ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ «ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ «ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» «ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΕ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ» ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΡΙΖΑΣ ΑΜ 145/200410 Ε. ΚΟΥΤΣΙΔΟΥ Λέκτορας ΠΔ 407/80 Τμήμα Περιβάλλοντος Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μυτιλήνη Οκτώβριος 2005

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1...4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2...6 ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΑΜΠΕΛΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ...6 2.1 Εμβολιασμοί...6 2.2 Χειμερινά κλαδεύματα...6 2.2.1 Κλάδευμα διαμόρφωσης...6 2.2.2 Κλάδευμα καρποφορίας...7 2.3 Χλωρά κλαδεύματα...8 2.4 Άρδευση...8 2.5 Καλλιέργεια του εδάφους...8 2.5.1 Καλλιέργεια του εδάφους στην συμβατική αμπελουργία...8 2.5.2 Καλλιέργεια του εδάφους στην βιολογική αμπελουργία....9 2.6 Θρέψη και λίπανση αμπελιού...10 2.6.1 Λίπανση στην συμβατική αμπελουργία...10 2.6.2 Λίπανση στην βιολογική αμπελουργία...11 2.7 Ζιζανιοκτονία...13 2.7.1 Ζιζανιοκτονία στην συμβατική αμπελουργία...13 2.7.2 Ζιζανιοκτονία στην βιολογική αμπελουργία...14 2.8 Φυτοπροστασία...15 2.8.1 Αντιμετώπιση των ασθενειών...15 2.8.2. Αντιμετώπιση ζωικών εχθρών...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3...21 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ EΡΕΥΝΑΣ...21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4...27 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5...28 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ...28 5.1 Τα στάδια έρευνας με ερωτηματολόγιο...28 5.2 Τύπος ερωτηματολογίου...30 5.3 Σύνταξη ερωτηματολογίου...31 5.3.1 Μέγεθος ερωτηματολογίου...31 5.3.2 Γλώσσα ερωτηματολογίου...31 5.3.3 Τύποι ερωτήσεων...31 5.4 Παράγοντες που επηρεάζουν το βαθμό ανταπόκρισης των ερωτώμενων...32 5.4.1 Περιεχόμενο ερωτηματολογίου...32 5.4.2 Ανωνυμία του ερωτώμενου...32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6...33 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ...33 6.1 Ερευνητική υπόθεση 1...33 6.2 Ερευνητική υπόθεση 2...35 6.3 Ερευνητική υπόθεση 3...36 6.4 Ερευνητική υπόθεση 4...51 2

6.5 Ερευνητική υπόθεση 5...51 6.6 Ερευνητική υπόθεση 6...53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7...55 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8...57 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...58 Α. Ελληνική βιβλιογραφία....59 Β. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία...62 Γ. Διευθύνσεις στο διαδίκτυο....63 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ...64 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ελλάδα είναι μια χώρα με μεγάλη παράδοση στην αμπελοκαλλιέργεια. Οι καλλιέργειες αμπέλου αποτέλεσαν για εκατοντάδες χρόνια την βάση της οικονομικής ανάπτυξης του ελληνικού πολιτισμού. Με αφετηρία τη χώρα μας το αμπέλι διαδόθηκε στην Ρωμαική αυτοκρατορία, στην Γαλλία, στην Ισπανία και σε όλες τις χώρες γύρω από την Μεσόγειο και την Μαύρη Θάλασσα, όπου η αμπελουργία πήρε τη σημερινή της πρόοδο και εξέλιξη. Είναι χαρακτηριστικό οτι στις χώρες που βρίσκονται γύρω από την λεκάνη της Μεσογείου είναι συγκεντρωμένο το 90% της παγκόσμιας καλλιεργούμενης έκτασης και παραγωγής. Συνολικά η καλλιεργούμενη έκταση με αμπέλι, παγκοσμίως, υπολογίζεται περίπου στα 115 εκατ. στρέμματα. Από αυτά τα 95 εκατ. καλλιεργούνται στις παραμεσόγειες ή κοντινές στην Μεσόγειο περιοχές, με πρώτη την Ιταλία στην οποία καλλιεργούνται 20 εκατ. στρέμματα. Στην σχετική κατάταξη η Ελλάδα καταλαμβάνει την ένατη θέση με 1,2 εκατ. στρέμματα (Κούσουλας Κ. 2002). Μετά την εισβολή της φυλλοξήρας στις αρχές του αιώνα στην Ελλάδα, πολλοί αμπελουργοί οδηγήθηκαν στην εγκατάλειψη της καλλιέργειας του αμπελιού. Επιπλέον τα ανθεκτικά αμερικάνικα υποκείμενα που χρησιμοποιήθηκαν για την αναμπέλωση δεν ήταν επαρκώς κατάλληλα και οι μικρές αποδόσεις απογοήτευσαν εκ νέου τους παραγωγούς και ενίσχυσαν την εγκατάλειψη. Η εσωτερική μετανάστευση και η εγκατάληψη της υπαίθρου συνετέλεσαν στην περεταίρω μείωση των αμπελουργικών εκτάσεων με αποτέλεσμα σήμερα να εχουν φτάσει στα 1,2 εκατ. στρεμ. Από αυτά οι οινοποιήσιμες ποικιλίες καταλαμβάνουν περίπου 650.000 στρεμ. Αξίζει να σημειωθεί πως σημαντικό ρόλο στην μείωση αυτή έπαιξε και η Ευρωπαική Ένωση, η οποία επιδότησε την εκρίζωση των αμπελώνων (Καν. 1442/88) για να μειώσει την παραγωγή και να εξισορροπίσει την αγορά. Σε αντιστοιχία με την μείωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων, πτωτική πορεία ακολούθησε και η συνολική παραγωγή οινοποιήσιμων σταφυλιών. Συγκεκριμένα από τους 550.000 τόνους το 1981 η παραγωγή έπεσε στους 385.000 τονους το 1996 (www..statistics.gr). Σαν μια ενδεχόμενη λύση στην παραπάνω κατάσταση φαντάζει η ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας η οποία επεκτείνεται σημαντικά τα τελευταία χρόνια με έντονο ενδιαφέρον για παραγωγή κρασιού από σταφύλια βιολογικής παραγωγής. Η ανάπτυξή της ξεκίνησε μετά το 1980 κυρίως στην Γερμανία, την Γαλλία και την Ισπανία. Αργότερα στοιχειοθετήθηκε από την 4

