ΜΝΗΜΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΣΟΥΛΗ (1935-2008)

ΜΝΗΜΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΣΟΥΛΗ (1935-2008) ηηο 30/12/ 08 έθπγε από ηε δσή, κεηά από καθξά πεξηπέηεηα ηεο πγείαο ηνπ, ν Δπάγγεινο νύιεο, δηαθεθξηκέλνο θηιόινγνο, θαηαμησκέλνο εθπαηδεπηηθόο θαη ζηελόο ζπλεξγάηεο ηεο Π.Δ.Φ., ν νπνίνο, επί ζεηξάλ εηώλ, δηαθόλεζε ηελ παηδεία κε πάζνο, α- γσληζηηθόηεηα, ζπλέπεηα θαη δεκνθξαηηθό ήζνο. Ο Δ.. γελλήζεθε ην 1935 ζην ρσξηό Σζακαληά ηεο Θεζπξσηίαο. Απνθνίηεζε από ην Γπκλάζην Παξακπζηάο (1955, Βαζκόο 18 1/9) θαη θνίηεζε, θαηόπηλ εμεηάζεσλ, ζηε Φηινζνθηθή ρνιή ηνπ Παλ/κίνπ Αζελώλ (Σκήκα Φηινινγηθό, Βαζκόο πηπρίνπ «Λίαλ θαιώο», έηνο ιήςεσο 22/12/1959). Τπεξέηεζε, σο θαζεγεηήο, γηα δέθα πεξίπνπ ρξόληα, ζε δηάθνξα Γπκλάζηα ηεο ρώξαο (Μαληακάδν Λέζβνπ, Φηιηάηεο θαη Ηγνπκελίηζα Θεζπξσηίαο, Κνξσπί θαη Υνιαξγό Αλαηνιηθήο Αηηηθήο) θαζώο θαη ζηε Γ/λζε πνπδώλ Μ.Δ. ηνπ ΤΠ.Δ.Π.Θ., κε απόζπαζε. Σν 1968 επέηπρε ζε δηαγσληζκό ηνπ Ι.Κ.Τ. θαη ζπνύδαζε κε ππνηξνθία ζηελ Αγγιία (Παλεπηζηήκην Bristol, 1969-1971, θαζεγεηήο N. G. L. Hammond). Σν 1972 ηνπ απνλεκήζεθε ν ηίηινο ηνπ δηδάθηνξνο ηεο θηινζνθίαο θαη, γηα έλα ρξόλν, ζπλέρηζε ηηο κεηαδηδαθηνξηθέο ηνπ ζπνπδέο, ζην ίδην Παλεπηζηήκην, σο Research Associate. Η δηδαθηνξηθή ηνπ δηαηξηβή κε ηίηιν: Xenophon and Thucydides, a study on the historical methods of Xenophon in the Hellenica with special reference to the influence of Thucydides (Athens 1972), πξαγκαηεύεηαη ην πνηθίιν πεξηερόκελν ησλ Ἑλληνικῶν, αλαιύνληαη νη ξεηνξηθνί ιόγνη ηνπ έξγνπ θαη αληρλεύ ε- ηαη ε επίδξαζε ηνπ Θνπθπδίδε, θπξίσο ησλ δεκεγνξηώλ, ζηνλ Ξελνθώληα. Από ην 1974 θαη κέρξη ηελ παξάινγε θαηάξγεζή ηνπ (1983), ππεξέηεζε ζην Γιδαζκαλείο Μέζηρ Δκπαιδεύζευρ, όπνπ άζθεζε θαη θαζήθνληα Γηεπζπληή, θαζώο θαη ζηε ΔΛΜΔ Αζελώλ, σο θαζεγεηήο θαη αλαπιεξσηήο Γηεπζπληήο (1984-1988), σο ηε ζπληαμηνδόηεζή ηνπ (1994). Παξάιιεια, ζηε δηεηία 1982-83 δίδαμε θαη ζηε ΔΛΜΔ Παηξώλ. ηα ρξόληα απηά ηεο ππεξεζίαο ηνπ ζηε κεηεθπαίδεπζε δίδαμε Αξραία Διιεληθά - από ην πξσηόηππν θαη κεηάθξαζε- (θπξίσο ηζηνξηθνύο: Ηξόδνην, Θνπθπδίδε, Ξελνθώληα, αιιά θαη Οδύζζεια ηνπ Οκήξνπ, Ππομηθέα Γεζμώηη ηνπ Αηζρύινπ, Βαηπάσοςρ ηνπ Αξηζηνθάλε, Πολιηικά ηνπ Αξηζηνηέιε), ιαηίλνπο ζπγγξαθείο (Βηξγίιην, Καίζαξα, αινύζηην) θαη πξαθηηθέο αζθήζεηο ζην πιαίζην ηεο δηδαζθαιίαο ηεο Δηδηθήο Γηδαθηηθήο ησλ θηινινγηθώλ καζεκάησλ. Πέξα από ηε δηδαζθαιία πξνζπάζεζε λα κπήζεη ηνπο κεηεθπαηδεπόκελνπο θαζεγεηέο ηνπ Γ.Μ.Δ. θαη ηεο ΔΛΜΔ ζηε θηινινγηθή κέζνδν έξεπλαο κε εξγαζίεο θαη αλαθνηλώζεηο. Γηα ηε δηδαθηηθή πξάμε νη κεηεθπαηδεπόκελνη θ ηιόινγνη ρξεζηκνπνηνύζαλ ηηο, άθξσο ρξεζηηθέο, πνιπγξαθεκέλεο ζεκεηώζεηο ηνπ, Διζαγυγή ζηον Θοςκςδίδη και ηην εποσή ηος θαζώο θαη ηηο κεηαθξάζεηο ηνπ ηεο Ιζηοπίαρ ηνπ Θνπθπδίδε (Βηβιίν Ι, θεθ. 1-67) θαη ηεο Αινειάδαρ (Βηβιίν ΙΙ) ηνπ Βηξγηιίνπ. πλέγξα- 1

