνοτροπία, που επηρέασε πολλούς αγγειογράφους (μάλλον είχε ή εργάζονταν σε ένα μεγάλο εργαστήριο, στο οποίο είχε το γενικό πρόσταγμα) Μάλλον ο ίδιος ή η οικογένειά του μετανάστευσαν στην Αθήνα από τη Λυδία (εποχή του Κροίσου). Ακόμη όμως κι αν δεν γεννήθηκε στην Αθήνα σίγουρα εκεί έμαθε την τέχνη του, η οποία είναι βαθιά ριζωμένη στην αττική παράδοση.
Λυδός Κιονωτός κρατήρας Νέα Υόρκη (από τη Σικελία) Ύψος 56,4 εκ (από τα μεγαλύτερα αττικά μελανόμορφα αγγεία) Μορφές ύψους 25 εκ. Επιστροφή του Ηφαίστου
Ο Ζωγράφος του Άμαση (περ. 560-525 π.χ.) Οφείλει το όνομά του στον κεραμέα Άμαση, του οποίου η υπογραφή συναντάται σε αρκετά αγγεία. ΑΜΑΣΙΣ ΜΕ ΠΟΙΕΣΕΝ Οκτώ από αυτά είναι ζωγραφισμένα από τον ίδιο αγγειογράφο, που ο Beazley ονόμασε Ζωγράφο του Άμαση. «Άμασης» είναι η ελληνική εκδοχή του πολύ συχνού αιγυπτιακού ονόματος «Άχμοσις». Μάλιστα ένας φαραώ Άχμοσις βασίλεψε στην Αίγυπτο γύρω στο 570 π.χ., άρα πριν γεννηθεί ο κεραμέας μας (ο οποίος ήδη δούλευε γύρω στο 560 π.χ.). Πάντως πρέπει να είχε κάποια σχέση με την Αίγυπτο ή να πέρασε εκεί τα παιδικά-νεανικά του χρόνια.
Αγγειοπλάστης Άμασης και Ζωγράφος του Άμαση ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΑΜΑΣΙΣ ΜΕ ΠΟΙΕΣΕΝ
Ζωγράφος του Άμαση Είναι από τους πρώτους αγγειογράφους που εισάγουν σύνθετες καθημερινές σκηνές, όπως τη γαμήλια πομπή.
Ζωγράφος του Άμαση Γυναίκες γνέθουν και υφαίνουν
1
3 2 2
3
4
ΚΑΘΕΤΟΣ ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ ΜΕ ΒΑΡΗ Είναι ο κύριος τύπος αργαλειού της κλασικής αρχαιότητας και ο κύριος τύπος αργαλειού της κλασικής Ελλάδας, Αποτελείται από δύο δοκάρια κάθετα (ιστόποδες) και ένα οριζόντιο (αντίον) που ενώνει τα κάθετα στο επάνω μέρος. Στο οριζόντιο δοκάρι στερεώνονται τα στημόνια, τα οποία τεντώνονται από μια σειρά βάρη που είναι δεμένα στο κάτω μέρος τους, Η βασική διαφορά με τον κάθετο αργαλειό είναι ότι τοποθετείται υπό κλίση και ότι το ύφασμα σχηματίζεται στο επάνω μέρος των στημονιών.
Το μήκος του υφάσματος που μπορεί να υφανθεί είναι περιορισμένο, όσο και το ύψος των στημονιών. Ο αργαλειός μπορούσε να τοποθετηθεί σε εξέδρα ώστε να χρησιμοποιούνται μακρύτερα στημόνια ή να σκαφτεί λάκκος κάτω από τα δοκάρια ώστε να υπάρχει χώρος για μακρύτερα στημόνια. Ο αριθμός των στημονιών που δένονται σε κάθε ένα από τα υφαντικά βάρη (αγνύθες) εξαρτάται από το βάρος των αγνύθων και το πάχος των στημονιών.
Στα νεότερα χρόνια ο κάθετος αργαλειός χρησιμοποιούνταν για την ύφανση κουβερτών και ταπέτων, με υφάδι (όχι με κόμπους) καθώς και για ψάθες και χοντρά στρωσίδια από κατσικότριχα, και λέγονταν ανδρομιδίσιος ή χαραμίσιος ανάλογα με τον προορισμό του
5
Εξηκίας (περ. 545-525 π.χ.) Ο εμβληματικότερος αγγειογράφος του ώριμου μελανόμορφου ρυθμού Ήταν και αγγειοπλάστης Υπογράφει είτε με τη μία είτε και με τις δύο ιδιότητές του (αλλά το «εποίεσε» μπορεί να σημαίνει ότι επίσης ζωγράφισε το αγγείο)
Εξηκίας Αμφορέας στο Βατικανό Ο Αχιλλέας και ο Αίας παίζουν πεσσούς Ακρίβεια, σιγουριά, καθαρότητα και απαράμιλλη δεξιοτεχνία της γραμμής του. Αγάπη για τη λεπτομέρεια και τη διακοσμητικότητα, που φτάνει σε αποτελέσματα πραγματικά αξεπέραστα, χωρίς όμως να χάνεται η συνολική εικόνα των συνθέσεών του.
Εξηκίας Συχνά επιλέγει πρωτότυπους τρόπους για την απεικόνιση γνωστών μυθολογικών επεισοδίων, Αμφορέας στη Βουλώνη Η αυτοκτονία του Αίαντα