Ε.Ε διάταγμα Καν (ΕΟΚ) 2092/91 με το οποίο δημιουργήθηκε για πρώτη φορά ενά ευρύ πεδίο ελέγχου, ορισμού και διασαφήνισης για βιολογικά προιόντα και επομένως οίνο, χυμό και αφρώδη οίνο από σταφύλια βιολογικής καλλιέργειας. Παράλληλα με τον Καν (ΕΟΚ) 2092/91 άρχισαν να δημιουργούνται και ανεξάρτητες εθνικές νομοθεσίες για την παραγωγή και τον έλεγχο των βιολογικών προιόντων. Η Διεθνής Ομοσπονδία Κινημάτων Βιολογικής Γεωργίας (IFOAM) απαριθμεί σήμερα 500 οργανώσεις σε όλα τα κράτη μέλη και συμβάλει στην διάδοση της βιολογικής γεωργίας (Hofmann M., et al). Η χώρα μας εκπροσωπείται από τις οργανώσεις ελέγχου και πιστοποίησης βιολογικών προιόντων Σύλλογος Οικολογικής Γεωργίας (Σ.Ο.ΓΕ.), ΒΙΟΕΛΛΑΣ, ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ και ΔΗΩ. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΑΜΠΕΛΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Τόσο στην συμβατική όσο και στην βιολογική καλλιέργεια του αμπελιού λαμβάνουν χώρο κάποιες συγκεκριμένες καλλιεργητικές μέθοδοι και τεχνικές οι οποίες είναι κοινές για τις δύο κατηγορίες καλλιέργειας και αναλύονται παρακάτω. 2.1 Εμβολιασμοί Οι εμβολιασμοί γίνονται προκειμένου να έχουμε φυτά επιθυμητής ποικιλίας εμβολιασμένα σε ανθεκτικά υποκείμενα. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στους εμβολιασμούς που λαμβάνουν χώρα στο φυτώριο και ονομάζονται επιτραπέζιοι και σε αυτούς που γίνονται στον αμπελώνα και ονομάζονται επιτόπιοι. Το εμβόλιο μπορεί να είναι ένας οφθαλμός με τμήμα φλοιού και ο εμβολιασμός λέγεται ενοφθαλμισμός ή μπορεί να είναι ένα τμήμα κλιματίδας με δύο η περισσότερους οφθαλμούς και λέγεται εγκεντρισμός. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές τεχνικές και παραλλαγές εμβολιασμών με υψηλά ποσοστά επιτυχίας. 2.2 Χειμερινά κλαδεύματα 2.2.1 Κλάδευμα διαμόρφωσης Το κλάδευμα διαμόρφωσης περιλαμβάνει όλες τις επεμβάσεις με σκοπό να δοθεί το κατάλληλο σχήμα στα πρέμνα έτσι ώστε: α) Να εξασφαλιστεί η καλή κυκλοφορία και η διανομή του χυμού στον κορμό και τους βραχίονες, αποφεύγοντας τις μεγάλες πληγές, οι οποίες δημιουργούν νεκρωτικούς κώνους στο ξύλο. β) Να διευκολυνθούν οι καλλιεργητικές εργασίες και το πέρασμα των αμπελουργικών εργαλείων. γ) Να εξασφαλιστεί ο καλός φωτισμός του φυλλώματος, εμποδίζοντας την επικάλυψη 6

των φύλλων. δ) Να κρατηθούν τα σταφύλια κοντά στο έδαφος, ούτως ώστε να επωφεληθούν από την θερμότητα του εδάφους κατα την ωρίμανση στην περίπτωση ψυχρών κλιμάτων. ε) Να προστατευτούν τα πρέμνα από τους κινδύνους των δυσμενών κλιματικών συνθηκών (παγετοί, άνεμοι, εγκαύματα). στ)να ελαττωθούν οι προσβολές από ορισμένες ασθένειες (περονόσπορο, ωίδιο,βοτρύτη, φόμωψη, ίσκα, ευδεμίδα κ.λ.π.) (Φυσαράκης Ι. 2000). Με την διαμόρφωση τα πρέμνα μπορούν να πάρουν διάφορα σχήματα, τα οποία κυρίως χωρίζονται σε δύο κατηγορίες τα κυπελλοειδή και τα γραμμικά. Το κυπελλοειδές σχήμα αποτελείται από τον κορμό και τους βραχίονες στην άκρη φέρουν τις καρποφόρες μονάδες που μπορεί να είναι κεφαλές, αμολυτές ή συνδιασμός και των δύο. Στο σχήμα δηλαδή μπορεί να εφαρμοστεί βραχύ, μακρό και μικτό κλάδευμα καρποφορίας. Στα γραμμοειδή σχήματα βραχίονες αφήνονται κατά μήκος μίας ή δύο οριζοντίων προεκτάσεων του κορμού, έτσι ώστε να καταλήξουμε στο υποστηριγμένο σχήμα που μπορεί να είναι μονόπλευρο ή αμφίπλευρο. Στόχος των γραμμοειδών είναι η καλύτερη έκθεση στον ήλιο και το φως καθώς και την καλύτερη εκμετάλλευση της θερμότητας του εδάφους (Φυσαράκης Ι. 2000). 2.2.2 Κλάδευμα καρποφορίας Με το κλάδευμα καρποφορίας ρυθμίζεται η παραγωγή και διατηρείται το σχήμα του πρέμνου, ανάλογα με τον αριθμό και την θέση των οφθαλμών που αφήνονται στις παραγωγικές μονάδες. Με αυτό ρυθμίζονται οι διαστάσεις των πρέμνων, σύμφωνα με τις ιδιότητες της ποικιλίας, τη γονιμότητα του εδάφους, τα καλλιεργητικά μέτρα που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν. Ανάλογα με το μήκος στο οποίο κόβουμε τις κληματίδες διακρίνονται τα εξής συστήματα κλαδεύματος. Βραχύ καλείται το κλάδευμα όταν οι κληματίδες που έχουν διατηρηθεί κλαδευτικάν σε 1-3 οφθαλμούς μη υπολογιζόμενου του τυφλού. Το κομμάτι που διατηρέιται ονομάζεται κεφαλή. Μακρό καλείται το κλάδευμα όταν αφήνουμε περισσότερους από 3 οφθαλμούς. Το τμήμα που διατηρείται ονομάζεται αμολυτή. Μικτό λέγεται ένα κλέδευμα όταν αφήνουμε πάνω στο πρέμνο και κεφαλές και αμολυτές. 7

Τα περισσότερα αμπέλια στην χώρα μας κλαδεύονται στο διάστημα από τέλη Δεκεμβρίου μέχρι τέλη Φεβρουαρίου και ειδικά για κάθε περιοχή ο ακριβής χρόνος κλαδεύματος εξαρτάται απο τις ιδιαίτερες συνθήκες της (Φυσαράκης Ι. 1992). 2.3 Χλωρά κλαδεύματα Με τον όρο χλωρά ή θερινά κλαδεύματα, εννοείτε κυρίως η αφαίρεση βλαστών, φυλλώματος, ταχυφυών οφθαλμών, φορτίου (σταφυλιών ή τσαμπιών), το κορυφολόγημα και άλλες αφαιρετικές εργασίες, που λαμβάνουν χώρα όταν η καλλιέργεια βρίσκεται σε βλάστηση, σε αντίθεση με τα χειμερινά κλαδεύματα που γίνονται με την αφαίρεση ξύλου. Η σημασία των χλωρών κλαδευμάτων είναι πολύ μεγάλη και δεν πρέπει να παραλείπονται. Με τον έγκαιρο και κατάλληλο χειρισμό τους επηρεάζουν την ποσότητα και την ποιότητα της παραγωγής (Κούσουλας Κ. 2002). 2.4 Άρδευση Αν και το αμπέλι είναι φυτό των ξηρών παραμεσόγειων περιοχών, όπου καλλιεργείται και ευδοκιμεί σαν ξηρικό φυτό, είναι επιθυμητή η χορήγηση νερού εφόσον υπάρχει τέτοια δυνατότητα. Ο χρόνος και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες είναι σωστό να χορηγηθεί νερό στο αμπέλι δεν είναι συγκεκριμένα αλλά καθορίζονται από παράγοντες όπως η ποικιλία και οι εδαφοκλιματικές συνθήκες της περιοχής. Με εξαίρεση τις παραπάνω εργασίες οι οποίες είναι κοινές στην συμβατική και την βιολογική καλλιέργεια του αμπελιού, οι υπόλοιπες εργασίες διαφοροποιούνται αρκετά μεταξύ των δύο μεθόδων. Ακολουθεί η παρουσίαση τους. 2.5 Καλλιέργεια του εδάφους 2.5.1 Καλλιέργεια του εδάφους στην συμβατική αμπελουργία. Οι ετήσιες καλλιεργητικές εργασίες που γίνονται στο έδαφος του αμπελώνα είναι: 8

