ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΛΟΓΩΝ ΣΙ ΣΡΑΓΩΔΙΕ ΕΚΑΒΗ ΚΑΙ ΤΡΩΑΔΕΣ ΣΟΤ ΕΤΡΙΠΙΔΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΦΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΘΕΑΣΡΙΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΣΑΠΣΤΦΙΑΚΩΝ ΠΟΤΔΩΝ ΣΟ «ΑΡΦΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΣΡΟ» ΦΡΙΣΙΝΑ ΦΡΤΙΚΟΤ ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΛΟΓΩΝ ΣΙ ΣΡΑΓΩΔΙΕ ΕΚΑΒΗ ΚΑΙ ΤΡΩΑΔΕΣ ΣΟΤ ΕΤΡΙΠΙΔΗ Ο ΛΟΓΟΣ Ε ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΡΙΗ ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ (Μ.Δ.Ε.) υμβουλευτική επιτροπή: Καθηγητής. ΣΙΣΙΡΙΔΗ (επιβλέπων) Καθηγητής Θ. Κ. ΣΕΥΑΝΟΠΟΤΛΟ Επίκουρος Καθηγήτρια ΑΙΚ. ΑΡΒΑΝΙΣΗ ΠΑΣΡΑ ΕΠΣΕΜΒΡΙΟ 2011

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ...2 ΔΗΑΓΧΓΖ.3 ΚΔΦΑΛΑΗΟ Η: Ο ΛΟΓΟ ΣΖΝ ΔΠΟΥΖ ΤΓΓΡΑΦΖ ΣΖ ΔΚΑΒΖ ΚΑΗ ΣΧΝ ΣΡΩΑΓΩΝ....7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΗΗ: Ο ΑΓΧΝΑ ΛΟΓΧΝ ΣΟΝ ΔΤΡΗΠΗΓΖ...11 Α. Γεληθά...11 Β. Γνκή....13 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΗΗΗ: Ο ΑΓΧΝΑ ΛΟΓΧΝ ΣΖΝ ΔΚΑΒΖ.. 17 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΗV: Ο ΑΓΧΝΑ ΛΟΓΧΝ ΣΗ ΣΡΩΑΓΔ....48 ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ...85 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...86 2

ΔΙΑΓΩΓΗ Ο Αξηζηνηέιεο ζηα Πνιηηηθά ηνπ (1253a7-18) αλαθέξεη φηη απηφ πνπ δηαθξίλεη ηνλ άλζξσπν απφ ηα δψα είλαη ν ιόγνο. Tα ππφινηπα δσληαλά πιάζκαηα δηαζέηνπλ κφλν θσλή, ε νπνία ηνπο επηηξέπεη απιψο λα αληηιακβάλνληαη ην δπζάξεζην θαη ην επράξηζην θαη λα ην κεηαθέξνπλ ην έλα ζην άιιν. Αληηζέησο, κφλν ν άλζξσπνο δηαζέηεη ηνλ ιόγνλ, ράξε ζηνλ νπνίν αληηιακβάλεηαη ην θαιφ θαη ην θαθφ, ην δίθαην θαη ην ά- δηθν, εθφδηα πνπ ηνλ θάλνπλ ηθαλφ λα επηθνηλσλήζεη κε ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ κε θψδηθα εζηθψλ αμηψλ θαη λα δεκηνπξγήζεη πνιηηεηαθά νξγαλσκέλε θνηλσλία. 1 Ο ιόγνο επίζεο γηα ηνπο αξραίνπο Έιιελεο ζεσξνχληαλ αληίζεην ηεο βίαο θαη, θαη επέθηαζε, ηεο απνιίηηζηεο ζπκπεξηθνξάο. 2 ε θαλνληθέο ζπλζήθεο ν ιόγνο είλαη ην θχξην ζηνηρείν πνπ επηηξέπεη ζηνλ άλζξσπν λα επηθνηλσλεί κε ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ, λα δεη αξκνληθά καδί ηνπο θαη λα δηεπζεηεί κε πνιηηηζκέλν ηξφπν ηηο φπνηεο δηαθνξέο πξνθχπηνπλ κεηαμχ ηνπο. ηελ Αζήλα φκσο ηνπ ηειεπηαίνπ ηεηάξηνπ ηνπ 5 νπ αηψλα νη ζπλζήθεο έρνπλ δηαζαιεπζεί θαη παξαηεξείηαη κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ θξίζε. Σελ πφιε, φπσο άιισζηε θαη φιε ηελ Διιάδα, καζηίδεη ν αγξηφηαηνο εκθχιηνο Πεινπνλλεζηαθφο πφιεκνο (431-404 π.υ.), πνπ έρεη πξνθαιέζεη παξαθκή ησλ εζψλ. Έρεη επίζεο ήδε αλαπηπρζεί ε ζνθηζηηθή, πνπ επαλεθηηκά φιεο ηηο παξαδνζηαθέο αμίεο, θαζψο θαη ε ξεηνξηθή, πνπ κε επηλφεζε ηερλαζκάησλ, δίλεη αλππνιφγηζηε δχλακε ζηνλ θάηνρφ ηεο, αλεμαξηήησο αλ ηελ ρξεζηκνπνηεί γηα θαιφ ή γηα θαθφ ζθνπφ. ε κία επνρή πνπ νη βαζηθέο αμίεο έρνπλ θαηαξξεχζεη θαη φια είλαη ξεπζηά, είλαη εκθαλήο ε αληαλάθιαζε απηήο ηεο ζχγρπζεο θαη ζηε γιψζζα. Σν ρεηξφηεξν φκσο είλαη φηη, ελψ ν ιόγνο ζα έπξεπε λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα αληηπαιέςεη ηε βία θαη ηε ζχγρπζε, ζε ηέηνηεο ζπλζήθεο ηε δηαηεξεί θαη ηελ πξνσζεί. ηελ δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ θαη απηήο ηεο πνιηηηζηηθήο θξίζεο έγξαςε θαη παξνπζίαζε ν Δπξηπίδεο ηα πεξηζζφηεξα έξγα ηνπ θαη, κέζα απφ ηελ δηθή ηνπ παξνπζίαζε ηνπ κχζνπ, ζέηεη εξσηήκαηα γηα ηα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο ηνπ. ηελ εξγαζία απηή ζα αζρνιεζνχκε κε ηoπο αγψλεο ιφγσλ ησλ έξγσλ Δθάβε θαη Σξσάδεο. ηφρνο καο είλαη λα θαηαδείμνπκε φηη ε ζχγρπζε ησλ αμηψλ ηεο ηαξαγκέλεο επνρήο ηνπ Δπξηπίδε, απνηππψλεηαη ζηε γιψζζα θαη λα δηεξεπλήζνπκε θαηά πφζν 1 Πξβι. νθ. Αλη. 354, Δπξ. Ηθεη. 210-3, Πιαη. Πξση. 322a, Ξελνθ. Απνκλ. 1.4.1. 2 Βι. Λπζ. Δπηη. 18-9, Ηζνθξ. Αληηδ. 293-4, Παλεγ. 39-40, Κξηη. απ. 10, 25 DK. 3

ηειηθά ν ιόγνο ζε δηαζαιεπκέλεο ζπλζήθεο βνεζά ή φρη ηνλ άλζξσπν ζηε δηαζαθήληζε ησλ θαηαζηάζεσλ θαη θαη επέθηαζε ζηελ ιήςε ζσζηψλ θαη δίθαησλ απνθάζεσλ. Δπεηδή αθξηβψο ην ελδηαθέξνλ καο εζηηάδεηαη ζηελ ιεηηνπξγία ηνπ ιόγνπ, ε- πηιέμακε λα αζρνιεζνχκε κε ηελ αλάιπζε αγψλσλ ιφγσλ, θαζψο απηνί απνηεινχλ ην θαηεμνρήλ κέξνο ηεο ηξαγσδίαο ζην νπνίν γίλεηαη κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν έθζεζε θαη αλάιπζε απφςεσλ. Παξέρνπλ ινηπφλ ην πιένλ πξφζθνξν έδαθνο γηα λα δνχκε πψο ε ζνθηζηηθή έρεη επεξεάζεη ηε ζεψξεζε ησλ πξαγκάησλ απφ ηνπο αλζξψπνπο θαη ζπλαθφινπζα ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Θα δηεξεπλήζνπκε αθφκε αλ ν ξεηνξηθφο ιφγνο ζε πεξηφδνπο εζηθήο θξίζεο ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ εχξεζε ηεο αιήζεηαο ή γηα ηελ εμππεξέηεζε πξνζσπηθψλ ζπκθεξφλησλ. Σελ επίδξαζε βέβαηα ηεο ζνθηζηηθήο θαη ηεο ξεηνξηθήο ηελ ζπλαληάκε ζηνπο αγψλεο ιφγσλ φισλ ησλ έξγσλ. Δπηιέμακε φκσο λα αζρνιεζνχκε εηδηθφηεξα κε ηνπο αγψλεο ιφγσλ ησλ έξγσλ Δθάβε θαη Σξσάδεο, γηαηί δηαζέηνπλ επηπιένλ ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ καο. Έλαο απφ ηνπο θπξηφηεξνπο ιφγνπο πνπ επηιέμακε απηνχο ηνπο αγψλεο είλαη ε έληνλε πνιεκηθή αηκφζθαηξα πνπ επηθξαηεί ζε απηά ηα έξγα, ε νπνία δηεπθνιχλεη ην ζπζρεηηζκφ ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ Σξσηθνχ πνιέκνπ κε ηηο ζπλέπεηεο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ. Σν ίδην ην ζθεληθφ θαη ζηα δχν έξγα ζπκίδεη πφιεκν, θαζψο ζηελ Δ- θάβε απεηθνλίδεηαη ην ζηξαηφπεδν ησλ Διιήλσλ, ελψ ζηηο Σξσάδεο ην ζθεληθφ είλαη ηα ίδηα ηα εξείπηα ηεο Σξνίαο. Δπίζεο, ε δξάζε κφλν απηψλ ησλ δχν ηξαγσδηψλ ηνπ Δπξηπίδε εθηπιίζζεηαη ζρεδφλ ακέζσο κεηά ην ηέινο ηνπ Σξσηθνχ πνιέκνπ. Σν γεγνλφο φηη δελ ππάξρεη κεγάιε ρξνληθή απφζηαζε αλάκεζα ζηνλ πφιεκν θαη ζηελ δξάζε δείρλεη κε κεγαιχηεξε ζαθήλεηα ηνλ αληίθηππν πνπ έρεη ν πφιεκνο ζηελ ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ, ηφζν ησλ ληθεηψλ φζν θαη ησλ εηηεκέλσλ. Σν έληνλν ππφβαζξν ηνπ πνιέκνπ δειαδή θάλεη πην ζαθή ηε ζχγρπζε ησλ αμηψλ θαη ην θπλήγη ηνπ ζπκθέξνληνο θαη απνθαιχπηεη πεξηζζφηεξν ηελ πνιππινθφηεηα ησλ πξαγκάησλ ζε ηαξαγκέλεο πεξηφδνπο. Απηφ ζα δηεπθφιπλε ηνπο ζεαηέο ζην λα ζπζρεηίζνπλ ηηο ζπλέπεηεο ηνπ Σξσηθνχ πνιέκνπ κε ηε δηθή ηνπο, πξνζσπηθή εκπεηξία απφ ηνλ Πεινπνλλεζηαθφ πφιεκν θαη λα πξνβιεκαηηζηνχλ γεληθφηεξα γηα ην αλζξψπηλν απηφ εγρείξεκα. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη επίζεο ην γεγνλφο φηη ηα δχν έξγα απέρνπλ κεηαμχ ηνπο πεξίπνπ ελληά ρξφληα. Ζ Δθάβε παξνπζηάζηεθε ζρεηηθά ζηελ αξρή ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ, ελψ νη Σξσάδεο πξνο ην ηέινο ηνπ. Δίλαη πνιχ δειεαζηηθφ λα πξνζπαζήζνπκε λα δηεξεπλήζνπκε αλ ηα κελχκαηα ησλ έξγσλ ζρεηίδνληαη κε ηα γεγνλφηα θαη ηελ πνξεία ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ θαη λα δνχκε θαηά πφζν δηα- 4