ςε, επίζεο, ην ζρνιηθό βηβιίν ηεο Γ Γπκλαζίνπ, Θνπθπδίδε Ιζηοπία (Τα Σικελικά), κεηάθξαζε ησλ βηβιίσλ 6ν θαη 7ν, εηζαγσγή θαη ππνζειίδηα ζρόιηα (1986), ελώ ζην ζρνιηθό βηβιίν Η απολογία ηος Συκπάηη ηνπ Πιάησλα (κηθξ. Π. Νηξβάλα) έγξαςε ηελ εηζαγσγή, ηηο ζεκεηώζεηο, ηηο επηγξαθηθέο πεξηιήςεηο ησλ θεθαιαίσλ, θαη επηκειήζεθε ηελ νξζνγξαθηθή πξνζαξκνγή ηεο κεηάθξαζεο θαη ηελ εηθνλνγξάθεζε. πκκεηείρε ζε επηηξνπέο γηα ηελ αμηνιόγεζε ζρνιηθώλ βηβιίσλ, ζε ζπκβνύιηα επηινγήο ρνιηθώλ πκβνύισλ θαζώο θαη ζε επηηξνπέο εμεηάζεσλ εηζαγσγήο ζηα ΑΔΙ. Έιαβε κέξνο, σο εηζεγεηήο, ζε ζπλέδξηα ηεο Π.Δ.Φ., ζηελ Αζήλα θαη ζηελ επαξρία, κε αληηθείκελν ην κάζεκα ησλ Αξραίσλ Διιεληθώλ, κε ηηο αθόινπζεο, δεκνζηεπκ έ- λεο ήδε, αλαθνηλώζεηο: «Ρεηνξηθνί ιόγνη ζηνπο αξραίνπο Έιιελεο ηζηνξηθνύο», εκηλ ά- ξην 4 (1984), «Η επεθηαηηθή πνιηηηθή ησλ Αζελαίσλ, όπσο ηε κειέηεζε ν Θνπθπδίδεο ζηελ Ιζηοπία ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ πνιέκνπ», εκηλάξην 8 (1987), «Αηζρύινπ, Ππομηθεύρ Γεζμώηηρ», εκηλάξην 10 (1988), «Οη Ρεηνξηθνί ιόγνη ζηα Σικελικά ηνπ Θνπθπδίδε» εκηλάξην 12 (1989). Δπηζηεκνληθέο ηνπ εξγαζίεο είλαη επίζεο δεκνζηεπκέλεο ζε δηάθνξα εθπαηδεπηηθά πεξηνδηθά θαη ζπιινγηθνύο ηόκνπο, όπσο: «Ξελνθώληα, Κύπος Ανάβαζη», Δηζεγήζεηο ΚΔΜΔ, Α (1976), «Οη αξρέο ηεο δπηηθήο επεθηαηηθήο πνιηηηθήο ησλ Αζελώλ θαη ε εμέιημή ηνπο σο ηελ εθζηξαηεία ζηηο πξαθνύζεο ην 415 π.υ.», Σν Σεύρνο, 1 (1981), «Η ηζηνξηθή κέζνδνο ηνπ Θνπθπδίδε», Σν Σεύρνο, 2 (1982), «Ο Θνπθπδίδεο θαη ην πνιηηηθό θαη δηαλνεηηθό πεξηβάιινλ ηνπ», Νενειιεληθή Παηδεία, 1 (1985), «Η Ιζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε θαη ν νξηζκόο ηεο πνίεζεο θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε», Νενειιεληθή Παηδεία, 10 (1987), «Η δηδαζθαιία ησλ αξραίσλ Διιήλσλ ηζηνξηθώλ ζηε Μέζε Δθπαίδεπζε», Νενειιεληθή Παηδεία, 12 (1988), «Πώο αληηιακβάλεηαη ν Θνπθ π- δίδεο ηε ρξεζηκόηεηα ηεο Ιζηνξίαο ηνπ», Νενειιεληθή Παηδεία, 20 (1990). Αμηόινγνο κειεηεηήο ηεο Ιζηοπίαρ ηνπ Θνπθπδίδε, ηνλ δίδαμε κε πάζνο θαη ζέξκε ηε βαζηά ηνπ γλώζε πηζηνπνηνύλ νη αλέθδνηεο ζεκεηώζεηο ηνπ, πξντόλ επηζηεκνληθήο ελαζρόιεζεο θαη δηδαθηηθήο εκπεηξίαο. Δπρήο έξγνλ ζα ήηαλ ε έθδνζή ηνπο -in memoriam, ηνπ αγαπεηνύ ζπλαδέιθνπ θαη δαζθάινπ- από ηελ νηθνγέλεηά ηνπ, ηε ζύδπγό ηνπ Γεσξγία Κν ι- ιηνπνύινπ, θαζεγήηξηα Αγγιηθήο Φηινινγίαο θαη ηα δύν ηνπ παηδηά, ηελ Δηξήλε, δηθ ε- γόξν, θαη ηνλ Μελά, επηρεηξεκαηία. Αθνινπζεί έλα κηθξό απόζπαζκα από ηηο ζεκεηώζεηο ηνπ (ζζ. 107-115). Αλαζηάζηνο Αγγ. ηέθνο Πξόεδξνο Π.Δ.Φ. 2