α) φθινοπωρινά οργώματα Γίνεται μια φορά ανά έτος κατά την φθινοπωρινή περίοδο σε βάθος 10-15 cm. Σκοπός του είναι η κάλυψη των πεσμένων φύλλων, της κοπριάς ή των λιπασμάτων, η καταστροφή των ζιζανίων, η διευκόλυνση του ξελακκώματος κ.α. β) ανοιξιάτικα και θερινά οργώματα Εφόσον υπάρχουν ζιζάνια μεταξύ των γραμμών γίνεται όργωμα με ελαφρά εργαλία (π.χ φρέζες) και σε βάθος 5-10 cm. Σε περίπτωση που θέλουμε να αρδεύσουμε με κατάκλυση, παραμερίζουμε ελαφρά το επιφανειακό έδαφος έτσι ώστε να δημιουργήσουμε ρηχά αυλάκια και λεκάνες που θα δεχθούν το νερό. Γενικά αποφεύγονται τα βαριά οργώματα τη άνοιξη και το καλοκαίρι διότι καταστρέφονται τα ριζικά τριχίδια. γ) ξελάκκωμα Το ξελάκκωμα γίνεται ετησίως στα τέλη του καλοκαιριού με αρχές φθινοπώρου, με βασικό σκοπό την καταστροφή των επιφανειακών ριζών στον νέο αμπελώνα. Αυτό γίνεται μέχρι και το τρίτο έτος από την εγκατάσταση, όταν ο αμπελώνας έχει αποκτήσει ισχυρό ριζικό σύστημα. (Κούσουλας Κ. 2002) 2.5.2 Καλλιέργεια του εδάφους στην βιολογική αμπελουργία. Στην βιολογική αμπελουργία η χλωρή λίπανση και η κάλυψη του εδάφους είναι ιδιαίτερα επιθυμητή, συνεπώς δεν εφαρμόζεται εδαφική περιποίηση με την έννοια της ζιζανιοκτονίας. Η μηχανική κατεργασία έχει σαν στόχο την βελτίωση του εδάφους και τον αερισμό του, έτσι ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης των μικροοργανισμών και των ριζών των φυτών. Επίσης επιφανειακή κατεργασία του εδάφους δικαιολογείται για τις παρακάτω περιπτώσεις: α) Στις φυτείες η διατήρηση του εδάφους ελεύθερο από ζιζάνια κατά τους θερινούς μήνες, τα οποία ανταγωνίζονται με τα ευαίσθητα νεαρά αμπέλια για το νερό, έτσι ώστε να τα προφυλάξουμε από τη ξηρασία. β) Η διατήρηση του εδάφους ελεύθερο από ζιζάνια σε κάθε δεύτερο διάδρομο κατά τη δεύτερη χρονιά μετά τη φύτευση για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. 9

γ) Η κατεργασία του εδάφους κατά τους πρώτους θερινούς μήνες σε κάθε δεύτερο διάδρομο σε επίπεδες ξηρικές τοποθεσίες και η διατήρηση του εδάφους ελεύθερο από τα ζιζάνια.(hofmann M., et al) 2.6 Θρέψη και λίπανση αμπελιού Παρόλο που το αμπέλι έχει λιγότερα προβλήματα θρέψης από άλλες δενδρώδης και ετήσιες καλλιέργιες, η λίπανσή του είναι αναγκαία για την ποιοτική και ποσοτική αύξηση της παραγωγής. Όταν η παραγωγή έχει προσανατολισμό προς την ποσότητα και η ποιότητα δεν έχει άμεσο οικονομικό ενδιαφέρον, η λίπανση αποτελεί κύριο συντελεστή αύξησης των αποδόσεων. Αντίθετα όταν η παραγωγή έχει προσανατολισμό προς την ποιότητα, η λίπανση είναι δυνατόν να αποβεί δυσμενής, με την αύξησή της πέρα από ορισμένο όριο. Έτσι για την κάθε περίπτωση έχουμε: 2.6.1 Λίπανση στην συμβατική αμπελουργία Στην ετήσια λίπανση του αμπελιού συνήθως απασχολούν τα στοιχεία Ν, Ρ και Κ. Ωστόσο είναι γνωστό πως οι ανάγκες σε Ρ δεν είναι τόσο μεγάλες για το αμπέλι όσο αυτές του Ν και Κ. α) Λίπανση Ν Ο πρωταρχικός στόχος της λίπανσης Ν είναι η διατήρηση της αναγκαίας ζωηρότητας και φυλλικής επιφάνειας των πρέμνων, για την σωστή ανάπτυξη και ωρίμανση των σταφυλιών. Βασικές συστάσεις για αζωτούχο λίπανση υπάρχουν, αλλά η επίδραση και η ανάπτυξη των πρέμνων επηρεάζεται κατά πολύ από την ζωηρότητα της ποικιλίας, τον εδαφικό τύπο, την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος κ.λ.π. Με βάση τα παραπάνω, στις συνθήκες της χώρας μας συστήνονται γενικά 8-14 μονάδες Ν/στρ. Σε κάθε περίπτωση όμως πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις συνθήκες του κάθε αμπελώνα. Όσον αφορά τον χρόνο εφαρμογής, η ανάγκη των πρέμνων σε Ν είναι μεγαλύτερη κατά την εκβλάστηση και την περίοδο αύξησης των βλαστών νωρίς την άνοιξη. Επίσης και κατά την περίοδο αύξησης των ραγών, αμέσως μετά την καρπόδεση. Τα περισσότερο χρησιμοποιούμενα αζωτούχα λιπάσματα είναι η θειική αμμωνία (ΝΗ4)2SO4, 21%), η ασβεστούχος νιτρική αμμωνία 10

(NH4NO3, 26%), νιτρική αμμωνία (ΝΗ4ΝΟ3, 33,5%), ουρία (CO(NH2)2, 45-58%) (Φυσαράκης Γ., 2000). β) Λίπανση Ρ Το αμπέλι χρειάζεται λιγότερο Ρ σε σχέση με Ν, Κ και Ca. Αυτό σε συνδιασμό με την επάρκειά του στο έδαφος δικαιολογεί οτι δεν έχουμε ελλείψεις φωσφόρου στους αμπελώνες. Έτσι, γίνεται βασική λίπανση με Ρ, κατά την εγκατάσταση του αμπελώνα, με 20-60 μονάδες Ρ2Ο5/στρ ανάλογα με την περιεκτικότητα του εδάφους. Με αυτό τον τρόπο αποκλείουμε το ενδεχόμενο να παρουσιαστεί στο μέλον κάποια έλλειψη. Στη συνέχεια μπορούμε να λιπαίνουμε ανά 3-5 χρόνια με 6-12 μονάδες Ρ2Ο5/στρ (Φυσαράκης Γ., 2000). γ) Λίπανση Κ Όταν στο αμπέλι υπάρχει έλλειψη Κ, είναι αναγκαίες μεγάλες ποσότητες καλιούχων λιπασμάτων για να έχουμε ανάκαμψη ή αύξηση της απόδοσης. Οι απαιτούμενες δόσεις σε περίπτωση έλλειψης ποικίλουν από 130-200 Kg/στρ ανάλογα με το αν η έλλειψη είναι «ελαφριά» ή σοβαρή. Μετά απο την θεραπευτική εφαρμογή το επίπεδο του Κ βρίσκεται σε επαρκή επίπεδα γιι τουλάχιστον 5 χρόνια. Σχετικά με τις ετήσιες ανάγκες, στις συνθήκες της χώρας μας, προτείνεται η χρήση 10-20 μονάδων Κ2Ο/στρ. Καλύτερη εποχή εφαρμογής είναι αργά το φθινόπωρο ή νωρίς το χειμώνα, γιατί οι χειμερινές βροχές που ακολουθούν βοηθούν στη μετακίνηση του λιπάσματος στο έδαφος. Τα καλιούχα λιπάσματα είναι συνήθως διαθέσιμα σε τρεις μορφές: θειικό κάλι (Κ2SO4, 48%), χλωριούχο κάλι (KCL, 60%), νιτρικό κάλι (ΚΝΟ3, 46%). Είναι πιθανό, εκτός από τα προαναφερθέντα στοιχεία, να παρουσιαστούν ελλείψεις στοιχείων όπως μαγνήσιο Mg, ψευδάργυρος Zn, βόριο B, σίδηρος Fe και μαγγάνιο Mn. Οι ελλείψεις αυτές διορθώνονται με εφαρμογή των κατάλληλων λιπασμάτων, ανάλογα με την περίπτωση (Φυσαράκης Γ., 2000). 2.6.2 Λίπανση στην βιολογική αμπελουργία Στον τομέα αυτό θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσο η οργανική λίπανση μπορεί να εξασφαλίσει την ομαλή τροφοδοσία του αμπελιού σε θρεπτικά στοιχεία και 11