θαίλεηαη κηα εκβάζπλζε ηεο πνιηηηζηηθήο θαη εζηθήο θξίζεο θαη ηεο ζχγρπζεο πνπ έρεη πξνθαιέζεη ν πφιεκνο θαηά ηελ δηάξθεηά ηνπ. ηνπο αγψλεο ιφγσλ πνπ εμεηάδνπκε αμηνζεκείσην είλαη θαη ην γεγνλφο φηη ζπκκεηέρνπλ σο αληίπαινη θαη σο θξηηέο άλζξσπνη απφ πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο αληηζεηηθέο νκάδεο (Έιιελεο-βάξβαξνη, άλδξεο-γπλαίθεο, ειεχζεξνη-ππφδνπινη). Σν γεγνλφο απηφ καο δίλεη ηελ επθαηξία λα εμεηάζνπκε πνιχπιεπξα, θαη πην αλαιπηηθά ζε ζρέζε κε άιινπο αγψλεο, ηε ζπκπεξηθνξά πνιιψλ ηχπσλ αλζξψπσλ θαη ηελ εθηίκεζε ησλ αξραίσλ Διιήλσλ γηα ηα πξάγκαηα βάζεη ησλ αληηζεηηθψλ δεπγψλ θαη ηεο εηεξφηεηαο. Βνεζνχκαζηε έηζη λα δηεξεπλήζνπκε αλ ε ηδενινγία πνπ απνδίδεη ζπγθεθξηκέλεο ηδηφηεηεο ζηνπο αλζξψπνπο, ζε ζρέζε κε ηελ νκάδα πνπ αλήθνπλ, επηβεβαηψλεηαη ή θαηαξξέεη ζε ηαξαγκέλεο επνρέο φπσο απηή ηνπ πνιέκνπ. Δπίζεο, ζηνπο αγψλεο απηνχο κπνξνχκε λα δνχκε, πέξα απφ ηα θίλεηξα πνπ σζνχλ ηα δξακαηηθά πξφζσπα ζε ζπγθεθξηκέλεο ζπκπεξηθνξέο, θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζενχο, θαζψο θαη ην ξφιν ηνπ ίδηνπ ηνπ ζετθνχ ζηνηρείνπ ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ. Θα πξνζπαζήζνπκε αξρηθά λα εμεηάζνπκε πνηα είλαη ε ζεψξεζε ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηνπο αγψλεο γηα ηνπο ζενχο, θαηά πφζν ηνπο ζέβνληαη ή απιψο ηνπο θαπειεχνληαη γηα ηελ επίηεπμε ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο ζπκθεξφλησλ. Θα επηδηψμνπκε φ- κσο λα εμεηάζνπκε αθφκε, αλ, πξάγκαηη, αλεμαξηήησο ηεο ζηάζεο ησλ αλζξψπσλ, ππάξρεη κηα αλψηεξε, ζετθή αξρή πνπ επνπηεχεη ηελ ιεηηνπξγία ηνπ ζχκπαληνο θαη θξνληίδεη ψζηε λα απνθεπρζεί ε επηθξάηεζε ηνπ ράνπο ή αλ ηειηθά νη άλζξσπνη αθήλνληαη κφλνη ηνπο λα βξνπλ άιιεο εζηθέο αξρέο ζηηο νπνίεο πξέπεη λα ζηεξηρζνχλ, γηα λα δηεπζεηήζνπλ ηηο δηαθνξέο ηνπο. Σέινο, ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο αγψλεο παξνπζηάδεη ην ί- δην ην ζέκα, ε απνλνκή δηθαηνζχλεο, φζν θαη ε παξνπζία ησλ θξηηψλ, πνπ ζπκίδεη δηθαζηηθή δηαδηθαζία ηεο πξαγκαηηθήο δσήο ησλ Αζελαίσλ. Καζψο ην δήηεκα ηεο δηθαηνζχλεο ήηαλ πνιχ ζεκαληηθφ γηα ηνπο αξραίνπο Έιιελεο, 3 αμίδεη λα παξαηεξήζνπκε ηα θξηηήξηα κε ηα νπνία νξίδεηαη θάζε θνξά απηή ε έλλνηα απφ ηνπο αληηπάινπο, ηα θξηηήξηα ησλ «δηθαζηψλ» θαη γεληθά ην ειιεληθφ ζχζηεκα απνλνκήο δηθαηνζχλεο (αθξνακαηηθή δηαδηθαζία, απφθαζε δηθαζηή). Έηζη, καο δίλεηαη ε ιαβή λα εμεηάζνπκε αλ ηειηθά ν ιόγνο ζε πεξίνδν πνιέκνπ θαη ππφ ηελ επίδξαζε ηεο ζνθηζηηθήο θαη ηεο ξεηνξηθήο βνεζά λα βξεζεί ε αιήζεηα θαη λα απνδνζεί ηειηθά ε δηθαηνζχλε. 3 Πξβι. Οκ. Ηι. IX.63-4, Ζζηνδ. Δξγ. θ. Ζκ. 276θε., Πι. Νόκ. I.628b, Πι. Πξση. 320dθε. 5

ην πξψην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο δίλεηαη κηα εηθφλα ηεο επνρήο ηνπ Δπξηπίδε κε εζηίαζε ζηνλ αληίθηππν ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο ζνθηζηηθήο ξεηνξηθήο ζηε γιψζζα, ψζηε λα βνεζεζεί ν αλαγλψζηεο λα θαηαλνήζεη ην ηζηνξηθφ θαη πνιηηηζηηθφ πιαίζην ζην νπνίν εληάζζνληαη ηα έξγα. ην δεχηεξν θεθάιαην αλαθέξνληαη ζηνηρεία ζνθηζηηθήο θαη ξεηνξηθήο ζνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε, γηα λα είλαη πην εχθνιε ε παξαθνινχζεζε, απφ ηερληθήο άπνςεο, ησλ αγψλσλ ιφγσλ πνπ εμεηάδνπκε. ην ηξίην θαη ηέηαξην θεθάιαην γίλεηαη ε αλάιπζε ησλ αγψλσλ ιφγσλ αληίζηνηρα ηεο Δθάβεο θαη ησλ Σξσάδσλ. Μεηά ηελ αλάιπζε θάζε αγψλα αθνινπζεί ζρνιηαζκφο ησλ ζεκάησλ πνπ ζίγνληαη ζε απηνχο θαη ζπζρεηηζκφο ηνπο κε ηελ επνρή παξνπζίαζεο ησλ ηξαγσδηψλ. Ζ εξγαζία θιείλεη κε γεληθά ζπκπεξάζκαηα απφ ηελ αλάιπζε θαη ησλ δχν εμεηαδφκελσλ αγψλσλ ιφγσλ. ΚΔΦΑΛΑΙΟ Ι 6

Ο ΛΟΓΟΣ ΣΗΝ ΔΠΟΥΗ ΤΓΓΡΑΦΗ ΣΗ ΔΚΑΒΗΣ ΚΑΙ ΣΩΝ ΤΡΩΑΓΩΝ Ο Δπξηπίδεο παξνπζίαζε ζηα Μεγάια Γηνλχζηα ηελ Δθάβε πηζαλψο ην 424 π.υ. (αθξηβήο ρξνλνιφγεζε ηνπ έξγνπ δελ είλαη εθηθηή) θαη ηηο Σξσάδεο ην 415 π.υ., 4 δειαδή θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ θαη ελψ ζηε δεκνθξαηηθή Αζήλα είρε ήδε αλαπηπρζεί ε ζνθηζηηθή θαη ε ξεηνξηθή. ηνπο αγψλεο ιφγσλ πνπ βξίζθνπκε ηφζν ζηελ Ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε, φζν θαη ζηα ελ ιφγσ έξγα ηνπ Δπξηπίδε παξνπζηάδνληαη κε επηηεδεπκέλε ξεηνξηθή γιψζζα θηινζνθηθέο θαη ζνθηζηηθέο ζεσξίεο ηεο επνρήο ηνπ πνιέκνπ. Με απηή ηελ έλλνηα νη αγψλεο απηνί ζα κπνξνχζαλ λα ηδσζνχλ σο πξνζπάζεηα θαηαγξαθήο ηεο θξίζεο ησλ αμηψλ ζε πεξίνδν πνιέκνπ θαη δηεξεχλεζεο ησλ αηηηψλ απηήο ηεο θξίζεο. 5 ηνπο αγψλεο ιφγσλ ζηελ Ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε, κέζα απφ ηελ παξνπζίαζε ησλ θηλήηξσλ ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ αληίπαισλ κεξψλ θαη ησλ εζηθψλ δηαζηάζεσλ ηεο εκθχιηαο ζχγθξνπζεο, γίλεηαη ζαθέο φηη ν πφιεκνο νδήγεζε ζε κηα θαηάξξεπζε ηεο παξαδνζηαθήο εζηθήο. Έλαο ηέηνηνο θφζκνο πξνθαιεί θαη ηελ θαηάξξεπζε ησλ παξαδνζηαθψλ ελλνηψλ ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο, κε απνηέιεζκα ν ιφγνο, αληί λα αληηκάρεηαη ηε βία, λα ηελ παξάγεη θαη λα ηε δηαηεξεί. 6 Απνθαιππηηθφο είλαη ν ραξαθηεξηζκφο ηνπ Αζελαίνπ Κιέσλα απφ ηνλ Θνπθπδίδε (III.36) σο βηαηνηάηνπ θαη πηζαλνηάηνπ (: πην πεηζηηθνχ), ν νπνίνο, ζηνλ αγψλα ιφγσλ ηνλ ζρεηηθφ κε ηελ απνζηαζία ηεο Μπηηιήλεο απφ ηελ Αζελατθή πκκαρία ην 4 O Webster (1967) 24 ρξνλνινγεί ην έξγν αλάκεζα ζηα 428-3, κε πηζαλφηεξε ρξνλνιφγεζε ην 423, ν Collard (1991) 34-5 αλάκεζα ζην 425-21, κε πην πηζαλή ηε ρξνλνιφγεζε πξηλ ην 423, ε Gregory (1991) 112 θαη (1999) xiii-xv ζεσξεί πηζαλφ ην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο 420 θαη ζπγθεθξηκέλα ην 425/4, ν Meltzer (2006) ην 424, ν Heath (2003) 219 ζεσξεί σο terminus ante quem ην 423, (παξσδία ηξαγσδίαο ζηηο Νεθέιεο ηνπ Αξηζηνθάλε), o Lesky (1989) 103 αθνινπζεί ηελ πξφηαζε ρξνλνιφγεζεο ηνπ Wilamowitz γηα πξηλ ην 423., ν Thalmann (193) 159 ηνπνζεηεί ην έξγν ην 424, ν Mastronade (2010) 33 ην 425/4, ελψ ε Hall (2010) 232 ζεσξεί ζίγνπξε ηελ παξάζηαζε πξηλ ην 423. Σε ρξνλνιφγεζε ησλ Σξσάδσλ ην 415 ηε γλσξίδνπκε απφ ηνλ Αηιηαλφ (Πνηθίιε Ηζηνξία 2.8), ν νπνίνο αλαθέξεη φηη ν Δπξηπίδεο θέξδηζε ην δεχηεξν βξαβείν κε ηελ ηξηινγία Αιέμαλδξνο, Παιακήδεο, Σξσάδεο θαη ην ζαηπξηθφ δξάκα ίζπθνο. Απφ ηα δχν πξψηα έξγα ηεο ηξηινγίαο έρνπλ ζσζεί κφλν απνζπάζκαηα, ηα νπνία έρνπλ εθδψζεη κε κεηάθξαζε νη Collard-Cropp-Gibert (2004). 5 Βι. Arrowsmith (1968) 18 Mastronade (2010) 210. 6 Γηα ηελ ζρέζε πνιέκνπ-ιφγνπ βι. Croally (1994) 66 Goff (2009) 17. Πξβι. θαη Collard (1991) 30. 7

427 (Θνπθ. III.37-48) επηρεηξεκαηνινγεί ππέξ ηεο δχλακεο ηνπ ηζρπξνηέξνπ («might is right»), ζεσξψληαο φηη ην ζπκθέξνλ κηαο εγεκνληθήο δχλακεο απαηηεί αλαιγεζία (3.37). Ο ιφγνο ηνπ, πνπ πξνσζεί ηε βία, έξρεηαη ζε πιήξε αληίζεζε κε ηνλ ιφγν ηνπ αληίπαινχ ηνπ, Γηφδνηνπ, ππέξκαρνπ ηεο παξαδνζηαθήο αληίιεςεο γηα ηελ δηθαηνζχλε θαη γηα ηελ επηεηθή ζπκπεξηθνξά πνπ ζα έπξεπε λα έρεη κηα δεκνθξαηία απέλαληη ζηνπο αδπλάηνπο, ηνλ αγψλα ιφγσλ ησλ Αζελαίσλ θαη Μπηηιελαίσλ, φπσο θαη ζε απηφλ κεηαμχ ησλ Θεβαίσλ θαη Πιαηαηέσλ πνπ αθνινπζεί ζην ίδην βηβιίν (ΗΗΗ.53-67) απνθαιχπηεηαη έλα (ζνθηζηηθφ) ελδηαθέξνλ γηα ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο γιψζζαο. Κη απηφ, γηαηί θαίλεηαη φηη ν ιφγνο, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθφο, πξέπεη λα εμαπαηά θαη λα εμαξηάηαη ζην παξάδνμν θαη ηηο αληηθάζεηο. 7 ην ΗΗΗ.82-3 επίζεο (ζηάζηλ ζηελ Κέξθπξα) βξίζθνπκε παξαηεξήζεηο ηνπ Θνπθπδίδε γηα ηελ ζρέζε γιψζζαο θαη εζηθήο. Ο ηζηνξηθφο δηαπηζηψλεη φηη ππάξρεη ζχλδεζε κεηαμχ γιψζζαο θαη θνηλσλίαο θαη φηη ζηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ θαη ε παιηά θαη ε λέα γιψζζα απνδεηθλχνληαη αλεπαξθείο. Ζ παιηά απέηπρε λα αληεπεμέιζεη ζηε λέα πνιηηηθή θαηάζηαζε ελψ ε λέα ζπλεηζθέξεη ζηελ αζηάζεηά ηεο. 8 ην πέκπην βηβιίν (V.85-113) βιέπνπκε ηνλ αγψλα ιφγσλ κεηαμχ ησλ Αζελαίσλ θαη ησλ Μειίσλ. Καηά ηε ζπλήζε ηαθηηθή ηνπ Θνπθπδίδε (I.22) θαη νη δχν πιεπξέο κηινχλ ζε αθεξεκέλν πςειφ επίπεδν. Οη Μήιηνη θάλνπλ έθθιεζε ζηνπο ζενχο, ζπκίδνπλ ζηνπο Αζελαίνπο ηελ αζηάζεηα ηεο αλζξψπηλεο δχλακεο θαη εζηηάδνπλ ζηηο πξάμεηο ζηηο νπνίεο πξέπεη λα πξνβνχλ βάζεη ηεο ηηκήο θαη ηνπ ζπκθέξνληφο ηνπο. 9 Δπηθαινχληαη ηελ παξαδνζηαθή εζηθή, ε νπνία φκσο δε ζα απνδεηρζεί ηθαλή λα ηνπο βνεζήζεη, θαζψο ζηελ δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ νη ιέμεηο έρνπλ αιιάμεη ην λφεκά ηνπο, γηα λα ζπκθσλνχλ κε ηηο λέεο πνιηηηθέο επηηαθηηθέο αλάγθεο (φπσο έρνπλ αλαιπζεί απφ ηνλ Θνπθ. ΗΗΗ.82-3). 10 Οη Αζελαίνη, απφ ηελ άιιε, θάησ απφ ηελ πίεζε ηεο ζχγθξνπζεο, απνθεξχζζνπλ ηηο παξαδνζηαθέο εζηθέο αληηιήςεηο θαη ππεξαζπίδνληαη ην δίθαην ηνπ ηζρπξνχ. 11 Οη αγψλεο ιφγσλ ζηνλ Θνπθπδίδε θαη σο πξνο ην πεξηερφκελφ ηνπο (ζπδήηεζε γηα ηε κνίξα ησλ θαηεζηξακκέλσλ πφιεσλ, δηαθνξεηηθέο απφςεηο γηα ηηο έλλνηεο 7 Βι. Croally (1994) 58-9 θαη ζεκ 134. 8 Βι. Croally (1994) 64-5. 9 Βι. Goff (2009) 29. 10 Ο. π. Βι. επίζεο Gregory (1991) 170-4 Goldhill (2007) 127-50. 11 Βι. Goff (2009) 29. 8