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Α, 22 Ο Θνπθπδίδεο είλαη ν πξώηνο θαη κόλνο αξραίνο ηζηνξηθόο πνπ είρε ην ζάξξνο λα θάκεη κηα γεληθή δήισζε γηα ηε κέζνδν πνπ αθνινύζεζε ζηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ πνιέκνπ. Ο Ξελνθώλ, πνπ ζπλερίδεη ηνλ Θνπθπδίδε ζηα Ελληνικά θαη ηνλ κηκείηαη επηπόιαηα, δελ είρε απηό ην ζάξξνο νύηε γηα ηα Ελληνικά νύηε γηα ηελ Ανάβαζη, πνπ είλαη απηνηειέο ηζηνξηθό αθήγεκα, γηαηί είρε ζπλείδεζε θαη όηη δελ είρε δείμεη όζν ελδηαθέξνλ ρξεηαδόηαλ γηα ηελ εύξεζε ηεο αιήζεηαο θαη όηη είρε παξαπνηήζεη ηελ αιήζεηα από ηδηνηέιεηα θαη πξνθαηάιεςε. ε άιινπο ηζηνξηθνύο βξίζθνπκε δειώζεηο γηα ηελ ηζηνξηθή ηνπο κέζνδν κε αθνξκή ηελ παξνπζίαζε δηαθόξσλ γεγνλόησλ (Ηξόδνηνο) θαη ζηνλ Πνιύβην γίλεηαη εθηελήο ιόγνο γηα ηε κέζνδν ζε δηάθ ν- ξα ζεκεία ηνπ έξγνπ ηνπ δελ ππάξρεη όκσο εληαία δήισζε πνπ λα θαιύπηεη όια όζα ζέιεη λα πεη γηα ηε κέζνδό ηνπ. Σν θεθ. 22 είλαη δήισζε ηνπ ηζηνξηθνύ γηα ηε κέζνδν πνπ αθνινύζεζε ζηελ έ- ξεπλα γηα ηελ εύξεζε ηεο αιήζεηαο γηα ηα γεγνλόηα ηνπ πνιέκνπ θαη ζηε ζύλζεζε ηεο πεξηγξαθήο. πλεπώο, ην θεθάιαην γξάθηεθε όηαλ ε έξεπλα ηνπ ζέκαηνο είρε πξνρσξήζεη αξθεηά ή θαη νινθιεξσζεί ζε πξώην ζηάδην θαη ν ηζηνξηθόο είρε αληηκεησπίζεη ηηο δπζθνιίεο πνπ ζπλεπάγεηαη ε έξεπλα γηα γεγνλόηα ζύγρξνλα κε ηνλ ηζηνξηθό. Σν θεθ ά- ιαην θαίλεηαη απηνηειέο θαη ε ζύλδεζή ηνπ κε ην θεθ. 21 είλαη ραιαξή. Σν ηέινο ηνπ 21 «ἀπ αὐτῶν τῶν ἔργων...» δίλεη κηα εμσηεξηθή ζύλδεζε, γηαηί, κε ην 22 έρνκε κεηάβαζε ζην αληίζεην «καὶ ὅσα μὲν λόγῳ εἶπον ἕκαστοι...». Καη είλαη γλσζηό όηη νη αληίζεηεο έλλνηεο ἔργα - λόγοι έρνπλ κειεηεζεί από ηνλ Θνπθπδίδε ηδίσο ζε αλαθνξά κε ην δεκνθξαηηθό πνιίηεπκα ησλ Αζελώλ, πνπ δέρεηαη όηη ν ιόγνο (ινγηθή αλάιπζε ησλ πξνθε η- κέλσλ) πξνεγείηαη ηνπ έξγνπ. Οη GOMME, STEUP θ.ά. δέρνληαη όηη ππάξρεη εζσηεξηθή ζύλδεζε κεηαμύ ηνπ 21 θαη 22, γηαηί ν Θνπθπδίδεο ππνζηεξίδεη ηα ζπκπεξάζκαηα, ζηα νπνία έθηαζε κε ηε κέζνδν ησλ «ηεθκεξίσλ», εξεπλώληαο ην απώηεξν παξειζόλ θαη ππνδεηθλύεη ηα κεηνλεθηήκαηα ηεο ζηάζεο ησλ πνηεηώλ θαη ησλ ινγνγξάθσλ απέλαληη ζηα ίδηα ή θαη ζε άιια γεγνλόηα θαη ζην 22 βξίζθεη όηη είλαη ε θαιύηεξε ζέζε λα κηιήζεη γηα ηε κέζνδν πνπ εθάξκνζε ζηα ζύγρξνλά ηνπ γεγνλόηα θαη πνιύ πεξηζζόηεξν, αθνύ έκκεζα θαη άκεζα θαηέθξηλε ηνπο παιαηόηεξνπο ζπγγξαθείο γηα αλεπζπλόηεηα, γηαηί απέβιεπαλ ζηελ ηθ α- λνπνίεζε ησλ αθξναηώλ ηνπο πεξηζζόηεξν, παξά ζηελ εύξεζε ηεο αιήζεηαο (21.Ι). Όινη ζρεδόλ νη κειεηεηέο ηνπ Θνπθπδίδε ζπκθσλνύλ όηη ην θεθ. 22 είλαη κεη α- γελέζηεξε πξνζζήθε θαη νξηζκέλνη, ηδίσο Γεξκαλνί, πνπ έρνπλ, από ηνλ Όκεξν θπξίσο, αιιά θαη από ην πξόβιεκα ηεο ζύλζεζεο ηνπ έξγνπ ηνπ Θνπθπδίδε, πξνζθνιιεζεί ζηελ 3