ηνπ ζπκθέξνληνο θαη ηεο δηθαηνζχλεο), θαη σο πξνο ηε κνξθή ηνπο (ξεηνξηθή ρξήζε ηεο γιψζζαο απφ ηνπο νκηιεηέο) είλαη δεισηηθνί ηεο εηθφλαο ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο ηεο Αζήλαο ηνπ ηέινπο ηνπ 5 νπ αηψλα αιιά θαη ησλ πλεπκαηηθψλ θαη θνηλσληθψλ α- λαθαηαηάμεσλ ηεο επνρήο. 12 Απηή ηελ πεξίνδν ζηελ Αζήλα παξαηεξείηαη κέζσ ησλ ζνθηζηψλ κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ ακθηζβήηεζε ησλ παξαδνζηαθψλ ζπλεζεηψλ ηεο ζθέςεο θαη ηεο δξάζεο. ην πιαίζην ηεο δεκνθξαηίαο, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηε ιήςε ησλ αλζξψπηλσλ απνθάζεσλ, ειέγρεηαη ε παξαδνζηαθή έλλνηα ηεο ζεφηεηαο θαη εμεηάδνληαη ηα αλζξψπηλα θίλεηξα. Δμεηάδεηαη αθφκε θαη ε δχλακε ηεο πεηζηηθήο γιψζζαο, ε νπνία ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη θάπνηνλ ζηε λίθε ζε κηα ινγνκαρία θαη θαη επέθηαζε ζηελ θπξηαξρία ηεο ζέιεζήο ηνπ έλαληη ησλ αληηπάισλ ηνπ, είηε απηφ ήηαλ γηα ην θαιφ ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ είηε φρη. 13 Σν δεχηεξν κηζφ ηνπ 5 νπ αηψλα ήηαλ κηα πεξίνδνο ηεξάζηηαο πνιηηηθήο θαη πνιηηηζηηθήο θξίζεο, κε ηελ αγξηφηεηα ηνπ εκθχιηνπ πνιέκνπ λα πιήηηεη φιεο ηηο δνκέο ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ε θνηλσλία ησλ αλζξψπσλ θαη ηελ ζνθηζηηθή λα επαλεθηηκά φιεο ηηο εζηθέο αμίεο. Ζ ηξαγσδία απφ ηε κεξηά ηεο, σο γεγνλφο καδηθφ θαη δεκνθξαηηθφ, παξφιν πνπ πξνκεζεχεηαη ην πιηθφ ηεο απφ ηνλ κχζν, δελ εκπνδίδεηαη θη απηή λα δηεξεπλά ηα ζχγρξνλα πξνβιήκαηα ηνπ θαηξνχ ηεο. 14 Ο Δπξηπίδεο, ζηα έξγα πνπ εμεηάδνπκε, αλαδεκηνπξγεί ηελ πνιππινθφηεηα ηεο ζχγρξνλήο ηνπ πξαγκαηηθφηεηαο ζην πιαίζην ηνπ κπζηθνχ Σξσηθνχ πνιέκνπ θαη δηεξεπλά ηα πξνβιήκαηα ηεο επνρήο ηνπ, εηδηθά κέζα απφ ηνπο αγψλεο ιφγσλ, ην κέξνο ηεο ηξαγσδίαο πνπ ζηεξίδεηαη θαη εμνρήλ ζηνλ ιφγν θαη ηελ ινγηθή. Μέζα απφ ηελ ζρεηηθφηεηά ηεο γιψζζαο θαη ηελ ηθαλφηεηά ηεο λα ρξεζηκνπνηείηαη θαηξνζθνπηθά θαηαδεηθλχεη ηελ αζηάζεηα ηεο πεηζνχο, ε νπνία αληαλαθιά ηε γεληθφηεξε αλαζθάιεηα κηαο ηαξαγκέλεο εζηθά επνρήο. 15 12 Βι. Goff (2009) 19 θαη Gregory (1999) xv θαη ζεκ. 9, ε νπνία ζεκεηψλεη φηη ε πνιηηηθή ησλ Αζελαίσλ έλαληη ησλ εηηεκέλσλ πιεζπζκψλ, πνπ γηλφηαλ πξννδεπηηθά φιν θαη πην ζθιεξή (βι. ζρεη. Θνπθ. ΗΗΗ.36-49, IV.122.6, IV.56.2-57, V.32.1) πξέπεη λα απαζρνινχζε ηελ θνηλή γλψκε ζηελ δεθαεηία ηνπ 420. 13 Βι. Goff (2009) 20-1. 14 Γηα ηελ πξαγκάηεπζε ζχγρξνλσλ δεηεκάησλ ζηελ ηξαγσδία βι. Grube (1941) 9-10 Arrowsmith (1968) 14-5, 24, 27 Segal (1986) 56-7 Hall (1997) 139, 176 Meier (1997) 62-5 Goff (2009) 21-2, 25, 30 Storey-Allan (2005) 69-70 Mastronade (2010) 20, 25. 15 Ο Reinhardt (2003) 20 ζεσξεί ην ζέαηξν ηνπ Δπξηπίδε ην βαξφκεηξν ηεο θξίζεο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ. Γηα ηνλ Δπξηπίδε θαη ηελ ελαζρφιεζή ηνπ ζηα έξγα ηνπ κε ηε λφεζε ηνπ αλζξψ- 9

πνπ θαη ηα πάζε ηνπ, θαζψο θαη κε εζηθέο αμίεο θαη θνηλσληθέο αληηιήςεηο βι. Winnington-Ingram (2003) 47-63 θαη εηδ. 62. 10

ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Ο ΑΓΩΝΑ ΛΟΓΩΝ ΣΟΝ ΔΤΡΙΠΙΓΗ A. Γεληθά 16 Ο αγψλαο ιφγσλ είλαη κηα ιεθηηθή αληηπαξάζεζε κεηαμχ δχν νκηιεηψλ. Σν θεληξηθφ ζηνηρείν ζηελ δνκή ηνπ είλαη έλα δεχγνο αληηηηζέκελσλ ξήζεσλ ηθαλήο θαη ζρεηηθά ίζεο έθηαζεο (ζπλήζσο 45-54 ζηίρνη εηδηθά ζηνλ Δπξηπίδε ππάξρεη ηζνξξνπία, ζηελ Δθάβε αθξηβψο ίζεο νη ξήζεηο κεηαμχ ησλ δχν αληηπάισλ: 51:51, ελψ ζηηο Σξσάδεο: 49:64). Οη ξήζεηο απηέο ρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο κε δχν ή ηξεηο ηακβηθνχο ηξηκέηξνπο απφ ην ρνξφ, πνπ ηείλνπλ λα έρνπλ νπδέηεξν ή απνθζεγκαηηθφ ραξαθηήξα. 17 Απηφ πνπ ζπλήζσο αθνινπζεί είλαη κία ζηηρνκπζία κε χθνο ιηγφηεξν ηππηθφ αιιά κε πεξηζζφηεξν πάζνο, ερζξφηεηα θαη πεξηθξφλεζε. Με ηε ζηηρνκπζία δίλεηαη ε επθαηξία ζηνπο νκηιεηέο, κεηά ηελ αληηπαξάζεζή ηνπο κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν, λα αληηδξάζνπλ πην δξακαηηθά ζηα επηκέξνπο ζεκεία απφ φ,ηη ηνπο επηηξέπεη ε απζηεξή ξεηνξηθή δνκή, κε απνηέιεζκα ην έξγν λα θεξδίδεη ζε ζεαηξηθφηεηα. 18 ε φινπο ηνπο αγψλεο ηνπ Δπξηπίδε ε ερζξφηεηα αλάκεζα ζηνπο αληηπάινπο πξνυπάξρεη θαη είλαη εκθαλήο ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ ξήζεψλ ηνπο. Παξά ηελ έμαξζε φκσο ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαη ηελ ρξήζε πβξενινγίνπ, ν αγψλαο βαζίδεηαη ζηελ ινγηθή. 19 Οη αγψλεο ιφγσλ πνπ γίλνληαλ κε παξνπζία θξηηή (φπσο ζηελ Δθάβε θαη ζηηο Σξσάδεο) ζα είραλ δπλαηφηεξν αληίθηππν ζην αζελατθφ θνηλφ. Παξαθνινπζψληαο ηνπο αληηπάινπο λα θάλνπλ έθθιεζε ζην ηξίην πξφζσπν πνπ ζα ηνπο έθξηλε, ην θνηλφ ζα αλαθαινχζε ζηε κλήκε ηνπ ζθελέο πξαγκαηηθήο δίθεο, ιφγσ ηεο νηθεηφηεηάο ηνπ κε ηα δηθαζηήξηα, θαη ζα αλαγλψξηδε πην εχθνια ηα ζπλαηζζήκαηά ησλ δξακαηηθψλ πξνζψπσλ. 20 Ο αγψλαο ιφγσλ κε παξνπζία θξηηή ππνδεηθλχεη φηη θάπνηα απφθαζε 16 Γηα ιεπηνκεξή εμέηαζε ησλ αγψλσλ ιφγσλ ζηα έξγα ηνπ Δπξηπίδε απφ ξεηνξηθή ζθνπηά βι. Miller (1887) Lees (1891) Tietze (1933) Duchemin (1945) Collard (1975b) Lloyd (1992). 17 Βι. Collard (1975b) 60 Scodel (1980) 80 Lloyd (1992) 1, 5-6. Γηα ην ηππηθφ χθνο ησλ ζρνιίσλ ηνπ ρνξνχ ζην ηέινο ησλ ξήζεσλ κηιά θαη ν Grube (1941) 26 θαη αλαθέξεη φηη ζην ηέινο ηεο δεχηεξεο ξήζεο ζπλήζσο ν ρνξφο ζπκθσλεί κε ηνλ ηειεπηαίν νκηιεηή ή έζησ αλαγλσξίδεη θάπνην δίθην ζηα ιεγφκελά ηνπ, αιιά επηζεκαίλεη φηη θαιφ ζα ήηαλ λα κελ δίλνπκε ηδηαίηεξν βάξνο, εθηφο αλ ηα ζρφιηα απηά ιεηηνπξγνχλ σο ππνζηήξημε κηαο εληχπσζεο πνπ έρεη ήδε δεκηνπξγεζεί. 18 Βι. Collard (1975b) 63 Lloyd (1992) 1, 6, 13. 19 Βι. Collard (1975b) 61 Scodel (1980) 80 Lloyd (1992) 12. 20 Βι. Decharme (1906) 36-7 Collard (1975b) 62-3. Πξβι. θαη Storey-Allan (2005) 67. 11

πξέπεη λα ιεθζεί, ψζηε λα πεξηκέλνπκε λα επεξεάζεη ηελ εμέιημε ηεο δξάζεο. 21 Χζηφζν, αληίζεηα απφ ηνπο δηθαζηηθνχο αγψλεο ηεο πξαγκαηηθήο δσήο, πνπ έρνπλ θάπνηνλ ληθεηή, ζηνπο αγψλεο ηνπ Δπξηπίδε, κε εμαίξεζε ηνπο Ζξαθιείδεο θαη ηελ Δθάβε, θαλέλαο ζπλνκηιεηήο δελ θαηαθέξλεη κηα αμηνζεκείσηε λίθε, κε ηελ έλλνηα φηη αθφκα θαη αλ θαηαθέξεη κία ιεθηηθή λίθε ζηνλ αγψλα, απηή δε ζα έρεη αληίθηππν ζηελ εμέιημε ηεο πινθήο (φπσο ζηηο Σξσάδεο). 22 πλήζσο ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ησλ έξγσλ ηνπ Δπξηπίδε είλαη ζαθέο πνηνο είλαη ν θαηήγνξνο θαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κηιά πξψηνο (φπσο θαη ζηα δηθαζηήξηα). ηα έξγα πνπ εμεηάδνπκε φκσο έρνπκε ηηο εμαηξέζεηο ηνπ θαλφλα. ηελ Δθάβε (φπσο θαη ζην έξγν Ἄιθεζηηο) έρνπκε κηα αληηζηξνθή ξφισλ, θαζψο ν Πνιπκήζηνξαο θαηεγνξεί ηελ Δθάβε γηα ηχθισζε, σζηφζν ζα ήηαλ ην ίδην, αλ ε Δθάβε ηνλ είρε πξψηα θαηεγνξήζεη γηα ηνλ ζάλαην ηνπ γηνπ ηεο Πνιχδσξνπ. ηηο Σξσάδεο αληίζηνηρα, ε Διέλε (φπσο θαη ε Κιπηαηκήζηξα ζηελ Ζιέθηξα), αλ θαη θαηεγνξνχκελε, κηιά πξψηε, γηαηί έρεη θαηεγνξεζεί ηφζν θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ έξγνπ ψζηε ζα ήηαλ αλνχζηα κία επηπιένλ θαηεγνξία. 23 Οη ιεθηηθέο ζπγθξνχζεηο κε ηππηθή κνξθή ήηαλ ραξαθηεξηζηηθφο ηξφπνο έθθξαζεο ηεο αξραίαο ειιεληθήο δσήο. Δκθαλίδνληαη λσξίο θαη ζηελ ινγνηερλία (Ηιηάδα), νη αγψλεο φκσο ηνπ Δπξηπίδε έρνπλ πνιιά ζηνηρεία θαη ζηε κνξθή θαη ζην πεξηερφκελφ ηνπο κε ηνπο ιφγνπο πνπ εθθσλνχληαλ ζηα δηθαζηήξηα θαη ζηηο δεκφζηεο πνιηηηθέο αληηπαξαζέζεηο ηεο ζχγρξνλεο αζελατθήο δσήο. Έηζη ινηπφλ βιέπνπκε ζε απηνχο επηξξνέο απφ ζνθηζηηθέο θαη ξεηνξηθέο ζεσξίεο, φπσο ηππηθή νξγάλσζε, επηρεηξήκαηα θαηά ηό εἰθόο, δηζζνύο ιόγνπο θαη ηερληθέο ψζηε ην ἧζζνλ επηρείξεκα λα γίλεηαη θξεῖζζνλ. 24 Χζηφζν, είλαη δχζθνιν λα θαζνξίζνπκε ηελ αθξηβή έθηαζε ηεο ξεηνξηθήο επίδξαζεο ζηνλ Δπξηπίδε, γηαηί θάπνηα ζηνηρεία ξεηνξηθήο βξίζθνπκε αθφκε θαη ζηνλ κεξν θαη επηπιένλ νη γλψζεηο καο γηα ηε ξεηνξηθή ζηελ επνρή ηνπ πνηεηή πξνέξρνληαη θπξίσο απφ κεηαγελέζηεξεο πεγέο. 25 21 Βι. Scodel (1980) 81. 22 Βι. Collard (1975b) 62 Lloyd (1992) 13-16 θαη ζεκ. 31. 23 Γηα ηελ ζεηξά ησλ νκηιεηψλ ζηνπο αγψλεο ιφγσλ βι. Lloyd (1992) 17. 24 Γηα ζηνηρεία ζνθηζηηθήο θαη ξεηνξηθήο ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε βι. Scodel (1980) 103, ζεκ. 49 Lloyd (1992) 2, 19-23 Clausen (1997) 95-9 Conacher (1998) 50-1 Goldhill (2007) 198-201 Hall (2010) 35-8 Mastronade (2010) 208. 25 Βι. Lloyd (1992) 19 θαη ζεκ. 3. Πξβι. θαη Duchemin (1945) 11-37. 12

B. Γνκή Ζ θιαζηθή δνκή ελφο ξεηνξηθνχ ιφγνπ είλαη ην πξννίκηνλ, ε δηήγεζηο, ην ἐπηρείξεκα θαη ν ἐπίινγνο. 27 ηνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε κεηά ην πξννίκην δελ αθνινπζεί ε δηήγεζηο σο δηαθξηηφ θνκκάηη αιιά θαηεπζείαλ ην θπξίσο κέξνο ηεο ξήζεο. Απηφ ρσξίδεηαη ζε ζρεηηθά απηφλνκα κέξε, φπνπ ζην θαζέλα αλαιχεηαη μερσξηζηφ επηρείξεκα, ζην νπνίν κπνξεί λα ελέρνληαη θάπνηεο πιεξνθνξίεο ηχπνπ δηήγεζεο, πάληα φκσο ζηελά ζπλδεδεκέλεο κε ην επηρείξεκα. Ζ ξήζε νινθιεξψλεηαη κε ξεηνξηθφ επίινγν. 28 ηνπο ξεηνξηθνχο ιφγνπο ην πξννίκην είρε κεγάιε ζεκαζία γηαηί έπξεπε λα ηνλ Δπξηπίδε νη αγψλεο ιφγσλ έρνπλ πην έληνλν ξεηνξηθφ χθνο ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα κέξε ηνπ έξγνπ θαη δηαθξίλνληαη κε ζαθήλεηα απφ απηά. 26 ηελ Δθάβε γηα παξάδεηγκα, ε έλαξμε ηνπ αγψλα αλαθνηλψλεηαη μεθάζαξα απφ ηνλ Αγακέκλνλα (1129-31), ελψ ζηηο Σξσάδεο αλαθέξεηαη ξεηά φηη ζα ππάξμεη αληηπαξάζεζε ιφγσλ (906-9). ηξαβήμεη ηελ πξνζνρή ελφο ελδερνκέλσο ερζξηθνχ αθξναηεξίνπ. Ο Δπξηπίδεο ρξεζηκνπνηεί ηα πξννίκηα κε πνιχ επηδέμην ηξφπν, παξνπζηάδνληαο ηνπο νκηιεηέο ηνπ λα ππνγξακκίδνπλ ηηο δπζθνιίεο ηεο πεξίζηαζεο πνπ βξίζθνληαη ή λα δεκηνπξγνχλ πξνθαηάιεςε γηα ηνλ αληίπαιφ ηνπο (π.ρ. Δθ. 1187-1195, Σξ. 914-8). 29 ιεο νη ξήζεηο ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε έρνπλ πξννίκην εθηφο απφ απηήλ ηνπ Πνιπκήζηνξα ζηελ Δθάβε θαη ηεο Δθάβεο ζηηο Σξσάδεο, θαζψο ε πξφζθιεζε λα κηιήζνπλ πνπ έρεη πξνεγεζεί θαζηζηά ην πξννίκην κε αλαγθαίν. 30 Οη ζθνπνί ελφο πξννηκίνπ ζχκθσλα κε ηηο αξρέο ηεο ξεηνξηθήο ζεσξίαο ήηαλ ε πξνηξνπή ζην αθξναηήξην λα πξνζέμεη, ε πεξίιεςε ηεο ππφζεζεο θαη ε captatio benevolentiae (πξβι. Αξηζηνη. Ρεη. ΗΗΗ.14). ην ηειεπηαίν είλαη πνπ δείρλεη κεγάιε επηδεμηφηεηα ν Δπξηπίδεο. ηνπο επηζεηηθνχο πξνιφγνπο ν νκηιεηήο θαηεγνξεί ηνλ ηξφπν νκηιίαο ηνπ αληηπάινπ ηνπ ηνλίδνληαο ηελ εμππλάδα ηνπ θαη ηελ επθξάδεηά ηνπ ζε αληίζεζε κε ηε δηθή ηνπ εηιηθξίλεηα (πρ. Δθάβε ζηελ Δθ. 1187-94). ε ακπληηθνχο 26 Βι. Lloyd (1992) 2, 19. 27 Βι. Lloyd (1992) 21. 28 Γηα ηελ δνκή ηεο ξήζεο ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε βι. Lloyd (1992) 25, 98. 29 Βι. Lloyd (1992) 27. 30 Ό. π. 13

πξνιφγνπο ν νκηιεηήο αλαθέξεηαη ζηηο δπζρέξεηεο ηεο κεηνλεθηηθήο ηνπ ζέζεο ζηηο νπνίεο πξέπεη λα αληεπεμέιζεη. Κάπνηνη κάιηζηα, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα δηεθδηθήζνπλ ην δηθαίσκα λα κηιήζνπλ θαη λα αθνπζηνχλ, γλσξίδνπλ φηη ζα πξνζβάινπλ κε απηά πνπ ζα πνπλ θαη πξνζπαζνχλ λα αληηπαξέιζνπλ εθθξάδνληαο απιψο επίγλσζε ηνπ γεγνλφηνο (π.ρ. Διέλε ζηηο Σξ. 914-5). 31 ην θπξίσο κέξνο ηεο ξήζεο ηνπο (επηρείξεκα) νη νκηιεηέο ρξεζηκνπνηνχλ πνιιέο κεζφδνπο ζνθηζηηθψλ επηρεηξεκάησλ, κε απνηέιεζκα λα κελ πεξηνξίδνληαη κφλν ζηα γεγνλφηα απηά θαζεαπηά (ἄηερλνη πίζηεηο φπσο ε έθθιεζε ζε κάξηπξεο, βι. Σξ. 955), αιιά λα ρεηξίδνληαη επηδέμηα θαη ππνζεηηθέο θαηαζηάζεηο (ἔληερλνη πίζηεηο). 32 Ζ θπξηφηεξε κέζνδνο είλαη ην επηρείξεκα θαηά ηό εἰθόο (π.ρ. Δθ. 1195-207, Σξ. 976-82), πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ αλάιπζε πηζαλψλ θηλήηξσλ. Οη νκηιεηέο ρξεζηκνπνηνχλ ζπλήζσο απηνχ ηνπ είδνπο ην επηρείξεκα φηαλ πξνζπαζνχλ λα έρνπλ ην θαιχηεξν απνηέιεζκα ζηελ ππνζηήξημε κηαο αδχλακεο ππφζεζεο. Ζ ππνθνξά είλαη έλα επίζεο επξέσο δηαδεδνκέλν ζηελ ηξαγσδία ζρήκα, πςεινχ χθνπο (κε ξίδεο ίζσο θαη απφ ηνλ κεξν, αιιά θαη κε ξεηνξηθά ζηνηρεία, θαζψο έρεη θνηλά ζηνηρεία κε ηα disjunctive ή dilemma arguments, πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ζε θηινζνθηθά ζπκθξαδφκελα νη Διεάηεο θαη γηα ξεηνξηθνχο ζθνπνχο ν Γνξγίαο). 33 Ο νκηιεηήο ζέηεη έλα δήηεκα ή κηα εξψηεζε, παξνπζηάδεη δηάθνξεο ελαιιαθηηθέο ιχζεηο, ζπλήζσο κε ηε κνξθή ξεηνξηθψλ εξσηήζεσλ θαη χζηεξα απνξξίπηεη θάζε ιχζε ζπρλά κέζσ κηαο άιιεο ξεηνξηθήο εξψηεζεο (π.ρ. Δθ. 1201-7, Σξ. 978-82). θνπφο είλαη ε εχξεζε ηνπ πξαγκαηηθνχ θηλήηξνπ κέζα απφ ηε ζεψξεζε κηαο ζεηξά ελαιιαθηηθψλ πηζαλνηήησλ. Οη εξσηήζεηο ζπλήζσο εηζάγνληαη κε ην πόηεξνλ θαη νη απαληήζεηο κε ην ἀιιά. Άιιεο κέζνδνη είλαη ε πξνθαηάιεςηο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν (επηδέμηνο ζπλήζσο) νκηιεηήο απαληά φρη ζε πξαγκαηηθή εξψηεζε πνπ ηνπ έγηλε, αιιά ζε κηα ππνηηζέκελε αληίξξεζε (ε νπνία ζπλήζσο εηζάγεηαη κε ην ηάρα ή ην ἴζσο, π.ρ. Σξ. 938, 951), θαη ε εἰο ἄηνπνλ ἀπαγσγή (θνηλφ ζηνπο Διεάηεο θηινζφθνπο θαη ηνπο ξήηνξεο, 31 Γηα ηελ ρξήζε ηεο captatio benevolentiae ζηνλ Δπξηπίδε βι. Lloyd (1992) 26-7 θαη ζεκ 30. 32 Βι. Collard (1975b) 63. Πξβι. θαη Duchemin (1945) 58, ζεκ. 2, 167-216. 33 Γηα ηελ ππνθνξά κε ηελ ρξήζε ξεηνξηθψλ εξσηήζεσλ βι. Lloyd (1992) 29-30 θαη ζεκ. 39 θαη 41 Clausen (1997) 104. Γηα ηηο ξεηνξηθέο εξσηήζεηο γεληθφηεξα ζηελ ηξαγσδία βι. Mastronade (1979) θεθ. 1 Clausen (1997) 99-103, 106. 14