παιηά αλαιπηηθή κέζνδν, ππνζηεξίδνπλ όηη ν ηζηνξηθόο δελ έρεη επεμεξγαζζεί πιήξσο ην θεθ. 22 θαη όηη αλ ην είρε επεμεξγαζζεί ην εδάθην 2 «τὰ δ ἔργα τῶν πραχθέντων...» ζα έπαηξλε ηε ζέζε ηνπ εδαθίνπ Ι θαη ε ζύλδεζε κε ην 21 ζα ήηαλ ζηελόηεξε (ἀπ αὐτῶν τῶν ἔργων... 21.2, τὰ δ ἔργα τῶν πραχθέντων... 22.Ι) κε ηε λέα δνκή ηνπ θεθ. 22. Αιιά δελ λνκίδνπκε όηη ν Θνπθπδίδεο ζα άιιαδε ηε ζεηξά ησλ εδαθίσλ ηνπ 2 θαη όπνηνο δνθηκάζεη απηή ηελ αιιαγή ζα δηαπηζηώζεη όηη ε δνκή ηνπ 22 θαηαζηξέθεηαη. Ο ηζηνξ η- θόο έθξηλε ζθόπηκν λ αξρίζεη κε ην ζηνηρείν πνπ ίζσο ηνλ δπζθόιεςε πεξηζζόηεξν (ιόγνη) θαη νπσζδήπνηε είλαη ην κέζν κε ην νπνίν θπξίσο έδεημε ηα βαζύηεξα αίηηα ησλ γ ε- γνλόησλ, ηα θίλεηξα ησλ πξνζώπσλ θαη ηηο δπλάκεηο γεληθόηεξα πνπ θηλνύλ ηελ ηζηνξ ί- α. Ο GOMME δελ αληηπαξέξρεηαη ηελ άπνςε απηή, αιιά ππνζηεξίδεη όηη ε θξάζε «ἀπ αὐτῶν τῶν ἔργων...» (21.2) κε ηε ιέμε «ἔργον» πεξηιακβάλεη θαη ηα δύν ζηνηρεία ηνπ 22 «καὶ ὅσα μὲν λόγῳ εἶπον ἕκαστοι... τὰ δ ἔργα τῶν πραχθέντων...», δεδνκέλνπ όηη λόγος - ἔργον ζην Θνπθπδίδε είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλα, δηόηη ν ιόγνο εμεγεί ην ἔργον θαη κάιηζηα από ηελ άπνςε ησλ Αζελαίσλ (2.40.2). Η παξαηήξεζε ηνπ GOMME είλαη βέβαηα έμππλε, αιιά λνκίδνκε όηη είλαη δύζθνιν λα δερζεί θαλείο όηη ζην (21.2) ν Θν π- θπδίδεο είρε ζην λνπ ηνπ ηε θηινζνθηθή ζρέζε λόγου - ἔργου θαη κάιηζηα από ηε ζθνπηά κηαο δεκνθξαηηθήο πνιηηείαο θαη όρη ηα έξγα από κόλα ηνπο, όπσο κέλνπλ ζηε κλήκε ησλ αλζξώπσλ θαη ζηηο ζειίδεο ηεο ηζηνξίαο θαη πνιύ πεξηζζόηεξν όηη απέβιεπε ζ απηή ηε ζύλδεζε ησλ θεθαιαίσλ 21 θαη 22. Σέινο, ππάξρεη ε άπνςε όηη ηα θεθάιαηα 22 θαη 23, κε ηηο πεξηπέηεηεο ησλ ρεηξνγξάθσλ, έρνπλ αιιάμεη ζέζε (RICHARDS, C.Q., VI, 1912) θαη όηη ην 23 ζπλδέεηαη θαιύηεξα κε ην 21 θαη ην 22 κε ην 23. Η άπνςε δελ κπόξεζε λ αληέμεη ζηελ θξηηηθή (ηδ. GOMME Ι. ζει. 139-140). ηελ Ιζηοπία ηνπ Θνπθπδίδε μερσξίδνπκε δύν θύξηα ζηνηρεία: ην δηεγεκαηηθόπεξηγξαθηθό, όπνπ ν ηζηνξηθόο πεξηγξάθεη θαη αηηηνινγεί δηάθνξα γεγνλόηα, θαη ηνπο ξεηνξηθνύο ιόγνπο δηαθόξσλ πνιηηηθώλ θαη ζηξαηησηηθώλ πξνζσπηθνηήησλ, νη νπνίνη εθθσλήζεθαλ ζηα δηάθνξα πνιηηηθά θέληξα ηνπ πνιέκνπ (Αζήλα, πάξηε, Πιαηαηέο, Θήβα, Γέια, πξαθνύζεο, Κακάξηλα) ή ζηνπο ρώξνπο πνιεκηθώλ γεγνλόησλ (Ιζζκόο, 2.10-11, Ρίν, 2.86-89, Μαληίλεηα, 5.69 θιπ.). Οη ιόγνη απηνί ή κεηαθέξνληαη ζε επζύ ιόγν θαη εηζάγνληαη ζηεξεόηππα κε ηε θξάζε «ἔλεξα(ε)ν τοιάδε», ή άιιν ηύπν ιεθηηθνύ ξήκαηνο (εμαίξεζε απνηειεί ν ιόγνο ηνπ ζελειαΐδα πνπ εηζάγεηαη κε ην ἔλεξεν ὧδε (1-85.3), γηαηί ν Θνπθπδίδεο ζέιεη εδώ εκθαηηθά λα ηνλίζεη ηε δηαθνξά ζέζεο θαη κε ζηνηρεία ύθνπο, ή ζε πιάγην ιόγν πνιύ πην πεξηιεπηηθά, δεδνκέλνπ όηη ζ απηή ηελ πεξ ί- πησζε ππνρσξεί ην ξεηνξηθό ζηνηρείν. ε πιάγην ιόγν κεηαθέξνληαη πνιινί ιόγνη, ηδέ π.ρ. 2.13.2-9, ιόγνο ηνπ Πεξηθιή, 2.73-74, αιιά ζε πιάγην ιόγν απνθιεηζηηθά έρνκε ηνπο ιόγνπο, πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ 5νπ βηβιίνπ θαη ζ όιν ην 8ν (πξβι. π.ρ. 8.48 ηελ πνιηηηθή αλάιπζε ηνπ Φξπλίρνπ). Δθηόο από ηνπο ιόγνπο ν 4

Θνπθπδίδεο κεηαθέξεη ζε επζύ ιόγν κελύκαηα (1.53.2-4) θαη επηζηνιέο (1.128.7, 129.3) θαη ελίνηε έρνκε θαη αλάκημε πιαγίνπ θαη επζένο ιόγνπ (1.137.4). Δπίζεο, ππάξρνπλ θαη δηάινγνη (3.113), (4.40.2, ζε πιάγην ιόγν), (4.97.2-99). Καη ε ηάζε απηή ηνπ Θνπθπδίδε γηα δξακαηηθή αλαπαξάζηαζε ηζηνξηθώλ ζηηγκώλ θνξπθώλεηαη κε ηελ εηζαγσγή ηνπ γλσζηνύ Γηαιόγνπ ησλ Μειίσλ (5.85-113). Σν δηεγεκαηηθό κέξνο θαιύπηεη πεξίπνπ ηα 4/5 ηνπ έξγνπ ηνπ Θνπθπδίδε, αιιά αλ θαλείο κειεηήζεη ηνπο ιόγνπο πνπ δίλεη άκεζα θαη ηηο πεξηπηώζεηο πνπ ζε πιάγην ιόγν κεηαθέξεη ηα επηρεηξήκαηα θαη ηηο απόςεηο δηαθόξσλ νκηιεηώλ ή παξαηάμεσλ, ζα δηαπηζηώζεη πσο ην δπζθνιόηεξν ίζσο έξγν ηνπ ηζηνξηθνύ ήηαλ λα κάζεη ηη είπε πεξίπνπ ν θαζέλαο ζηα δηάθνξα κέξε γηα ηα γεγνλόηα πνπ πεξηγξάθεη. Βέβαηα ν Ηξόδνηνο πξν ηνπ Θνπθπδίδε θαη παιαηόηεξα ην έπνο, αιιά θαη ε ηξαγσδία, έδεηρλαλ ην δξόκν γηα ηελ εηζαγσγή ιόγσλ ζε κηα δηήγεζε πνπ επηδηώθεη δξακαηηθή αλαπαξάζηαζε γεγνλόησλ, αιιά ν Θνπθπδίδεο έδσζε ζηνπο ιόγνπο εηδηθή νξγαληθή ζέζε ζηελ ηζηνξία. Καη από απηή ηελ άπνςε δεκηνύξγεζε ν ίδηνο κηα ηζηνξηθή κέζνδν κε ηελ εκπεηξία, πνπ βαζκεδόλ απνθηνύζε από ηε ζπνπδή ησλ γεγνλόησλ ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ πνιέκνπ θαη ζ ί- γνπξα πξνβιεκαηίζηεθε πνιύ ζην πώο ζα αληηκεησπίζεη ηνπο ιόγνπο πνπ εθθσλήζεθαλ ζε δηάθνξα κέξε, αθνύ ηνπο ζεσξεί ζηνηρείν ηεο ηζηνξίαο ηνπ πνιέκνπ. Δίρε λ αληηκεησπίζεη δύν βαζηθέο δπζθνιίεο: δελ κπνξνύζε λα έρεη αθξηβή θε ί- κελα ησλ ιόγσλ θαη δελ κπνξνύζε θπζηθά λα είλαη ν ίδηνο παξώλ, όπνπ εμεθσλνύλην ιόγνη, θαη πίζηεπε, θαη ηνύην είλαη ζρεδόλ βέβαην, όηη δελ θαηαιάβαηλαλ ή δελ απνθ ά- ιππηαλ γηα δηαθόξνπο ιόγνπο, όινη νη πνιηηηθνί ηηο βαζύηεξεο αηηίεο ησλ γεγνλόησλ, όπσο ηηο έβιεπε ν Θνπθπδίδεο, θαη ζπλεπώο δελ έιεγαλ πάληνηε εθείλα πνπ απαηηνύζαλ νη πεξηζηάζεηο. Φαίλεηαη ινηπόλ όηη ν Θνπθπδίδεο, θαη αλ αθόκε είρε αθξηβή αληίγξαθα ησλ ιόγσλ, δελ ζα ηνπο θαηερώξηδε ζηελ ηζηνξία ηνπ, όπσο ήηαλ, όρη ηόζν γηαηί ζα ήηαλ καθξνζθειείο, κε πεξηηηέο επαλαιήςεηο, αλαθνξέο ζε γεγνλόηα πνπ έρεη πεξηγξάςεη ν ηζηνξηθόο, δηαθνξέο ύθνπο θαη γιώζζαο, γηαηί ν θάζε ξήηνξαο κηινύζε ζηελ ηνπηθή δη ά- ιεθην, αιιά θπξίσο γηαηί νη πεξηζζόηεξνη ξήηνξεο δελ ζα είραλ θαηαλνήζεη ηα αίηηα ηεο ηζηνξηθήο ζηηγκήο, όπσο ν Θνπθπδίδεο, θαη νη δεκεγνξίεο ηνπο ζα πεξηείραλ ην είδνο εθείλν αηηηνινγίαο πνπ είλαη ζπλήζσο πξνθαλέο θαη γίλεηαη θαηαλνεηό θαη πηζηεπηό θαη από ηνπο απινύο αλζξώπνπο. ηελ απνζηαζία ηεο Μπηηιήλεο (3.35 εμ.) έρνκε έλα νκηιεηή ππέξ ησλ Μπηηι ε- λαίσλ, άγλσζην από άιιε πεγή ηζηνξηθό πξόζσπν, ηνλ Γηόδνην, γην ηνπ Δπθξάηε, ν ν- πνίνο όκσο κε ιόγν ηνπ πνπ ππνζηεξίδεη ηελ αλαζεώξεζε ηεο απόθαζεο γηα ηελ θαηαδίθε ησλ Μπηηιελαίσλ (3.36.2) απνθηά έλα ζαθή θαη ηππηθό, κε ηα θιαζηθά κέηξα, η- ζηνξηθό ραξαθηήξα, όπσο γίλεηαη θαη κε ηνπο αλώλπκνπο Αζελαίνπο, πνπ κηινύλ ζηε πάξηε (1.73) θαη κε ηνπο δηαιεγόκελνπο ζηνλ Μειηαθό Γηάινγν. ηελ Δθθιεζία ηνπ 5

Γήκνπ εθείλε ηε κέξα κίιεζαλ πνιινί ξήηνξεο ππνζηεξίδνληαο ηελ αλαζεώξεζε ή ηελ εθηέιεζε ηεο πξνεγνύκελεο απόθαζεο (3.36.6). Ίζσο νξηζκέλνη ππνζηήξημαλ ηνπο Μ π- ηηιελαίνπο, γηαηί είραλ ζπκθέξνληα ζην λεζί, πηζαλώο άιινη από θηιηθά θαη γεληθόηεξα αλζξσπηζηηθά αηζζήκαηα θαη άιινη γηαηί έβιεπαλ όηη απηό επηβάιιεη ε ζσζηή εθηίκεζε ηνπ ζπκθέξνληνο ησλ Αζελώλ. Ο Θνπθπδίδεο όκσο θαηαρσξίδεη κόλν δύν ιόγνπο: ηνπ Κιέσλα (3.37-40) θαη ηνπ Γηνδόηνπ (3.42-48). Θα δνύκε πνιύ ζύληνκα κόλν ην ιόγν ηνπ Γηνδόηνπ. Σα επηρεηξήκαηα ηνπ Γηνδόηνπ είλαη ηζηνξηθά, δει. επίθαηξα θαη ζεσξεηηθά, δει. αλάιπζε γεληθώλ αξρώλ, πνπ λνκίδεη όηη έρνπλ εθαξκνγή ζηελ πεξίπησζε (πξβι. 1.22.1 τὰ δέοντα... τὰ ἀληθῶς λεχθέντα). «Νομίζω», ιέγεη ν Γηόδνηνο «δύο τὰ ἐναντιώτατα εὐβουλίᾳ εἶναι, τάχος τε καὶ ὀργήν» (3.42.1) θαη θαζνξίδεη έηζη ην ζέκα ηεο ζπλέιεπζεο εθείλεο: εὐβουλία περὶ τῶν Μυτιληναίων, θαη ηε γξακκή ηνπ ιόγνπ ηνπ (πξβι. θαη 1.78.4 θαη 3.47.1). ηε ζπλέρεηα, αλαθέξεηαη ζηηο δπζθνιίεο, πνπ δεκηνπξγνύλ ζηε ιε η- ηνπξγία ηνπ πνιηηεύκαηνο ε δηαβνιή εθ ησλ πξνηέξσλ θαη ν εθθνβηζκόο ησλ πνιηηηθώλ αληηπάισλ θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο ππνςίαο όηη νη ξήηνξεο θηλνύληαη από ηδηνηέιεηα: «ὥστε δεῖν ὁμοίως τόν τε τὰ δεινότατα βουλόμενον πεῖσαι ἀπάτῃ προσάγεσθαι τὸ πλῆθος καὶ τὸν τὰ ἀμείνω λέγοντα ψευσάμενον πιστὸν γενέσθαι» (3.43.2). Καηαιαβαίλεη ν Θνπθπδίδεο όηη γηα λα πείζεη ν Γηόδνηνο έπξεπε κε επηηπρία λα επηθξίλεη ηνπο κεραλ η- ζκνύο ησλ αληηπάισλ. Καη επαλέξρεηαη ζηελ «επβνπιία», δειώλνληαο όηη αληηθείκελν ηεο ζπλέιεπζεο δελ είλαη λα εθηηκήζεη δηθαζηηθά ηελ αδηθία ησλ Μπηηιελαίσλ, αιιά λ απνθαζίζεη ζσζηά κε βάζε ην κειινληηθό ζπκθέξνλ ησλ Αζελώλ (πξβι. Αξηζη. Ῥητορική, 1358 β). ην θεθάιαην 45, αλαπηύζζεη ηηο απόςεηο ηνπ ζην ζέκα αλ ε ηηκσξία πξνιαβαίλεη ην έγθιεκα. Καη είλαη πεηζηηθόο, ηνπιάρηζην γηα ηνπο κνξθσκέλνπο πνιίηεο, όηαλ ππνζηεξίδεη όηη δελ έρνπλ ηε δύλακε νύηε ν λόκνο νύηε ε ηηκσξία λα α- λαζηείινπλ ηελ νξκή «τῆς ἀνθρωπείας φύσεως», όηαλ κε πξνζπκία θηλείηαη λα πξάμεη θάηη. ηα θεθ. 46-47 επαλέξρεηαη ζηελ «επβνπιία» θαη ζην πξαγκαηηθό ζπκθέξνλ ησλ Αζελώλ θαη θεξδίδεη ηελ πιεηνςεθία ησλ παξηζηακέλσλ Αζελαίσλ πνιηηώλ. Βέβαηα είραλ αθνπζζεί θαη άιιεο απόςεηο από δηαλννύκελνπο θαη απινύο πνιίηεο θαη πηζαλόηαηα ν Θνπθπδίδεο ήηαλ κεηαμύ ησλ αθξναηώλ. Ο ιόγνο ηνπ Γηνδόηνπ είλαη ζίγνπξα κηα ζπλαίξεζε όισλ ησλ επηρεηξεκάησλ, ηα νπνία ν Θνπθπδίδεο έθξηλε όηη ζπληέιεζαλ ζηελ αλαζεώξεζε ηεο απόθαζεο γηα ηελ εθηέιεζε όισλ ησλ αξξέλσλ Μπηηι ε- λαίσλ (3.36.2-3) θαη ηε ιήςε απόθαζεο δηθαηόηεξεο θαη πεξηζζόηεξν ζπκθέξνπζαο γηα ηελ Αζήλα (3.50). Αλ θαη νη ιόγνη ηνπ Κιέσλα θαη ηνπ Γηνδόηνπ είλαη από ηνπο πεξη ζ- ζόηεξν ηζηνξηθνύο ιόγνπο ηνπ Θνπθπδίδε, δει. πνιύ θνληά ζηα «ἀληθῶς λεχθέντα» (1.22.1), όκσο κπνξεί θαλείο λα ππνζέζεη όηη νη ιόγνη ππέξ ησλ Μπηηιελαίσλ δελ π α- ξνπζίαζαλ όια ηα επηρεηξήκαηα, πνπ ζα είρε θαλείο λα αληηηάμεη ζηνλ Κιέσλα θαη 6

ζηνπο νπαδνύο ηνπ, θαη όηη ζεκαληηθά επηρεηξήκαηα είρε ν ηζηνξηθόο λα πξνηείλεη παί ξ- λνληαο ζέζε νκηιεηή, ή θαη άιινη Αζελαίνη πνπ ηα ζπδεηνύζαλ κεηαμύ ηνπο (ην ίδην η- ζρύεη γηα ην ιόγν ηνπ Κιέσλα). Σέηνηα επηρεηξήκαηα, πνπ, θαηά ηελ θξίζε ηνπ ηζηνξ η- θνύ, εμεγνύλ πιεξέζηεξα έλα γεγνλόο, πεξηιακβάλνληαη ζηνπο ιόγνπο ηνπ θαη όηαλ α- θόκε δελ εηπώζεθαλ από ηνπο δηάθνξνπο ξήηνξεο. Καη ν Θνπθπδίδεο, γηα λα είλαη ζύ κ- θσλνο κε ηε κέζνδό ηνπ, πνπ έρεη ζθνπό ηελ εύξεζε ηεο αιήζεηαο γηα ηα γεγνλόηα, εμ ε- γεί ζηνλ αλαγλώζηε ηνπ (1.22) κε πνην ηξόπν ζπλέζεζε ηνπο ιόγνπο, πνπ θαηαρσξίδεη ζην έξγν ηνπ. Η δήισζε απηή αθνξά θαη ζηνπο ιόγνπο πνπ κεηαθέξνληαη επζέσο θαη ζ εθείλνπο πνπ κεηαδίδνληαη πην πεξηιεπηηθά ζε πιάγην ιόγν. απηή ηελ θαηεγνξία π- πάξρνπλ πεξηιήςεηο δηαπξαγκαηεύζεσλ (4.21-22, 5.55), πνιηηηθέο αλαιύζεηο πνιηηηθώλ (8.48,53), αληαιιαγή απόςεσλ ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ (4.27-28, 6.25), δηαβνπιεύζεηο (2.73, 6.47-49) θαη ιόγνη ζε εηδηθόηεξεο πεξηπηώζεηο (5.60, 65). ην θεθ. 22 ν Θνπθπδίδεο πξώηα εμεγεί πώο ζπλέζεζε ηνπο ιόγνπο πνπ θαηαρσξίδεη, έπεηηα