π.ρ. Σξ. 983-6). 34 Μία άιιε κέζνδνο είλαη ν ππνζεηηθφο ζπιινγηζκφο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ν νκηιεηήο αξρηθά απνδέρεηαη σο πξαγκαηηθή κία ζπλζήθε πνπ ζα επηβεβαίσλε ηε ζέζε ηνπ αληηπάινπ ηνπ, αιιά ζηε ζπλέρεηα, απνδεηθλχνληαο φηη ε ζπλζήθε απηή δελ εθπιεξψζεθε, θάλεη ην επηρείξεκα ηνπ αληηπάινπ ηνπ λα θαηαξξεχζεη. 35 Σν πην επηηεδεπκέλν παξάδεηγκα βξίζθεηαη ζηελ Δθάβε (1217-23). Ο επίινγνο ησλ αγψλσλ, αλ γίλεηαη κε παξνπζία θξηηή (φπσο ζηελ Δθάβε θαη ηηο Σξσάδεο) έρεη πνιιά θνηλά ζηνηρεία κε ηνπο ξεηνξηθνχο δηθαληθνχο ιφγνπο ηεο πξαγκαηηθήο δσήο. 36 Ο Αξηζηνηέιεο ππνδεηθλχεη (Ρεη. ΗΗΗ.19) φηη ν επίινγνο πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πξνθαιέζεη ηελ εχλνηα ηνπ θξηηή γηα ηνλ νκηιεηή θαη ηελ αληηπάζεηά ηνπ πξνο ηνλ αληίπαιν, λα δψζεη ή λα αθαηξέζεη βαξχηεηα ζηελ ππφζεζε, λα εμάξεη ηα πάζε ηνπ θξηηή θαη λα αλαθεθαιαηψζεη. 37 Σν ίδην γίλεηαη θαη ζηνπο επηιφγνπο ησλ αγψλσλ ηνπ Δπξηπίδε, κε ειάρηζηεο εμαηξέζεηο, κία εμ απηψλ ηεο ξήζεο ηνπ Πνιπκήζηνξα, ε νπνία ηειεηψλεη κε γλσκηθφ, θαζψο έρεη θαη ζηνηρεία αγγειηθήο ξήζεο (Δθ. 1177-82). ηνπο πεξηζζφηεξνπο επηιφγνπο ππάξρεη εζηθή γιψζζα (ιέμεηο φπσο δίθαηνο, ζνθόο, θίινο, θαθόο) θαη αλαθνξά ζηνπο ζενχο θαη ηνπο λφκνπο (π.ρ. Δθ. 1132-7, Σξ. 1029-32). 38 Οη αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε, ηνπ πην ξεηνξηθνχ απφ ηνπο ηξεηο κεγάινπο ηξαγηθνχο, είλαη ζπλήζσο πεξίηερλνη, κε ηζνξξνπεκέλε δηαιεθηηθή θαη ζηνηρεία έμνρεο ξεηνξηθήο. 39 Δίλαη ζαθήο ε ηππηθή νξγάλσζή ηνπο θαη ε απηναλαθνξηθφηεηά ηνπο, κε πξνθαλή ηα ζεκάδηα ηνπ ἀγσλίδεζζαη (ιέμεηο φπσο ἀγώλ, ἅκηιια ιόγσλ, π.ρ. Δθ. 1196, Σξ. 914-8), ηερληθνί φξνη πνπ δείρλνπλ ηελ πξνηίκεζε ηνπ Δπξηπίδε ζην ξεηνξηθφ θαη ζνθηζηηθφ επηρείξεκα. Γειψλεηαη ην ζέκα ηεο ξήζεο θαη ππάξρεη ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηάμηλ, κε απαξίζκεζε ησλ ζεκείσλ γηα απφδεημε ή γηα αλαίξεζε ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ αληηπάινπ, απνηέιεζκα θαη ηεο επηξξνήο ησλ ζχγρξνλσλ κε ηνλ πνηεηή ξεηνξηθψλ ηάζεσλ, αιιά θαη ζρεηηθφ επίζεο κε ηελ επηδεμηφηεηα ησλ νκηιεηψλ. 34 Βι. Lloyd (1992) 30-1 θαη ζεκ. 45. 35 Βι. Lloyd (1992) 32-3 Clausen (1997) 125. 36 Βι. Lloyd (1992) 27-8. 37 Βι. Lloyd (1992) 28 θαη ζεκ. 33. 38 Βι. Lloyd (1992) 28. 39 Γηα ξεηνξηθά ζηνηρεία ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ηνπ Δπξηπίδε βι. Lee (1976) xii Lloyd (1992) 34 Mastronade (2010) 208. Γηα ηνλ θνξκαιηζκφ ηνπο βι. θαη Grube (1941) 25-6. 15

Έηζη, ζηελ Δθάβε, ελψ ε ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα είλαη πην αθεγεκαηηθή, ε απάληεζε ηεο Δθάβεο είλαη πην ξεηνξηθή κε επηηεδεπκέλν πξννίκην (1195), κε ιεπηνκεξή απάληεζε ζε θάζε επηρείξεκα ηνπ Θξάθα βαζηιηά (1196: πξὸο ηόλδε δ εἶκη, 1208: ἐπεὶ δίδαμνλ, 1217: πξὸο ηνῖζδε λῦλ ἄθνπζνλ) θαη ηππηθφ θιείζηκν, κε έθθιεζε ζηνλ θξηηή (1232-7). 40 Σν πην ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα φκσο βξίζθεηαη ζηνλ αγψλα ιφγσλ ησλ Σξσάδσλ, φπνπ θαη ε ξήζε ηεο Διέλεο έρεη επηηεδεπκέλν πξννίκην θαη πνιχ πξνζεθηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηάμηλ (919: πξῶηνλ κὲλ, 920: δεύηεξνλ δ, 923: ἐλζέλδε, 931: ηὸλ ἔλζελ δ, 938-9: νὔπσ κε θήζεηο, 945: εἶἑλ. νὐ ζ, ἀιι ἐκαπηὴλ ηνὐπὶ ηῷδ ἐξήζνκαη, 951: ἔλζελ δ ), ελψ θαη ε Δθάβε ηεο απαληά ζεκείν πξνο ζεκείν (969: πξῶηα, 983: Κύπξηλ δ, 998: εἶἑλ, 1010: θἄπεηηα) θαη θιείλεη κε έθθιεζε ζηνλ Μελέιαν (1029). 41 40 Βι. Lloyd (1992) 34-5 θαη ζεκ. 59, 61. 41 Γηα ηελ ηάμηλ ησλ ξήζεσλ ζηνπο αγψλεο ιφγσλ ηεο Δθάβεο θαη ησλ Σξσάδσλ βι.. Lloyd (1992) 35. Γηα ξεηνξηθή αλάιπζε ησλ ξήζεσλ Διέλεο θαη Δθάβεο ζηηο Σξσάδεο βι. επίζεο Clausen (1997) 65-7. 16

ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Ο ΑΓΩΝΑ ΛΟΓΩΝ ΣΗΝ ΔΚΑΒΗ 42 Ο αγψλαο ιφγσλ ζηελ Δθάβε δηεμάγεηαη αλάκεζα ζηνλ Πνιπκήζηνξα θαη ηελ Δθάβε κπξνζηά ζηνλ Αγακέκλνλα, πνπ αλαιακβάλεη ην ξφιν ηνπ θξηηή (1109-1292). 43 Ο Πνιπκήζηνξαο, κεηά ηελ ηχθισζή ηνπ θαη ηνλ ζάλαην ησλ γησλ ηνπ απφ ηελ Δθάβε, σο ηηκσξία γηα ηε δνινθνλία ηνπ γηνπ ηεο Πνιχδσξνπ, πξνζπαζεί λα δηθαηνινγήζεη ηελ πξάμε ηνπ ζηνλ Αγακέκλνλα ιέγνληαο φηη ην έθαλε γηα ην θαιφ ησλ Αραηψλ θαη ηεο δηθήο ηνπ ρψξαο (1132-82). ηελ ξήζε ηεο ε Δθάβε, αθνχ αληηθξνχεη ηα επηρεηξήκαηά ηνπ, απνθαιχπηεη φηη ην κνλαδηθφ ηνπ θίλεηξν ήηαλ ε απιεζηία ηνπ γηα ρξπζφ (1187-237). Αθνινπζεί ζηηρνκπζία, ζηελ νπνία ν Πνιπκήζηνξαο πξνθεηεχεη ην κέιινλ ηεο Δθάβεο, ηεο θφξεο ηεο, Καζζάλδξαο θαη ηνπ Αγακέκλνλα (1252-92). Θα παξαθνινπζήζνπκε αλαιπηηθά ηηο ξήζεηο ησλ δχν αληηπάισλ γηα λα εμεηάζνπκε θαη ην πεξηερφκελν θαη ηελ κνξθή ησλ ιφγσλ ηνπο απφ άπνςε ζνθηζηηθή θαη ξεηνξηθή. Θα εμεηάζνπκε ηελ ζπκπεξηθνξά ηφζν ησλ νκηιεηψλ φζν θαη ηνπ θξηηή θαη ζα πξνζπαζήζνπκε λα ηελ ζπζρεηίζνπκε κε ηηο πεξηζηάζεηο (δηαζαιεπκέλεο ζπλζήθεο ιφγσ πνιέκνπ), ην ήζνο ηνπο, ηελ ηδηφηεηά ηνπο (εζληθή, θπιεηηθή) θαη ηελ θαηάζηαζή ηνπο (ειεχζεξε, ππφδνπιε), ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζενχο, αιιά θαη ην ξφιν ησλ ίδησλ ησλ ζεψλ. Δλδηαθέξνλ έρεη αθφκε λα παξαηεξήζνπκε ηα θξηηήξηα κε ηα νπνία νξίδεηαη θαη απνλέκεηαη ε δηθαηνζχλε, αιιά θαη ηελ απξνζδφθεηε ηξνπή πνπ παίξλνπλ ηα πξάγκαηα κεηά ηελ απφθαζε ηνπ θξηηή. Σέινο, ζα πξνζπαζήζνπκε λα ζπζρεηίζνπκε ηα ζπκπεξάζκαηά καο κε ζχγρξνλα γεγνλφηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ θαη λα δηεξεπλήζνπκε ηα κελχκαηα ή ηα εξσηήκαηα πνπ εγείξνληαη απφ ηελ αλάιπζε ηνπ αγψλα ζε ζρέζε κε ηελ ηαξαγκέλε επνρή ηεο ζπγγξαθήο ηεο ηξαγσδίαο. 42 Χο πξνο ην αξραίν θείκελν ηφζν ηεο Δθάβεο φζν θαη ησλ Σξσάδσλ αθνινπζψ ηηο εθδφζεηο ηνπ J. Diggle, Euripides Fabulae, I-II (Oxford, 1981, 1984). 43 Ο δηάινγνο κεηαμχ Δθάβεο θαη Οδπζζέα (218-331) δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί αγψλαο ιφγσλ, αιιά ζθελή ηθεζίαο (supplication scene), γηαηί, παξ φιν πνπ κνηάδεη ζηελ δνκή κε αγψλα θαη ππάξρνπλ ηζνξξνπεκέλεο ξήζεηο κεηαμχ ησλ ζπλνκηιεηψλ, δηαθέξεη ζην πεξηερφκελν, θαζψο δελ ππάξρεη θαηά ηελ δηάξθεηά ηνπ ερζξφηεηα κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ (ε ξήζε ηεο Δθάβεο είλαη έθθιεζε: 276: ἀπαηηῶ ἱθεηεύσ, 287: νἴθηηξνλ, ηελ νπνία ν Οδπζζέαο απνξξίπηεη ρσξίο πξνζσπηθή έρζξα ελαληίνλ ηεο), νχηε ν ζπλήζεο κεηά ηνπο αγψλεο ζπκσκέλνο δηάινγνο. Βι. Lloyd (1992) 8 θαη ζεκ. 16, 12. 17

1109-31: Γηάινγνο Αγακέκλνλα θαη Πνιπκήζηνξα 1109-13: Ο Αγακέκλνλαο εκθαλίδεηαη ζηε ζθελή (1109) καδί κε ηνπο αθνινχζνπο ηνπ (πξβι. 1282, 1285), επεηδή έρεη αθνχζεη ηηο θξαπγέο ηνπ Πνιπκήζηνξα γηα βνήζεηα θαη, κε γιψζζα επηηεδεπκέλε, ζνβαξή θαη απφκαθξε, (γίλεηαη πην απιή φηαλ μαθληάδεηαη ζηνλ 1116), ππνθξίλεηαη φηη δελ γλσξίδεη ηελ αηηία ησλ θξαπγψλ. Ο πνκπψδεο φκσο ηξφπνο πνπ πεξηγξάθεη ηελ έληαζε ησλ θξαπγψλ θαη ην θφβν πνπ πξνθάιεζαλ ζην ειιεληθφ ζηξάηεπκα (1109-13) πξνδίδεη φηη ε αληίδξαζή ηνπ δελ είλαη απζφξκεηε. Άιισζηε ν Αγακέκλνλαο, έρνληαο δψζεη ηελ ζπγθαηάζεζή ηνπ λσξίηεξα ζηελ Δθάβε λα εθδηθεζεί ηνλ Πνιπκήζηνξα (898), ήηαλ πξντδεαζκέλνο φηη θάηη ζα ζπκβεί, απιψο δελ γλψξηδε ηη αθξηβψο. Δπνκέλσο, απηή ε ξεηνξηθή εηζαγσγή ηνπ ιφγνπ ηνπ, αλ δελ δειψλεη πιήξε ππνθξηζία, ίζσο απνηειεί έλαλ ηξφπν γηα λα θεξδίζεη ρξφλν ζρεηηθά κε ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θαηάζηαζεο. 44 Ο Πνιπκήζηνξαο, κφιηο αληηιακβάλεηαη φηη ν Αγακέκλνλαο είλαη θνληά ηνπ, ηνλ απνθαιεί θίιηαηνλ (1114), πξνζθψλεζε πνπ δείρλεη ηελ αλαθνχθηζή ηνπ γηα ηελ άθημε ηνπ Έιιελα εγέηε, θαη ηνλ θαιεί λα δεη ηα παζήκαηά ηνπ, ηελ ηχθισζή ηνπ θαη ηε δνινθνλία ησλ παηδηψλ ηνπ (1115, 1117-8). Ο Αγακέκλνλαο δείρλεη λα εθπιήζζεηαη θαη ηνλ ξσηά πνηνο είλαη ν ππαίηηνο ησλ πξάμεσλ απηψλ (1116-9, εηδηθά κε ηελ θξάζε ὅζηηο ἦλ ἄξα ζην ηέινο ηνπ ζη.1119, πνπ απνηειεί εηξσλεία θαη δίλεη έκθαζε). Ζ αληίδξαζε απηή κπνξεί λα δείρλεη φηη ν Αγακέκλνλαο είηε ππνθξίλεηαη (ρνιηαζηήο: ὑπνθξίλεηαη ἀγλνεῖλ) 45 είηε ζεσξεί φηη ε Δθάβε, αλ θαη ν ίδηνο γλψξηδε ηηο εθδηθεηηθέο ηεο πξνζέζεηο, δε ζα κπνξνχζε λα θηάζεη ζε ηέηνην ζεκείν (πξβι. 876-9). 46 Ο Πνιπκήζηνξαο απαληά εκθαηηθά φηη ε Δθάβε είλαη ε αηηία ηνπ θαθνχ (1120-1: νὐθ ἀπώιεζ ἀιιὰ κεηδόλσο, ππεξβνιή). Ζ έθθξαζε έθπιεμεο θαη δπζπηζηίαο ηνπ Αγακέκλνλα πνπ αθνινπζεί (1122-3) παξαπέκπεη ζηελ ακθηβνιία πνπ είρε ν ίδηνο εθθξάζεη γηα ηε δχλακε ηεο Δθάβεο λσξίηεξα (883, 885), ελψ παξάιιεια δελ δίλεη θαλέλαλ ππαηληγκφ γηα ην πψο αμηνινγεί ηελ πξάμε ηεο. 47 44 Βι. ζρεη. Hadley (1894) ad 1109 πλνδηλνχ (2005) ad 1109-1113. 45 Βι. Kovacs (1987) 106. 46 Βι. Grube (1941) 227 Synodinou (1994) 104. 47 Ζ έθπιεμε θαη ε δπζπηζηία ηνπ Αγακέκλνλα θαίλνληαη απφ ηελ απεχζπλζή ηνπ ζηελ Δθάβε δχν θνξέο κε ηελ αλησλπκία ζύ, ηηο ηξεηο ζπλερφκελεο εξσηήζεηο, ην εηπκνινγηθφ ζρήκα ηνὔξγνλ εἴξγαζαη ηόικαλ ἔηιεο, πνπ δίλεη έκθαζε, θαη ην επίζεην ἀκήραλνλ ζην ηέινο ηνπ ζηίρνπ, πνπ εληζρχεη ηελ έκθαζε. Βι. ζρεη. Collard (1991) ad 1123 Gregory (1999) ad 1122-3. 18

Μφιηο ν Πνιπκήζηνξαο καζαίλεη φηη ε Δθάβε είλαη θνληά, μεζπά ζε λέα καλία (1124-6) θαη επαλαιακβάλεη ηηο απεηιέο πνπ είρε δηαηππψζεη θαη ζηε κνλσδία ηνπ (1070-8), φηη ζα δηακειήζεη θαη ζα αηκαηνθπιήζεη ηελ Δθάβε. Ο Αγακέκλνλαο αληηδξά απζφξκεηα, κε δχν εθθξάζεηο ηεο θαζνκηινπκέλεο (1127: νὗηνο, ηί πάζρεηο;) θαη πξνθαλψο ζπγθξαηεί ηνλ καληαζκέλν Πνιπκήζηνξα, ν νπνίνο ηνλ παξαθαιεί λα ηνλ αθήζεη λα μεζπάζεη ζηελ Δθάβε ηελ νξγή ηνπ (1128: κέζεο κ ἐθεῖλαη ηῆδε καξγῶζαλ ρέξα). Ζ αληηιαβή ηνλίδεη ηελ αίζζεζε ηνπ επείγνληνο. Ο Αγακέκλνλαο ζηνπο ζηίρνπο πνπ αθνινπζνχλ (1129-31), επηπιήηηνληαο ηνλ Πνιπκήζηνξα, ηνλ θαιεί λα δηψμεη ηελ βαξβαξφηεηά ηνπ θαη (εκκέζσο) λα ππνηαρηεί ζηελ δηθαζηηθή δηαδηθαζία, πξνηάζζνληαο ηνλ ειιεληθφ ηξφπν επίιπζεο ησλ δηαθνξψλ. 48 Σν βάξβαξνλ αλαθέξεηαη θπξηνιεθηηθά ζηε βαξβαξηθή θαηαγσγή ηνπ Θξάθα Πνιπκήζηνξα, αιιά θαη κεηαθνξηθά, ζηελ βίαηε ζπκπεξηθνξά ηνπ, σο ζπλψλπκν ηεο αλεμέιεγθηεο βίαο θαη ηεο δνινθνληθήο επηζπκίαο. 49 Παξνπζηάδεηαη ε θνηλφηνπε αληίζεζε ηεο αλσηεξφηεηαο θαη ηεο νξζνινγηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ Διιήλσλ, νη ν- πνίνη επηιχνπλ ηηο δηαθνξέο ηνπο κέζσ ηεο ινγηθήο θαη ηνπ λφκνπ (πξβι. 877, 1199-1201, 1247, 1286 θαη Μήδ. 536-8) θαη ηεο θαησηεξφηεηαο θαη ηεο ελζηηθηψδνπο ζπκπεξηθνξάο ησλ βαξβάξσλ, πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ βία ρσξίο ελδνηαζκνχο. Ο Δπξηπίδεο ρεηξίδεηαη πνιιέο θνξέο απηή ηελ αληίζεζε κε εηξσλεία, φπσο εδψ, αθνχ ππάξρεη δηάζηαζε ηεο ησξηλήο θαη ηεο πξφηεξεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ Αγακέκλνλα. Φαίλεηαη φηη δε ζα δξάζεη σο αληηθεηκεληθφο θξηηήο, αθνχ έρεη δψζεη απφ πξηλ ηε ζπγθαηάζεζή ηνπ ζηελ Δθάβε γηα ηελ εθδίθεζή ηεο. Δπηπιένλ, ελψ εδψ παξνπζηάδεηαη σο ππέξκαρνο ηεο δηθαηνζχλεο, ην ζάξξνο απηφ ηνπ έιεηπε ιίγν λσξίηεξα, φηαλ, ελψ αλαγλψξηδε ην δίθαην ηεο Δθάβεο, απνθάζηζε λα κελ ηε βνεζήζεη απφ θφβν κήπσο ηνλ απνδνθηκάζεη ν ζηξαηφο (850-6). 50 48 Βι. Segal (1993) 194 Gregory (1999) ad 1129 Barker (2009) 348. 49 Βι. Segal (1993) 17. Ο Andrewes (1983) 363 αλαθέξεη φηη θαηά ηνλ 5 ν αηψλα ε ιέμε βάξβαξνο πξνζέιαβε ηελ έλλνηα εθηφο απφ αιινδαπφο θαη κεησκέλεο λνεηηθήο αληίιεςεο θαη θηελψδεο. Γηα ηελ έλλνηα ηεο ιέμεο βάξβαξνο βι. επίζεο Bacon (1961) 9-14. 50 Γηα ηελ αληίζεζε αλσηεξφηεηαο ησλ Διιήλσλ-θαησηεξφηεηα ησλ βαξβάξσλ θαη ηελ εηξσληθή ηεο ρξήζε απφ ηνλ Δπξηπίδε βι. Collard (1991) 30, ad 1129-31 πλνδηλνχ (2005) ad 1129, 1130-1 Hall (2010) 111. Γηα ηελ επηδίσμε ηνπ Δπξηπίδε λα άξεη ηε λνεκαηηθή ηαχηηζε ηεο μεληθφηεηαο κε ηε βαξβαξφηεηα βι. Μπαθνληθφια (2008) 122-134. ζνλ αθνξά ηελ επηθείκελε θξίζε ηνπ Αγακέκλνλα έρεη δηαηππσζεί απφ ηελ Gregory (1999) ad 1109-29 φηη δελ κπνξνχκε λα είκαζηε ζίγνπξνη απφ πξηλ γηα ηελ απφθαζή ηνπ, θαζψο ν Αγακέκλνλαο είρε θαλεί λσξίηεξα λα κελ έρεη κεγάιε εκπηζηνζχλε 19

Ζ θξάζε ἀθνύζαο ἐλ κέξεη (1130) ζπκίδεη δεκνθξαηηθή δηαδηθαζία (Αηζρ. Δπκ. 436θε., Δπξ. Ζξθιδ. 182) θαη απνηειεί ηππηθή θξάζε πνπ θαζηζηά ζαθέο φηη ζα αξρίζεη αγψλαο ιφγσλ (πξβι. Σξ. 906-8, Φνίλ. 465). 51 ηνλ ζη. 1131 ν Αγακέκλνλαο δειψλεη απεξίθξαζηα φηη ζα ελεξγήζεη σο ακεξφιεπηνο θξηηήο (θξίλσ δηθαίσο, πξβι. 1240: θξίλεηλ). 1132-82: Ρήζε Πνιπκήζηνξα Ζ ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα αθνχγεηαη πξψηε απφ απηήλ ηεο Δθάβεο. Αλ δερηνχκε φηη ιεηηνπξγεί σο ππεξάζπηζε ηνπ Θξάθα γηα ηελ δνινθνλία ηνπ Πνιχδσξνπ, ζα πεξηκέλακε λα πξνεγείηαη ε θαηεγνξία ηεο Δθάβεο. Δίλαη ζχλεζεο φκσο ζηνλ Δπξηπίδε λα κηιά δεχηεξνο ν νκηιεηήο πνπ ππεξέρεη ζην δίθαην θαη ζηε ξεηνξηθή δεηλφηεηα, αιιά κπνξεί επηπξφζζεηα εδψ λα εθιεθζεί θαη σο θαηεγνξία ηνπ Πνιπκήζηνξα ελαληίνλ ηεο Δθάβεο γηα ηηο ζπκθνξέο πνπ ηνπ πξνμέλεζε (αληηζηξνθή ξφισλ θαηήγνξνπθαηεγνξνχκελνπ). 52 Ο ιφγνο ηνπ κνηάδεη κε αγγειηθή ξήζε, αθνχ καο πιεξνθνξεί γηα γεγνλφηα πνπ ζπλέβεζαλ πξνεγνπκέλσο εθηφο ζθελήο θαη πξνεγείηαη δηάινγνο, σζηφζν ηεο ιείπεη έλα βαζηθφηαην ραξαθηεξηζηηθφ αγγειηθήο ξήζεο: ν αθεγεηήο δελ είλαη δεπηεξεχνλ πξφζσπν, αιιά έλαο απφ ηνπο πξσηαγσληζηέο. 53 Απφ δξακαηηθή άπνςε, ε ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα είλαη ρξήζηκε γηαηί, κέζσ κηαο αζπλήζηζηα κεγάιεο δηήγεζεο (narratio, δηθαληθνί ιφγνη) πιεξνθνξεί ηνλ Αγακέκλνλα, ηνλ Υνξφ θαη ηνπο ζεαηέο γηα ην ηη ζπλέβε ζηε ζθελή κε ηηο Σξσαδίηηζζεο. Σαπηφρξνλα εμππεξεηεί ζην λα παξνπζηαζηνχλ ηα γεγνλφηα απφ ηε δηθή ηνπ νπηηθή γσλία, ζθφπηκα ζπγθηλεζηαθά θνξζηηο ηθαλφηεηεο ηεο Δθάβεο (876-9, 883). Δπνκέλσο, θαηά ηε γλψκε ηεο, ην θνηλφ δε ζα κπνξνχζε λα γλσξίδεη πψο ν Αγακέκλνλαο ζα αληηδξνχζε ζε κηα ηφζν ζθιεξή πξάμε εθδίθεζεο (ηχθισζε ηνπ Πνιπκήζηνξα θαη δνινθνλία ησλ παηδηψλ ηνπ), θαζψο θαη ζηα επηρεηξήκαηα ππεξάζπηζεο ηνπ Θξάθα βαζηιηά. Έρεη ππνζηεξηρζεί επίζεο απφ ηνλ Lloyd (1992) 97 φηη ην γεγνλφο φηη ν Αγακέκλνλαο πξνηείλεη λα αθνπζηνχλ θαη νη δχν πιεπξέο (1129-31) εμππεξεηεί γηα λα ππνλνεζεί φηη δελ έρεη εμαγάγεη ηα ηειηθά ηνπ ζπκπεξάζκαηα, θαη φηη κε απηφλ ηνλ ηξφπν ν Δπξηπίδεο ζέιεη λα απνθχγεη λα δείμεη φηη ν αγψλαο έρεη θξηζεί απφ πξηλ. 51 Βι. Collard (1991) 30, ad 1129-31 Lloyd (1992) 97 Gregory (1999) ad 1130. 52 Βι. Lloyd (1992) 17 πλνδηλνχ (2005) ad 1132-82. 53 Βι. De Jong (1991) 179-80 Collard ζηε πλνδηλνχ (2005) ad 1132-82. 20