πώο ζπλέζεζε ηελ πεξηγξαθή ησλ γεγνλόησλ θαη ηη δπζθνιίεο ζπλάληεζε ζηελ έξεπλά ηνπ θαη ηέινο δειώλεη πώο αληηιακβάλεηαη ηε ρξεζηκόηεηα ηεο ηζηνξίαο. Σν θεθ. 22 αλήθεη ζηα ηκήκαηα εθείλα ηνπ Θνπθπδίδε, πνπ είλαη δύζθνιν λ απνδνζνύλ ζ άιιε γιώζζα πεξηέρεη πνιιά αληηιεγόκελα ζεκεία θαη γλώκεο πνπ ε απόδνζή ηνπο ζ άιιε γιώζζα εμαξηάηαη από ηελ θαηαλόεζε ηεο κεζόδνπ θαη ησλ πξνζέζεσλ ηνπ η- ζηνξηθνύ. Δδώ ν ηζηνξηθόο νκηιεί απεπζείαο ζηνλ αλαγλώζηε ηνπ θαη ιέγεη: Και όζο για ηοςρ λόγοςρ πος εκθώνηζαν διάθοποι άνηπερ και ππο ηος πολέμος, ζηη διάπκεια ηυν γεγονόηυν, πος έδεισναν όηι ο πόλεμορ ήηαν αναπόθεςκηορ, και όηαν πια είσαν μπει ζηον πόλεμο και για μένα ήηαν δύζκολο ν ανακαλέζυ ζηη μνήμη μος με ακπίβεια αςηολεξεί ηα λεσθένηα ζηοςρ λόγοςρ, πος άκοςζα ο ίδιορ και για όζοςρ μος έδιναν πληποθοπίερ για λόγοςρ, πος έγιναν ζηα διάθοπα μέπη, πος ήηαν παπόνηερ. Γι αςηό οι λόγοι, έσοςν ζςνηασθεί, όπυρ θαίνονηαν ζε μένα πυρ, αν μιλούζαν οι διάθοποι πήηοπερ, οπυζδήποηε θα ανέπηςζζαν ηα οςζιώδη και αναγκαία για ηην κάθε πεπίζηαζη επισειπήμαηα, αλλά παπάλληλα πποζπάθηζα να κπαηηθώ όζο πιο κονηά γιν ό- ηαν ζηο γενικό νόημα ηυν λόγυν πος ειπώθηκαν. (2) Αλλά ηα γεγονόηα, πος ζςνέβηζαν ζηην ποπεία ηος πολέμος, δε θεώπηζα ζυζηό να ηα πεπιγπάτυ παίπνονηαρ πληποθοπίερ από ηον ππώηο ηςσόνηα, ούηε βαζίζηηκα μόνο ζηη δική μος γνώμη και κπίζη, αλλά θεώπηζα καθήκον μος να ηα πεπιγπάτυ, αθού πποηγοςμένυρ επεύνηζα ηο καθένα με ακπίβεια, όζο μος ήηαν δςναηό, και ηα γεγονόηα, ζηα οποία ήμοςν ο ίδιορ παπών και εκείνα, για ηα οποία ζηηπίσηηκα ζε πληποθοπίερ 7

άλλυν πος ήηαν παπόνηερ. (3) Και η αλήθεια για ηα γεγονόηα αποκαλύπηονηαν με πολύ κόπο, γιαηί όζοι ήηαν παπόνηερ ζ αςηά δεν έδιναν ηην ίδια πεπιγπαθή για ηα ίδια ζςμβάνηα, αλλά μιλούζαν γι αςηά α- νάλογα με ηην παπάηαξη, πος εςνοούζε ο καθέναρ ή ανάλογα με ηο ηι είσε κπαηήζει ζηη μνήμη ηος. (4) Και για ανάγνυζη μπποζηά ζ α- κποαηήπιο ίζυρ θανεί λιγόηεπο ελκςζηικό ηο έπγο μος, αθού ο ακποαηήρ δεν ακούει παπαμςθένιερ πεπιγπαθέρ. Αλλά όζοι θα θελήζοςν να εξεηάζοςν και ηην ακπιβή ππαγμαηικόηηηα για όζα έγιναν ζηο παπελθόν και εκείνα, πος είναι πιθανό, ζύμθυνα με ηην ανθπώπινη θύζη, ηέηοια και παπαπλήζια να γίνοςν κάποηε ζηο μέλλον πάλι, αςηοί να θευπήζοςν σπήζιμο ηο έπγο μος, απκεηό θα είναι για μένα. Δπομένυρ, ηο έπγο μος έσει ζςνηεθεί να ηο έσει κανείρ κηήμα ηος για πάνηοηε και όσι ζαν έπγο επιδεικηικού διαγυνιζμού να η ακούζοςν για μια ζηιγμή και να πάπει βπαβείο (κτῆμα τε ἐς ἀεὶ μᾶλλον, ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται). Δπάγγεινο Μ. νύιεο 8