ηηζκέλα, γηα λα δηθαηνινγήζεη ην θφλν ηνπ Πνιχδσξνπ θαη λα θεξδίζεη ηελ εχλνηα ηνπ Αγακέκλνλα. 54 Γη απηφ, νκνινγεί ην θφλν (1132-6), αιιά ηζρπξίδεηαη πσο ηνλ έθαλε γηα ην θαιφ ην δηθφ ηνπ αιιά θαη ησλ Διιήλσλ (1136-44).Σνλίδεη ηελ απάηε ηεο Δθάβεο θαη ην θξηθηφ ηξφπν εθδίθεζήο ηεο, ε νπνία ζπληειέζηεθε κε ηε βνήζεηα ησλ άιισλ π- πφδνπισλ γπλαηθψλ (1145-75). ηελ αλαθεθαιαίσζή ηνπ εκθαηηθά αλαθέξεη φηη έδξαζε γηα ράξε ηνπ Αγακέκλνλα (1175-7) θαη ηειεηψλεη κε κηα γεληθεπκέλε επίζεζε ζην γπλαηθείν θχιν (1178-82) ειπίδνληαο λα πξνζεηαηξηζηεί ηνλ Αγακέκλνλα ζηε βάζε ηεο αλδξηθήο αιιειεγγχεο. Ζ ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα, ζε αληίζεζε κε ηε ζπλήζε ηαθηηθή ηνπ Δπξηπίδε, δελ έρεη πξννίκην γηαηί, θαζψο έρεη πξνεγεζεί ε πξφζθιεζε ηνπ Αγακέκλνλα ζηνλ Θξάθα βαζηιηά λα κηιήζεη (1130: ιέγ ), ην πξννίκην θαζίζηαηαη κε αλαγθαίν. 1132-6: Οκνινγεί ηνλ θφλν ηνπ Πνιχδσξνπ, ηνπ γηνπ ηεο Δθάβεο πνπ ηνπ ηνλ είρε εκπηζηεπζεί ν παηέξαο ηνπ, ν Πξίακνο, απφ θφβν κήπσο ε Σξνία θαηαθηεζεί. Ζ δπλεηηθή επθηηθή ιέγνηκ ἄλ (1132) είλαη έλαο ζηεξενηππηθφο ηχπνο γηα ηελ αξρή κηαο ξήζεο δηθαληθνχ ηχπνπ. 55 Δδψ φκσο εθθξάδεη θαη κηα ζπγθαηάβαζε απφ κέξνπο ηνπ Πνιπκήζηνξα, γηαηί απηφ πνπ πξαγκαηηθά ζα ήζειε είλαη φρη λα κηιήζεη, αιιά λα βηαηνπξαγήζεη θαηά ηεο Δθάβεο. 56 Παξαδέρεηαη απεξίθξαζηα φηη ζθφησζε ηνλ Πνιχδσξν (1136: ηνῦηνλ θαηέθηεηλ ). Σν αζχλδεην ηνλίδεη ηελ ηφικε ηεο απνδνρήο ηεο πξάμεο. 1136-44: Ο Πνιπκήζηνξαο πξνζπαζεί κε πιαζηά επηρεηξήκαηα λα πείζεη ηνλ Αγακέκλνλα φηη ελήξγεζε πξνο φθεινο ησλ Διιήλσλ αιιά θαη γηα ην δηθφ ηνπ θαιφ, ρσξίο λα αλαθέξεη βέβαηα ηίπνηα γηα ηελ ελνρνπνηεηηθή θινπή ηνπ ρξπζνχ (απηφ ζα ην νκνινγήζεη κφλν κεηά ηελ πεξηγξαθή ησλ βαζαληζηεξίσλ ηνπ απφ ηηο Σξσαδίηηζζεο). Ηζρπξίδεηαη φηη ζθφησζε ηνλ Πνιχδσξν γηαηί θνβήζεθε φηη, αλ έκελε δσληαλφο απηφο ν ερζξφο ησλ Διιήλσλ (1138: ζνη πνιέκηνο), ππήξρε θίλδπλνο λα μαλάρηηδε ηελ Σξνία 54 Γηα ηελ ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα απφ δξακαηηθή ζθνπηά βι. Collard (1991) θαη πλνδηλνχ (2005) ad 1132-82. Έρεη ππνζηεξηρζεί επίζεο φηη ε ξήζε ηνπ Πνιπκήζηνξα επηηειεί θαη ην ξφιν ηεο πξφθιεζεο ζεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ ζεαηψλ ππέξ ηνπ, πνπ πξνέξρεηαη πξσηίζησο απφ ηελ πεξηγξαθή ησλ γεγνλφησλ κέζα ζηελ ζθελή (1145-72), πνπ θαηαδεηθλχνπλ φηη ε εθδίθεζε ηεο Δθάβεο ήηαλ ππέξ ην δένλ ζθιεξή, θαη δεπηεξεπφλησο απφ ηελ άγλνηά ηνπ γηα ηελ ζπκθσλία Δθάβεο θαη Αγακέκλνλα θαη επνκέλσο γηα ηελ άδηθε «δίθε». Βι. ζρεη. Dubischar (2001) 336-8. 55 Πξβι. Ζι. 1060, ΗΣ 939, Δι. 22-3, Ηθεη. 465, Οξ. 640. 56 Βι. Collard (1991) Gregory (1999) πλνδηλνχ (2005) ad 1132. 21

θαη νη Έιιελεο ζα εθζηξάηεπαλ πάιη ελαληίνλ ηεο (1138-42). Σν επηρείξεκα φηη ηα παηδηά ησλ ερζξψλ πξέπεη λα εμνληψλνληαη γηα λα κε δεκηνπξγήζνπλ κειινληηθά πξνβιήκαηα, είρε απήρεζε ζηνπο Έιιελεο, γη απηφ άιισζηε θαη νη ίδηνη είραλ πεηάμεη θαη ηνλ κηθξφ Αζηπάλαθηα απφ ηα ηείρε ηεο Σξνίαο. 57 Μηα ηέηνηα εθζηξαηεία, ζπλερίδεη ν Πνιπκήζηνξαο, ζα είρε επηπηψζεηο θαη ζηηο γεηηνληθέο πεξηνρέο, φπσο ε δηθή ηνπ (1143-4). Σελ δνινθνλία ινηπφλ ηελ δηέπξαμε γηα ην ζπκθέξνλ θαη ηεο δηθήο ηνπ ρψξαο. Κάηη ηέηνην κπνξεί λα θαίλεηαη ηδηνηειέο ζε εκάο, φκσο ζην πιαίζην ηεο ξεηνξηθήο ηνπ 5 νπ αηψλα, ηα επηρεηξήκαηα πνπ ζηεξίδνληαλ ζην ζπκθέξνλ ήηαλ ζπλεζηζκέλα θαη ζεσξνχληαλ εχζηνρα. 58 Ο Πνιπκήζηνξαο εδψ ππεξαζπίδεηαη ην έγθιεκά ηνπ σο δίθαην πξντφλ ζνθίαο θαη πξνβιεπηηθφηεηαο. Χζηφζν, ν ηξφπνο πνπ δηαηππψλεη ην επηρείξεκά ηνπ (πξνζπαζεί λα ηα πεη φια κε κηα κεγάιε πεξίνδν επηά ζηίρσλ γηα λα μεκπεξδέςεη φζν ην δπλαηφλ γξεγνξφηεξα), θαζψο θαη ην γεγνλφο φηη νη ζεαηέο γλσξίδνπλ απφ ηνλ πξφινγν (25-7) φηη ην πξαγκαηηθφ ηνπ θίλεηξν ήηαλ ε απιεζηία, θαλεξψλνπλ φηη ηα ιφγηα ηνπ είλαη απιψο ςεπδείο δηθαηνινγίεο. 59 Δπίζεο, ε φιε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαλεξψλεη θαηξνζθνπηζκφ, θαζψο δείρλεη πξνδνζία απέλαληη ζηε βαζηιηθή νηθνγέλεηα, ηελ νπνία ν ίδηνο ηζρπξίδεηαη σο θηιηθή ηνπ (953, 982), θαη αληηηίζεηαη ζηελ αξρή φηη νη θίινη κνηξάδνληαη ηνπο ίδηνπο θίινπο θαη ερζξνχο. 60 1145-74: Σνλίδεη ηελ απάηε θαη ηηο απάλζξσπεο πξάμεηο ηεο Δθάβεο θαη ησλ γπλαηθψλ. Αλαθέξεη φηη κφιηο ε Δθάβε έκαζε γηα ην ζάλαην ηνπ παηδηνχ ηεο, ηνλ θάιεζε θνληά ηεο κε ηελ δηθαηνινγία φηη ζα ηνπ απνθαιχςεη έλαλ θξπκκέλν ζεζαπξφ (1145-8). Να ζεκεησζεί φηη ε έκθαζε πνπ απνδίδεηαη ζην ζεζαπξφ, κε ηελ απνκάθξπλζε ηεο ιέμεο ρξπζνῦ απφ ηε θπζηθή ηεο ζέζε (δηαζθειηζκφο θαη ππεξβαηφ, 1147-8: ζήθαο ρξπζνῦ) θαη κε ηελ ηνπνζέηεζή ηεο ζηελ αξρή ηνπ ζηίρνπ, είλαη δεισηηθή ηεο ζεκαζίαο πνπ δίλεη ν Πνιπκήζηνξαο ζηνλ ρξπζφ. 61 Πξνθεηκέλνπ λα κελ κάζεη θαλείο άιινο γηα ηνλ ζεζαπξφ, ζπλερίδεη, ε Δθάβε παξέζπξε απηφλ θαη ηα παηδηά ηνπ ζε κηα ζθελή (1148-9). Δθεί βξίζθνληαλ πνιιέο Σξσαδίηηζζεο πνπ θάζηζαλ δίπια ηνπ ζα λα ήηαλ θίινο (1151-3). Ο Πνιπκήζηνξαο 57 Πξβι. Οκ. Ηι. 24.734-6, Δπξ. Σξ. 723, Αλδξ. 519-22, Ζξθιδ. 1005-8, ΖΜ 166-7Βι. ζρεη. Grube (1941) 227 Gregory (1999) ad 1138-42 πλνδηλνχ (2005) ad 1138-9 Barker (2009) 351. 58 Βι. πλνδηλνχ (2005) ad 1141-4. 59 Βι. Gregory (1991) 92 πλνδηλνχ (2005) ad 1138-44 Barker (2009) 350. 60 Πξβι. Οκ. Ηι. 9.612-5 θαη Δπξ. Αιθ. 1008-9. Βι. ζρεη. Gregory (1991) 108 θαη ζεκ. 56. 61 Βι. Gregory (1999) ad 1146-8 πλνδηλνχ (2005) ad 1145-8. 22

δίλεη έκθαζε ζην πιήζνο ησλ γπλαηθψλ γηα λα δηθαηνινγήζεη αξγφηεξα φηη ε αηηία ηεο ήηηαο ηνπ απφ γπλαίθεο νθεηιφηαλ ζηελ ηζρχ ηεο έλσζεο ησλ δπλάκεψλ ηνπο. 62 Ζ θξάζε ὡο δὴ παξὰ θίιῳ είλαη εηξσληθή, θαζψο, φπσο ν ίδηνο πξφδσζε ηε θίιε Δθάβε, έηζη θαη απηφο ζα πξνδνζεί απφ ηηο «θίιεο» Σξσαδίηηζζεο. Ζ φιε αηκφζθαηξα ζηελ ζθελή ήηαλ θαζεζπραζηηθή (1153-9). Άιιεο γπλαίθεο ζαχκαδαλ ηα ζξαθηψηηθα πθαληά (1153-4), πξάγκα αλακελφκελν, αθνχ ήηαλ πνιχ θεκηζκέλα. 63 Άιιεο ζαχκαδαλ ηα φπια ηνπ, ηα νπνία εχθνια ηνπ αθαίξεζαλ (1155-6), θαζψο, ιφγσ ηεο θηιηθήο ηνπο ζηάζεο θαη ιφγσ ηνπ θχινπ ηνπο, ν Πνιπκήζηνξαο δελ ππνςηάζηεθε φηη κπνξνχλ λα ηνπ θάλνπλ θαθφ. Άιιεο, καλάδεο νη ίδηεο (1157: ηνθάδεο) ζαχκαδαλ θαη έπαηδαλ κε ηα παηδηά ηνπ, δίλνληάο ηα ε κία ζηελ άιιε κέρξη πνπ ηειηθά ηα πήξαλ πνιχ καθξηά ηνπ (1157-9). Οχηε απηφ φκσο θίλεζε ππνςίεο ζηνλ Πνιπκήζηνξα, θαζψο ζεψξεζε απηνλφεηε ηε κεηξηθή ηνπο ζηνξγή γηα ηα παηδηά. 64 Ξαθληθά, έβγαιαλ καραίξηα θαη ζθφησζαλ ηνπο γηνπο ηνπ, θαη ηνλ ίδην ηνλ άξπαμαλ ρεηξνπφδαξα. ηηο πξνζπάζεηέο ηνπ λα βνεζήζεη ηα παηδηά ηνπ, ηνλ αθηλεηνπνηνχζαλ ηξαβψληαο ηνπ ηα καιιηά θαη κελ αθήλνληάο ηνλ λα θνπλήζεη ηα ρέξηα ηνπ (1160-7). Αμηνζεκείσηε είλαη εδψ ε εηξσληθή αληηζηξνθή ησλ φξσλ: νη Σξσαδίηηζζεο θξαηνχλ ηνλ Πνιπκήζηνξα απφ ηα καιιηά (1166: θόκεο θαηεῖρνλ), ελψ απηφ απνηεινχζε αλδξηθή πξάμε, δεισηηθή ηνπ ππνηηκεηηθνχ ηξφπνπ θαζππφηαμεο ησλ γπλαηθψλ (πξβι. Αλδξ. 710, Σξ. 882). 65 Ζ απφηνκε κεηάπησζε απφ ηε κία θαηάζηαζε ζηελ άιιε (1160) θαίλεηαη απφ ηελ πξφζεζε ἐθ ζηε θξάζε ἐθ γαιελῶλ θαη απφ ηελ παξελζεηηθή έθθξαζε ηεο θαζνκηινπκέλεο πῶο δνθεῖο, πνπ ηξαβά ηελ πξνζνρή ηνπ αθξναηή θαη πξνζδίδεη δσληάληα ζηελ αθήγεζε, εηζάγνληαο σζηφζν θη έλαλ αηαίξηαζην θσκηθφ ηφλν. 66 Ζ πην κεγάιε ζπκθνξά φκσο θαηά ηνλ ίδην ηνλ Πνιπκήζηνξα ήηαλ ε ηχθισζή ηνπ (1168-71: πκα πήκαηνο πιένλ, ε παξήρεζε ηνλίδεη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ Πνιπκήζηνξα). 67 Φαίλεηαη ε εγσηζηηθή ζηάζε ηνπ, θαζψο, κε ηνλ ηξφπν πνπ εθθξάδεηαη, ζεσξεί ην ζάλαην ησλ παηδηψλ ηνπ ππνδεέζηεξν ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ παζήκαηνο. 62 Βι. πλνδηλνχ (2005) ad 1151-2. 63 Βι. Hall (1989) 137-8. 64 Βι. Collard (1991) ad 1158 πλνδηλνχ (2005) ad 1153-4 θαη 1156. 65 Βι. Collard (1991) ad 1165-6 πλνδηλνχ (2005) ad 1164-7. 66 Βι. ζρεη. Stevens (1976) 39 Μichelini (1987) 155. Πξβι. θαη Tierney (1946) ad 1160. 67 Βι. Gregory (1999) ad 1168 πλνδηλνχ (2005) ad 1168-9. 23

Σν αζχλδεην θαη νη ηζηνξηθνί ελεζηψηεο θεληνῦζηλ, αἱκάζζνπζηλ δίλνπλ δσληάληα ζηνλ ιφγν θαη ηαπηφρξνλα πξνθαιεί νηθηξή εληχπσζε ην γεγνλφο φηη έλαο ηζρπξφο βαζηιηάο παζαίλεη ηέηνηεο ζπκθνξέο, αληηεξσηθά, εηηψκελνο απφ βία γπλαηθψλ. 68 ηνπο 1172-5 ε πεξηγξαθή ηνπ Πνιπκήζηνξα θιηκαθψλεηαη, θαζψο παξνκνηάδεη ηνλ εαπηφ ηνπ κε ζεξίν (ε ρξήζε ηεο ιέμεο γηα αλζξψπνπο θαη παξαθάησ απφ ηνλ ίδην: 1057, 1072, 1125-6, πβ. Οξ. 1272, Φνίλ. 1296) πνπ θαηαδηψθεη ηηο Σξσαδίηηζζεο, ηηο νπνίεο ραξαθηεξίδεη κηαηθόλνπο θύλαο, 69 γηα λα δειψζεη ηε βίαηε αληίδξαζή ηνπ ζηελ ζπκθνξά πνπ ηνλ βξήθε. 1175-7: ηελ αλαθεθαιαίσζε ηεο ξήζεο ηνπ ν Πνιπκήζηνξαο απνζησπά ην επηρείξεκά ηνπ φηη έδξαζε θαη γηα ην θαιφ ησλ Θξαθψλ, επαλαιακβάλεη φκσο κε έκθαζε φηη ελήξγεζε γηα ην θαιφ ηνπ Αγακέκλνλα, σο πξνζσπηθή ράξηλ (ζπεύδσλ ράξηλ ηὴλ ζήλ πνιέκηολ). 1177-82: Ο Πνιπκήζηνξαο ηειεηψλεη ηνλ ιφγν ηνπ κε ην ηππηθφ ξεηνξηθφ ηέρλαζκα ὡο δὲ κὴ καθξνὺο ηείλσ ιόγνπο, (1177), γηα λα πξνδηαζέζεη επλντθά ηνλ αθξναηή ηνπ θαη λα ππνλνήζεη φηη ηα επηρεηξήκαηα πνπ εμέζεζε κηινχλ απφ κφλα ηνπο. 70 Δθθξάδεηαη απαμησηηθά γηα ηηο γπλαίθεο θαη θάλεη κηα γεληθεπκέλε επίζεζε ζην θχιν ηνπο. Διπίδεη ίζσο φηη ν «κηζνγπληζκφο», απνηειψληαο δηαρξνληθή αλδξηθή λννηξνπία, ζα ηνλ έλσλε κε ηνλ Αγακέκλνλα ελαληίνλ ησλ γπλαηθψλ (θαη επνκέλσο, ελαληίνλ θαη ηεο Δθάβεο). 71 Πξάγκαηη, ζηε δηήγεζή ηνπ θαλεξψλεηαη ε ηθαλφηεηα ησλ γπλαηθψλ λα ηα βάδνπλ κε ηνπο άληξεο παξά ηε δπζπηζηία ηνπ Αγακέκλνλα (883, 885) θαη ηνπ Πνιπκήζηνξα (1017), ε βία πνπ απηέο κπνξνχλ λα επηδείμνπλ, θαζψο θαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ πιήζνπο ηνπο (1167: πιήζεη γπλαηθῶλ, πξβι. 885: Δθάβε: πιζνο ζὺλ δόιῳ). Oη γπλαίθεο παξαδνζηαθά ζεσξνχληαλ πιάζκαηα ρσξίο απηφλνκε πξνζσπηθφηεηα, κε θπζηθή αδπλακία, αλίθαλεο λα έρνπλ ηηο αλδξηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ ζάξξνπο, ηεο ηηκήο, ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ζπκκεηνρήο ζηα πνιηηηθά πξάγκαηα θαη ηνπ ρεηξηζ- 68 Βι. Pathmanathan (1965) 10. 69 Σν επίζεην κηαηθόλνο σο πξνζδηνξηζηηθφ ηνπ ζενχ Άξε ζηελ Οκ. Ηι. V.31 ην νπζηαζηηθφ θύλαο εδψ κε κεηαθνξηθή θαη ππνηηκεηηθή ζεκαζία 70 Βι. Collard (1991) ad 1177, 1180 Gregory (1999) ad 1177. 71 Γηα ηνλ «κηζνγπληζκφ» σο αλδξηθή λννηξνπία πξβι. Οκ. Οδ. XI. 456, Ζζ. Θενγ. 585-612, εκ. Ακνξγ. απ. 7 West, Δπξ. Μήδ. 573-5, Ηππ. 616-7. Βι. ζρεη. Kovacs (1987) 107 πλνδηλνχ (2005) ad 1178. 24

κνχ θαηαζηάζεσλ ζηε δεκφζηα δσή. Ήηαλ παζεηηθά ππνηαγκέλεο ζηνλ άξξελα θχξηφ ηνπο θαη πξνζθνιιεκέλεο ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηνπ βίνπ, ζην λνηθνθπξηφ θαη ζηα παηδηά ηνπο. ε θαλνληθέο ζπλζήθεο ζεσξνχληαλ πνιχ αδχλακεο γηα λα απνηειέζνπλ θίλδπλν ζηνπο άλδξεο, θάησ φκσο απφ ηνλ ππνηηζέκελν νινθιεξσηηθφ αλδξηθφ έιεγρν ν εζσηεξηθφο, ζθνηεηλφο, ηδησηηθφο ρψξνο ηεο γπλαηθείαο δξάζεο κπνξνχζε λα κεηαηξαπεί ζε επηθίλδπλε πεξηνρή χπνπιεο εθδίθεζεο θαη λα δηαζαιεχζεη ηηο ππάξρνπζεο θνηλσληθέο δνκέο. 72 ηελ πεξίπησζε πνπ εμεηάδνπκε, νη Σξσαδίηηζζεο γπλαίθεο, ζην αζέαην εζσηεξηθφ κέξνο ηεο ζθελήο, ηχθισζαλ ηνλ Πνιπκήζηνξα θαη ζθφησζαλ ηνπο γηνπο ηνπ, πξνθαιψληαο ηνπ νπζηαζηηθά ζπκβνιηθφ επλνπρηζκφ, θαζψο ε απψιεηα ησλ αξξέλσλ απνγφλσλ ζεκαηνδνηνχζε ην ηέινο ηεο γελεαινγίαο ελφο νἴθνπ θαη άξα θίλδπλν γηα ηηο θνηλσληθέο δνκέο. 73 Σνπο θφβνπο ινηπφλ θάζε άλδξα γηα ηελ χπνπιε δχλακε ησλ γπλαηθψλ λα δηαζαιεχζνπλ κε ηνλ ηξφπν ηνπο ηηο δνκέο ηεο αλδξνθξαηνχκελεο θνηλσλίαο πξνζπαζεί λα ελεξγνπνηήζεη ν Πνιπκήζηνξαο. Αζρέησο φκσο απφ ην γεγνλφο φηη ν Αγακέκλνλαο ζπκκεξίδεηαη απηήλ ηελ άπνςε (875-6), ε αιιαγή ζέκαηνο απφ ηηο δηθαηνινγίεο γηα ηνλ θφλν ηνπ Πνιχδσξνπ θαη νη κνκθέο θαηά ηνπ γπλαηθείνπ θχινπ ζπιιήβδελ θαλεξψλνπλ ηελ ππνθξηζία ηνπ Θξάθα βαζηιηά, αιιά θαη ηελ αδπλακία ησλ πξνεγνχκελσλ επηρεηξεκάησλ ηνπ. 74 Άμην πεξηθξφλεζεο ηνλ θάλεη αθφκε ην γεγνλφο φηη δελ αλαθέξεηαη θαζφινπ ζηελ μελίαλ, επνκέλσο δελ απαληά ζηελ νπζηαζηηθή θαηεγνξία ηεο Δθάβεο γηα θαηαπάηεζε ηνπ δηθαίνπ ηνπ ζεζκνχ απηνχ. 75 Ζ ξήζε ηνπ δελ είλαη ξεηνξηθά επηηεδεπκέλε αιιά νχηε θαη παληειψο αδέμηα. Κξχβεη επηκειψο ηελ απιεζηία ηνπ γηα ηνλ ρξπζφ θαη απνδέρεηαη φηη ζθφησζε ηνλ Πνιχδσξν θαη γηα ην δηθφ ηνπ ζπκθέξνλ (αιεζνθάλεηα ζην επηρείξεκα), ηνλίδεη δε φηη ελήξγεζε γηα ην ζπκθέξνλ ησλ Διιήλσλ κφλν ζην ηέινο ηεο ξήζεο ηνπ (1175-7). 76 72 Γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ απέδηδε ε αξραία ειιεληθή ζεψξεζε ζηηο γπλαίθεο βι. Hall (2007) 162 Burnett (1998) 144 Mastronade (2010) 246-9, 254, 257, 261, 282. 73 Βι. ζρεη. Decharme (1906) 100 Rabinowitz (1993) 122 Segal (1993) 182 Burnett (1998) 144 171-2 Mastronade (2010) 259. 74 Βι. Collard (1991) ad 1132-82 Gregory (1999) ad 1177-82. Πξβι. Barker (2009) 351. 75 Βι. Mikalson (1991) 261, ζεκ. 59. Πξβι. Barker (2009) 354. 76 Βι. Lloyd (1992) 97 Mastronade (2010) 233. Ο Buxton (1982) 181 ζεσξεί ηελ δηήγεζε ηνπ Πνιπκήζηνξα πην απνηειεζκαηηθή απφ ην πξνεγνχκελν θεξδνζθνπηθφ ηνπ επηρείξεκα, ελψ νη Miche- 25