κύρια αν μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή ποιοτικών προιόντων. Αν και οι απαιτήσεις του αμπελιού σε θραπτικά στοιχεία σε σχέση με άλλες καλλιέργειες είναι σημαντικά μικρότερες, ωστόσο θα πρέπει απαραίτητα να ικανοποιούνται διαφορετικά η ποιότητα των παραγόμενων προιόντων θα είναι υποβαθμισμένη. Στην ικάνοποίηση αυτών των αναγκών στοχεύει ο εμπλουτισμός του εδάφους με οργανική ουσία, κάτι που μπορεί να γίνει με την προσθήκη κοπριάς, με χλωρή λίπανση και ενσωμάτωση, με τα στέμφυλα, με τις κληματίδες, με διάφορα κομπόστ. κλπ. Στα πλαίσια της βιολογικής αμπελουργίας ο παραγωγός έχει σύμφωνα με τον κανονισμό της ΕΟΚ 2092/91 την δυνατότητα να βελτιώσει την γονιμότητα των αμπελώνων του στηριζόμενος στην χλωρή λίπανση με την καλλιέργεια ψυχανθών ή άλλων βαθύριζων φυτών, με την ενσωμάτωση αποσυντιθεμένων ή μη ουσιών (κοπριές κλπ) από εκμεταλλεύσεις μη εντατικές με την δημιουργία και την ενσωμάτωση διαφόρων κομπόστ. Επίσης, έχει την δυνατότητα να χρησιμοποιήσει κάποια άλλα προιόντα, όπως το θειικό μαγνήσιο, φωσφορικά ορυκτά κλπ. μετά από ανάγκη που αναγνωρίζει ο οργανισμός με τα προσφερόμενα μέσα και αφού η ανάλυση εδάφους και φυτικών ιστών δικαιολογίσει την ανάγκη καταφυγής σε αυτά τα προϊόντα. Συγκεκριμένες προτάσεις λίπανσης είναι: α) Η κοπριά, η οποία με έναν τόνο ανά στρέμμα εμπλουτίζει το έδαφος με 4-5 Κg Ν, 2-3 Κg P2O5, 6-12 Κg CaO, και 2 Κg MgO. β) Η χρησιμοποίηση των στέμφυλων και άλλων παράγωγων οινοποιείου ως εδαφοβελτιωτικών, για παρασκευή κομπόστ ή για την απευθείας χρήση στους αμπελώνες. γ) Η σπορά ψυχανθών και η διατήρηση της φυσικής χλωρίδας και η κοπή και ενσωμάτωσή τους όταν φτάσουν τα 20 cm. Με αυτό τον τρόπο εμπλουτίζεται το έδαφος σε οργανική ουσία. δ) Οργανικά λιπάσματα. Είναι φυσικής προέλευσης και έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία. Εμπλουτίζουν το έδαφος σε οργανική ουσία και επιδρούν ευεργετικά στις φυσικές ιδιότητές του και στην θρέψη των φυτών. Τα χρησιμοποιούμενα οργανικά λιπάσματα είναι οι κοπριές και τα ούρα ζώων, τα φυτικά υπολείμματα των καλλιεργειών που παραμένουν στον αγρό μετά την καλλιέργεια, τα οργανικά απόβλητα από γεωργικές βιομηχανίες, τα βιομηχανικά οργανικά απόβλητα, πριονίδια, φλοιοί δέντρων, απόβλητα κατεργασίας ξύλου και κομπόστ που παρασκευάζονται από τα παραπάνω υλικά. 12

Όλα τα παραπάνω για να χρησιμοποιηθούν στις βιολογικές γεωργικές εκμεταλλεύσεις πρέπει να έχουν έγκριση και να περιλαμβάνονται στον κανονισμό 2092/91 (Anonymous 2000). 2.7 Ζιζανιοκτονία Τα ζιζάνια είναι ένα σοβαρό πρόβλημα για το αμπέλι γιατί: α) Ανταγωνίζονται τα πρέμνα σε νερό και θρεπτικά στοιχεία. Το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο το καλοκαίρι και ιδιαίτερα στους νεαρούς αμπελώνες. β) Μειώνουν έμμεσα την παραγωγή στο αμπέλι με την εκκριση τοξινών από το ριζικό τους σύστημα ή τα υπολείμματα που αφήνουν στον αμπελώνα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «αλληλοπάθεια». γ) Δυσκολεύουν τις διάφορες καλλιεργητικές εργασίες ιδιαίτερα όταν υπάρχει μεγάλη και πυκνή βλάστηση ζιζανίων δ) Δημιουργούν συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας στον αμπελώνα, γεγονός που ευνοεί τις προσβολές από ορισμένες ασθένειες (π.χ βοτρύτης) ε) Φιλοξενούν έντομα και ακάρεα (π.χ τετράνυχοι), συμβάλλοντας έτσι σε μεγάλες προσβολές. Παρόλα αυτά όταν τα ζιζάνια δεν είναι πολλά και ανταγωνιστικά μπορεί να έχουν και μερικές ευνοικές επιδράσεις στον αμπελώνα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι τα χειμερινά ζιζάνια μικρής ανάπτυξης τα οποία σχηματίζουν ένα επιθυμητό χλοοτάπητα που συγκρατεί νερό και προστατεύει το έδαφος από την συμπίεση και τη διάβρωση. Παράδειγμα τέτοιου ζιζανίου είναι η οξαλίδα που έχει ευεργετικές επιδράσεις και είναι λάθος να καταστρέφεται. Επίσης οι νησίδες ζιζανίων στις άκρες του αμπελώνα, ευνοούν την διατήρηση και το πολλαπλασιασμό ωφέλιμων εντόμων και ακάρεων. 2.7.1 Ζιζανιοκτονία στην συμβατική αμπελουργία Στόχος της ζιζανιοκτονίας είναι να περιορίσει στο ελάχιστο τις δυσμενείς επιπτώσεις απ τα ζιζάνια ενώ ταυτόχρονα να επιτρέπει τις ευνοικές επιδράσεις που μπορεί να έχουν. Για αυτό δεν υπάρχει συγκεκριμένο πρόγραμμα ζιζανιοκτονίας, αλλά λαμβάνονται ποικίλα μέτρα με κυρίαρχα την χρήση ζιζανιοκτόνων και την μηχανική κατεργασία. 13

Τα χρησιμοποιούμενα ζιζανιοκτόνα χωρίζονται σε αυτά που εφαρμόζονται σε έδαφος χωρίς ζιζάνια και σε αυτά που εφαρμόζονται σε έδαφος με φυτρωμένα ζιζάνια. Τα προφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα (τριαζίνες, βενζονιτρίλια, παράγωγα ουρίας κτλ) είναι αποτελεσματικά μόνο σε βλαστάνοντες σπόρους και δεν καταπολεμούν φυτρωμένα ζιζάνια. Εφόσον η εφαρμογή τους γίνει στο σωστό χρόνο, επιτρέπουν να κρατηθεί το έδαφος απαλλαγμένο σχεδόν για όλη την κρίσιμη περίοδο, λόγο της υπολειμματικής δράσης τους. Τα μεταφυτρωτικά ζιζανιοκτόνα καταπολεμούν φυτρωμένα ζιζάνια όταν ψεκάζεται το φύλλωμά τους. Νέα φυτά που φύονται μετά τον ψεκασμό δεν καταπολεμούνται γιαυτό θα πρέπει ο ψεκασμός να επαναλαμβάνεται. Τα μεταφυτρωτικά διακρίνονται σε: επαφής (diquat, paraquat, glufosinate) τα οποία προκαλούν ξήρανση στο υπέργειο μέρος των ζιζανίων, αφήνοντας όμως ανεπηρέαστο το υπόγειο μέρος με αποτέλεσμα να αναβλαστάνουν γρήγορα. Τα διασυστηματικά (aminotriazole, fluazifop-p-butyl) μετακινούνται από τα ψεκασμένα μέρη σε όλο το φυτό και έτσι τα ζιζάνια χάνουν την ικανότητα αναβλάστησης (Κολιοραδάκης Γ., 2000). 2.7.2 Ζιζανιοκτονία στην βιολογική αμπελουργία Στην βιολογική αμπελουργία τα μέτρα αντιμετώπισης ζιζανίων διακρίνονται σε καλλιεργητικά, μηχανικά, φυσικά και βιολογικά. Τα καλλιεργητικά μέτρα αφορούν την μικτή καλλιέργεια πχ συγκαλλιέργεια με ψυχανθή και την πρόληψη της διασποράς των ζιζανίων με τον σχολαστικό καθαρισμό των μηχανημάτων κλπ. Τα μηχανικά μέσα αφορούν την χρήση μικρών εργαλίων ειδικών για το ξεβοτάνισμα, χορτοκοπτικών ή θαμνοκοπτικών μηχανημάτων για την εξόντωση δύσκολων ζιζανίων, και μηχανημάτων ελαφριάς επιφανειακής κατεργασίας. Τα φυσικά μέσα είναι : Η θερμική αντιμετώπιση που στηρίζεται στην αρχή οτι τα ζιζάνια σε νεαρά στάδια κυρίως, εκτίθενται σε υψηλές θερμοκρασίες για πολύ μικρό χρονικό διάστημα και στερεοποιούνται με αποτέλεσμα τα κυτταρικά τοιχώματα να διογκώνονται και να σπάνε. Το φυτό δεν επιτελεί τις φυσιολογικές λειτουργείες και σύντομα πεθαίνει. Η ηλιοθέρμανση η οποία επιτυγχάνεται με την κάλυψη του εδάφους με διάφανο πλαστικό κατά την θερμή περίοδο του καλοκαιριού. Επίσης εδαφοκάλυψη με μαύρο πλαστικό, με ξερά χόρτα, άχυρο πριονίδι κ.α. Στα βιολογικά μέσα περιλαμβάνονται: Χρήση ανώτερων φυτών σαν ανταγωνιστές των ζιζανίων π.χ φυτά εδαφοκάλυψης όπως το τριφύλλι. Εφαρμογή μικροοργανισμών, παθογώνων μυκήτων 14

και εντόμων που είναι φυσικοί εχθροί των ζιζανίων με εξειδικευμένη δράση. Ελεγχόμενη βόσκηση βοοειδών, αιγοπροβάτων κ.α. λαμβάνοντας υπόψη και την ανακύκλωση της κοπριάς, αξιοποίηση ζωοτροφών κ.α. (Anonymous 2000). Οι ήπιες αυτές μέθοδοι μπορούν να συνδιαστούν κατ επιλογή του βιοκαλλιεργητή και να συνθέσουν ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα αντιμετώπισης των ζιζανίων. 2.8 Φυτοπροστασία Η φυτοπροστασία αποτελεί βασική γεωργική βελτίωση σε όλες τις μορφές με τις οποίες ασκείται η γεωργία. Στην συμβατική αμπελουργία εστιάζεται κατά κύριο λόγο στην χρησιμοποίηση χημικών σκευασμάτων. Στην βιολογική αποτελείται από ένα συνδιασμό προφυλακτικών, καλλιεργητικών, βιοχημικών και βιοτεχνολογικών μεθόδων, ώστε να έχει ικανοποιητικά αποτελέσματα με το μικρότερο περιβαλλοντικό κόστος. Χωρίζεται σε δύο κατηγορίες. Την αντιμετώπιση των ασθενειών και την καταπολέμηση των εχθρών. Αναλυτικότερα για την κάθε περίπτωση έχουμε: 2.8.1 Αντιμετώπιση των ασθενειών Οι κυριότερες ασθένειες που προσβάλλουν το αμπέλι είναι ο περονόσπορος (Plasmopara viticola), το ωίδιο (Uncinula necator), η ίσκα (Stereum hirsutum), η φόμοψη (Phomopsis viticola), η ευτυπίωση (Eutypa lata) και η σηψηρριζία (Armillaria melea Rosellinia necatrix). Ο τρόπος καταπολέμησης των ασθενειών αυτών διαφέρει κατά πολύ μεταξύ συμβατικής και βιολογικής καλλιέργειας. 2.8.1.1 Αντιμετώπιση ασθενειών στην συμβατική αμπελουργία. Η καταπολέμηση του περονόσπορου γίνεται με ένα προληπτικό πρόγραμμα ψεκασμών το οποίο βασίζεται στα στάδια βλάστησης του αμπελιού, τις καιρικές συνθήκες των αμπελουργικών περιοχών και την πορεία της ασθένειας. Σε περιοχές όπως η Αττική που δεν υφίσταται συνήθως πρόβλημα, συνίσταται ένας ψεκασμός ασφαλείας στο στάδιο του μούρου. Για την αντιμετώπιση του περονόσπορου χρησιμοποιούνται τα ακόλουθα μυκητοκτόνα: Βορδιγάλιος πολτός, 15

χαλκούχα, οργανικα, μίγματα χαλκούχων και οργανικών, διασυστηματικά και μείγματα διασυστηματικών και οργανικών. Η άριστη μέθοδος αντιμετώπισης του ωιδίου είναι η πρόληψη της ασθένειας. Το θείο είναι το αποτελεσματικότερο και πλέον οικονομικό μυκητοκτόνο εφόσον εφαρμόζεται πριν την εγκατάσταση του μύκητα στο φυτό. Εκτός του θείου μπορούν να χρησιμοποιηθούν και διασυστηματικά μυκητοκτόνα. Οι επεμβάσεις γίνονται α) κατα την εκπτυξη του τρίτου φύλλου, β) κατά την άνθηση, γ) μετά το δέσιμο των ραγών και δ) κάθε 15 20 ημέρες μέχρι το στάδιο του γυαλίσματος ανάλογα με το στάδιο της προσβολής. Στους προσβεβλημένους από ίσκα αμπελώνες εφαρμόζεται ένας χειμερινός ψεκασμός με αρσενικώδες νάτριο 1,3% σε τριοξείδιο του αρσενικού (As2O3). Ο ψεκασμός αυτός είναι επικίνδυνος για τα πρέμνα και πρέπει να εφαρμόζεται 15 ημέρες μετά το κλάδευμα και μόνο εφόσον τα πρέμνα βρίσκονται σε πλήρη λήθαργο. Επίσης πρέπει να γίνεται απολύμανση των τομών του κλαδεύματος και απομάκρυνση των ξεραμένων από την ίσκα πρέμνων και καταστροφή με φωτιά. Για την αντιμετώπιση της φώμοψης λαμβάνονται προληπτικά μέτρα με εφαρμογή ψεκασμών και μέτρα μείωσης του παθογόνου με χημικές και καλλιεργητικές επεμβάσεις. Προληπτικά συνιστώνται τρεις ψεκασμοί με τα κατάλληλα μυκητοκτόνα όταν η βλάστηση έχει μήκος 2-5 cm, 8-12 cm, 20-25 cm. Για την καταστροφή των μολυσμάτων γίνεται αφαίρεση των προσβαβλημένων κληματίδων και βλαστών σε χειμερινό και χλωρό κλάδευμα αντίστοιχα, ένας χειμερινός ψεκασμός 2-3 εβδομάδες μετά το κλάδευμα με δινιτροβουτυλοφαινόλη. Για την αντιμετώπιση της ευτυπίωσης γίνεται επιμελής αφαίρεση των προσβεβλημένων κληματίδων και κάψιμο. Επίσης γίνεται ψεκασμός των φυτών με benomyl αμέσως μετά το κλάδευμα. Η καταπολέμηση των σηψιρριζιών είναι πολύ δύσκολη και για την αντιμετώπισή τους συνιστώνται τα ακόλουθα προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα. α) πρίν την εγκατάσταση του αμπελώνα καταστρέφονται με φωτιά όλα τα παλιά πρέμνα και θάμνοι. Λαμβάνονται μέτρα για την καλή αποστράγγιση του εδάφους. Καλλιέργια του νέου αμπελώνα πριν την εγκατάστασή του για 1-2 χρόνια με σιτηρά. Φύτευση απόλυτα υγειούς πολλαπλασιαστικού υλικού και χρησιμοποίηση ανθεκτικών υποκειμένων. β) Σε εγκατεστημένες φυτείες ξερριζώνονται τα προσβεβλημένα πρέμνα και τα γειτονικά τους και καίγονται. Απομονώνετε το προσβεβλημένο μέρος του αμπελιού με δημιουργία τάφρου. Απολύμανση του εδάφους με βρωμιούχο μεθύλιο σε 16

δόση 1Κg/ 10m² εδάφους. Θεραπευτικές επεμβάσεις με το σκεύασμα cresylic acid. Πότισμα των δένδρων με βενζιμιδαζολικά μυκητοκτόνα. Ηλιοαπολύμανση του εδάφους σε συνδιασμό με τον ανταγωνιστικό μήκυτα Trichoderma harzianum.(παναγόπουλος Χ. 1997) 2.8.1.2 Αντιμετώπιση ασθενειών στην βιολογική αμπελουργία Η βιολογική αντιμετώπιση του περονόσπορου βασίζεται στην λήψη προληπτικών κυρίως μέτρων, τα οποία είναι τα ακόλουθα. Αποφυγή εγκατάστασης αμπελώνων σε χωράφια με πολύ δροσερό και υγρό μικροκλίμα. Οι γραμμές φύτευσης πρέπει να ακολουθούν την φορά του ανέμου, ώστε τα πρέμνα να αερίζονται καλύτερα. Ο τρύγος πρέπει να γίνεται με επιμέλεια και να μην αφήνονται σταφύλια στο έδαφος γιατί αποτελούν εστίες ανάπτυξης του παθογόνου. Για τον ίδιο λόγο τα φύλλα που πέφτουν στο έδαφος απομακρύνονται ή παραχώνονται βαθειά. Διενέργεια προληπτικών ψεκασμών με βορδιγάλειο πολτό όταν α) η βλάστηση έχει μήκος 8-10 cm, β) μετά 10 ημέρες, γ) στο μούρο, δ) στο γέμισμα και μέχρι τον περκασμό. Για θεραπευτικούς ψεκασμούς χρησιμοποιούνται τα σκευάσματα θειούχος άργιλος, βρέξιμο θειάφι, λιγνοθειώδες αργίλιο και οξείδια του πυριτίου και τιτανίου με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Η καταπολέμηση του ωιδίου γίνεται κατά βάση με επεμβάσεις με θείο. Το θείο χρησιμοποιείται με την μορφή επιπάσεων και ψεκασμών. Επίσης χρησιμοποιούνται με επιτυχία τα σκευάσματα θειούχος άργιλλος, λιγνοθειώδες αργίλιο, οξείδια του πυριτίου, αργιλίου και τιτανίου σε μείγμα με βράξιμο θειάφι και εκχύλισμα λαδιού από Feoniculum vulgare. Οι φωσφονικές ενώσεις μόνες τους ή σε συνδυασμό με διττανθρακική σόδα νατρίου ή καλίου. Τα μείγματα μπετονίτη, πυριτικού νατρίου και γης διατόμων καθώς και ο ανταγωνιστής μύκητας Ampelomyces quisqualis. Προκειμένου να περιοριστούν οι ψεκασμοί στο ελάχιστο, κάνουμε επιθεώρηση των κλιματίδων κατά το κλάδευμα έτσι ώστε να γίνει εκτίμηση του μολυσματικού δυναμικού του παθογόνου και να καταστροθεί ολοκληρωμένο πρόγραμμα αντιμετώπισης. Για την αντιμετώπιση της ίσκας συνιστούνται: απομάκρυνση και κάψιμο των προσβεβλημένων τμημάτων, έκθεση του παθογόνου στο φως και στον αέρα με την βοήθεια σφηνών από πέτρα, προστασία των πληγών με υπερμαγγανικό κάλιο, χαλκό και μιγμα φυτικών λαδιών και ρητινών. Επίσης γίνονται επεμβάσεις το χειμώνα με φυτικά η παραφινικά λάδια, βρέξιμο θείο ή με πυκνό βορδιγάλειο πολτό. 17

Η οικολογική αντιμετώπιση της φώμοψης περιλαμβάνει διάφορα μέτρα και μεθόδους. Οι προσβεβλημένες κληματίδες πρέπει να καίγονται μετά το κλάδευμα και τα εργαλεία του κλαδεύματος να απολυμαίνονται με βορδιγάλειο πολτό ή KMnO4. Το κλάδευμα γίνεται πιο όψιμο με στόχο η ευαίσθητη βλάστηση να μην συμπέσει με την έντονη απελευθέρωση των πυκνιδιοσπορίων. Γίνονται επεμβάσεις μετά την έκπτυξη των οφθαλμών με βρέξιμο θείο σε δύο ψεκασμούς ανά 8 ημέρες. Για την ευτυπίωση συνιστώνται τα εξής: Καταστροφή των προιόντων του κλαδεύματος και των άρρωστων πρέμνων. Το κλάδευμα πρέπει να γίνεται με γνώμονα την δημιουργία όσο το δυνατόν λιγότερων πληγών και οι τομές του κλαδεύματος να επαλείφονται με αποστειρωτικά όπως το υπερμαγγανικό κάλιο, ο χαλκός κλπ. Η καταπολέμηση των σηψιρριζιών περιλαμβάνει μια σειρά από προφυλακτικά προληπτικά μέτρα και βιολογικές μεθόδους: Εφαρμογή αγρανάπαυσης ή καλλιέργιας σητιρών όπου πρόκειται να εγκατασταθεί νεος αμπελώνας και χρησιμοποίηση υγειούς πολλαπλασιαστικού υλικού. Αποφυγή της μεταφοράς του μολύσματος με διάφορα εργαλεία και μηχανικά καλλιεργητικά μέσα. Απομονώνεται το προσβεβλημένο μέρος του αμπελιού με δημιουργία τάφρου. Γίνεται επάλειψη του λαιμού και των χονδρών ριζών με βορδιγάλειο πολτό. Τέλος χρησιμοποιούνται ανταγωνιστικοί μικροοργανισμοί, όπως ο Trichoderma harzianum, Bacillus subtilis κλπ. (Μπούρμπου Ε. et al., 1998) 2.8.2. Αντιμετώπιση ζωικών εχθρών Οι σπουδαιότεροι ζωικοί εχθροί της αμπέλου στην Ελλάδα είναι η ευδεμίδα Lobesia botrana, o ψευδόκοκκος Planacoccus spp, ο θρίπας της Καλιφόρνια Frankliniella occidentalis, ο θρίπας του αμπελιού Drepanothrips reuteri και ο ωτιόρυγχος Otiorrhynchus sulcatus. Παρακάτω παρουσιάζονται οι διαφορές μεταξύ της συμβατικής και βιολογικής αντιμετώπισής τους. 2.8.2.1 Αντιμετώπιση ζωικών εχθρών στη συμβατική αμπελουργία Η καταπολέμηση της ευδεμίδας είναι αρκετά δύσκολη. Αφού προσδιοριστεί με φερομονικές παγίδες πότε ο πληθυσμός είναι επιζήμιος γίνονται ψεκασμοί με: Οργανοφωσφορικά (αζινφός μεθύλ, καρμπαρύλ, λουφενουρόν, μαλαθείον, μεθομύλ, φενιτροθείον, χλωρπυριφός μεθύλ, 18

φοζαλόν, φοσμέτ), οργανοχλωρικά (ενδοσουφλάν), Πυρεθροειδή (βήτα σιλφουρθρίν, δελταμεθριν, λάμβδα συαλοθρίν, συπερμεθρίν), Νεονικοτινοειδή (σπινοσάντ). Στην πράξη χρησιμοποιούνται κυρίως οργανοφωσφορικά, και πυρεθροειδή. Το πρόγραμμα ψεκασμών είναι σύμφωνα με τις Γεωργικές Προειδοποιήσεις στο στάδιο του «μούρου» (αν η προσβολή είναι σοβαρή και σε συνδυασμό με άλλα εντομολογικά προβλήματα), μετά την καρπόδεση, πριν «κλείσει» το τσαμπί, στο στάδιο του «γυαλίσματος» και κατά την ωρίμανση. Για τον ψευδόκοκκο ιδιαίτερη σημασία έχει η έγκαιρη καταπολέμηση της πρώτης γενεάς, ώστε να αποτραπεί η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού. Συστήνονται ψεκασμοί στο μέγιστο των εκκολάψεων (τέλος Μαΐου-αρχές Ιουνίου), συνήθως πριν «κολλήσει» ο κάλυκας στο καρπίδιο με κατάλληλα εντομοκτόνα. Όταν ο πρώτος ψεκασμός γίνει έγκαιρα και σωστά, αρκεί συνήθως μια δεύτερη επέμβαση τέλος Αυγούστου-Σεπτέμβριο για να κρατήσει τα δένδρα καθαρά. Τα καταλληλα εντομοκτόνα είναι τα οργανοφωσφορικά χλωρπυρίφως-μεθυλ και το καρμπαρύλ. Στην αντιμετώπιση του θρίπα συστήνονται έγκαιροι ψεκασμοί στην έναρξη της προσβολής, πριν αναπτυχθούν υψηλοί πληθυσμοί του εντόμου. Σε αμπελουργικές περιοχές όπου αποτελεί ήδη σοβαρό πρόβλημα, συστήνονται επεμβάσεις πριν την άνθηση, στην αρχή της άνθησης, στο «δέσιμο» των ραγών και 25-30 ημέρες μετά. Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του θρίπα, είναι τα πυρεθροειδή (ακριναθρίν), καρβαμιδικά (μεθιοκάρμπ), νεονικοτινοειδή (σπινοσάντ). Όταν υπάρχουν έντονες προσβολές από ωτιόρυγχο εφαρμόζεται ψεκασμός με καλό «λούσιμο» των πρέμνων και ιδιαίτερα του κορμού με κατάλληλα εντομοκτόνα σκευάσματα. Η επέμβαση γίνεται με το φούσκωμα των οφθαλμών ή λίγο αργότερα. Τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του ωτιόρυγχου, είναι τα οργανοχλωρικά (ενδοσουφλάν), οργανοφωσφορικά (μαλαθείον, χλωρπυρίφως- μεθύλ, καρμπαρύλ). (Τζανετάκης et al., 2001) 2.8.2.2 Αντιμετώπιση ζωικών εχθρών στη βιολογική αμπελουργία Βασική προϋπόθεση σωστής αντιμετώπισης της ευδεμίδας αποτελεί η παρακολούθησή της. Αυτό επιτυγχάνεται με την χρησιμοποίηση φερομονικών παγίδων με τις οποίες ελέγχεται ο πληθυσμός και προσδιορίζεται η περίοδος ωοτοκίας και έναρξης της προσβολής. Στο πλαίσιο της βιολογικής γεωργίας εφαρμόζεται το σπορογόνο βακτήριο Bacillus thuringiensis για την 19

αντιμετώπιση των προνυμφών. Για να είναι αποτελεσματική η εφαρμογή πρέπει να γίνεται μετά την εκκόλαψη των ωών του εντόμου. Ο ψευδόκοκκος αντιμετωπίζεται με καθάρισμα των πρέμνων, βλαστών και φύλλων ώστε να γίνεται καλός αερισμός και έκθεση στον ήλιο. Επίσης εφαρμόζονται ωφέλιμα έντομα και αρπακτικά όπως Anagyrus pseudoccoci, Leptomastidea abnormis, Leptomastix dactylopii και τα αρπακτικά Coccinelidae. Στην περίπτωση που ο πληθυσμός του θρίπα αυξηθεί σημαντικά και εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα για τον αμπελώναεπιδιώκεται αποκατάσταση της βιολογικής ισορροπίας με τα αποτελεσματικά αρπακτικά του γένους Orius sp., Anthocoris sp., Amblyseius sp., κ.α. Ο ωτιόρυγχος αντιμετωπίζεται με επιτυχία με το μύκητα Beauveria sp, αλλά και με σκευάσματα εντομοφάαγων νηματωδών (Μιχελάκη Σ., 1998). 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ EΡΕΥΝΑΣ Στην περιφέρεια ανατολικής Αττικής από τα 178.829 άτομα του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού τα 8.097 δραστηριοποιούνται στον τομέα της γεωργίας και κτηνοτροφίας με ποσοστό 4,5%. Σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής γεωργίας κτηνοτροφίας 1999 2000 τα αμπέλια και σταφιδάμπελα καταλαμβάνουν την δεύτερη θέση σαν κατηγορία χρήσης, με έκταση 52.000 στρεμ. και ποσοστό 21,94% από τα 237.000 καλλιεργούμενα στρέμ. της ανατολικής Αττικής. Σε επίπεδο εκμεταλλεύσεων η αμπελοκαλλιέργεια με 5796 εκμεταλλεύσεις καταλαμβάνει την επίσης την δεύτερη θέση με 28,61% επί του συνόλου. ΠΟΣΟΣΤΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ 56% 5% 10% 29% Ετήσιες καλλιέργειες Αμπέλια και σταφιδάμπελα Δενδρώδεις καλλιέργειες Λοιπές καλλιέργειες Γράφημα 1. Ποσοστά εκμεταλλεύσεων κατά κατηγορία χρήσης στην ανατολική Αττική. 21

ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ 120000 100000 80000 60000 40000 20000 Ετήσιες καλλιέργειες Αμπέλια και σταφιδάμπελα Δενδρώδεις καλλιέργειες Λοιπές καλλιέργειες 0 1 Γράφημα 2. Εκτάσεις κατά κατηγορία χρήσης σε στρέμματα στην ανατολική Αττική. H παραγωγή από τις οινοποιήσιμες ποικιλίες το 1996 ανήλθε σε 5.458.350 lt ενώ από τις ποκιλίες επιτραπέζιων σταφυλιών η παραγωγή ήταν 318.150 lt. (www.statistics.gr) Ένα τμήμα της περιφέρειας ανατολικής Αττικής που παρουσιάζει έντονη αγροτική δραστηριότητα είναι τα Μεσόγεια. Ο κάμπος των Μεσογείων σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό είναι καλυμμένος με αμπελώνες και ελαιώνες, γεγονός που αποδεικνύει ότι μία από τις βασικές ενασχολήσεις των αγροτών της περιοχής είναι η αμπελουργία. Κυρίαρχη ποικιλία είναι το Σαββατιανό από την οποία παράγεται η «ρετσίνα» Μεσογείων. Τα τελευταία χρόνια η αμπελουργία στα Μεσόγεια περνάει παρατεταμένη κρίση, η οποία εκφράζεται κυρίως από την σταθερά χαμηλή τιμή του μούστου, την εγκατάληψη και εκρίζωση των αμπελώνων. Τα στοιχεία αυτά αποθαρρύνουν τους νέους να ασχοληθούν με την αμπελοκαλλιέργεια και το επάγγελμα του αμπελουργού οινοποιού. Στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται στοιχεία του αγροτικού συνεταιρισμού Παιανίας που αφορούν την 22

πορεία της τιμής του μούστου την δεκαετία 1995 2004 και στοιχεία της Ευρωπαικής Ένωσης σχετικά με την εγκατάληψη αμπελουργικών εκτάσεων ανά περιφέρεια. ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Οι ετήσιες τιμές σε ευρώ ανα λίτρο μούστου την δεκαετία 1995-2005 Έτος 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Τιμή 0.26 0.26 0.24 0.23 0.23 0.30 0.30 0.30 0.24 0.18 Στις παραπάνω τιμές ελήφθει υπόψη ο αποπληθωρισμός των τιμών με έτος βάσης το 2004. Ακολούθησε στατιστική επεξεργασία (παράρτημα, Πίνακας 1) όπου διαπιστώθηκε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ της τιμής του μούστου και την πάροδο των ετών ( ρ=0,38, df = 8 και p<0,001). Αυτό δείχνει πως μία μικρή αύξηση που εμφανίζεται την τριετία 2000-2002 δεν είναι ουσιαστική και ενισχύει των ισχυρισμό ότι η τιμή παραμένει την τελευταία δεκαετία σε σταθερά χαμηλά επίπεδα. ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Οριστική εγκατάλειψη αμελουργικών εκτάσεων στην Αττική και στο σύνολο της Ελλάδας (Μάρκου Χ. 1996) Περιφέρεια Αριθμός δικαιούχων Εκριζωθέντες οινάμπελοι (αριθμός φυτών) Σύνολο εκριζωθέντων αμπελώνων (αριθμός φυτών) Αττική 1.390 6.457 6.775 Σύνολο 58.566 79.769 226.899 Από τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ξεκάθαρα η φθίνουσα πορεία που ακολουθεί η αμπελοκαλλιέργεια στα Μεσόγεια, η οποία ειναι επιζήμια κατά κύριο λόγο για τον παραγωγό ως μονάδα, αλλά και για την οικονομική ευημερία της περιοχής. Όπως είναι φυσικό η εικόνα αυτή αποτρέπει τους αγρότες της περιοχής να ασχοληθούν εντατικά με τις καλλιέργειές τους και παράλληλα αποθαρρύνει τους νέους να ασχοληθούν με την αμπελουργία. 23

Η δεδομένη κατάσταση συνιστά μια παρατεταμένη κρίση. Αυτό οδηγεί στην εγκατάληψη αφού δεν είναι λίγοι οι αμπελουργοί εκείνοι που είτε εκχερσώνουν τους αμπελώνες τους ή τους παραχωρούν σε τρίτους προς εκμετάλλευση. Για μια περιοχή με μεγάλη παράδοση κυρίως στην οινοποιεία, αυτό είναι καταστροφικό. Μια πιθανή διέξοδος είναι η στροφή στην βιολογική αμπελουργία. Η διαρκώς αυξανόμενη τάση για κατανάλωση προιόντων που έχουν παραχθεί με μεθόδους φιλικές προς το περιβάλλον, κάνουν την βιολογική αμπελουργία να φαντάζει ως η ιδανική λύση για την προβληματική αμπελουργική δραστηριότητα των Μεσογείων σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Ο σεβασμός στο περιβάλλον και η προστασία του μέσω της αγροτικής δραστηριότητας είναι πιθανόν να προσελκύσουν περισσότερους νέους προς αυτή την κατεύθυνση και έτσι να αυξηθούν τα ποσοστά των νέων αγροτών. Επιπλέον μια εκμετάλλευση ήπιας μορφής επιτρέπει την πολυαπασχόληση και δίνει την δυνατότητα να ασχοληθεί κανείς με την γεωργία σαν δευτερεύουσα απασχόληση. Είναι γεγονός πως την τελευταία δεκαετία η βιολογική γεωργία κερδίζει συνεχώς έδαφος. Η ανοδική αυτή πορεία φαίνεται από τα στοιχεία του οργανισμού πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων ΔΗΩ που αφορούν την εξέλιξη του αριθμού των επιχειρηματιών που εντάσσουν τις εκμεταλλεύσεις τους σε προγράμματα βιολογικής γεωργίας καθώς και τις καλλιεργούμενες εκτάσεις την τελευταία δεκαετία. (www.dionet.gr) 24

Πίνακας 3. Εξέλιξη των καλλιεργούμενων εκτάσεων βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα. ΕΤΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ (στρ.) % ΑΥΞΗΣΗ 1993 5.905-1994 13.430 127% 1995 23.540 75% 1996 37.670 60% 1997 59.278 57% 1998 88.823 50% 1999 103.791 18% 2000 122.089 14% 2001 149.643 23% 2002 158.511 6% 2003 166.725 5% Πίνακας 4. Εξέλιξη του αριθμού των επιχειρηματιών της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα. ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΡΙΘΜΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΩΝ ΕΤΟΣ ΦΥΤΙΚΗ ΖΩΪΚΗ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΟΛΟ % ΑΥΞΗΣΗ 1993 165 - - 165-1994 489 - - 489 196% 1995 639 - - 639 31% 1996 1.109 - - 1.109 74% 1997 1.683 - - 1.683 52% 1998 2.350-35 2.385 42% 1999 2.611-66 2.677 12% 2000 3.036 6 100 3.142 17% 2001 3.419 108 248 3.775 20% 2002 3.343 187 333 3.863 2% 2003 3.321 292 452 4.065 5% Στην περιφέρεια Αττικής, στην οποία ανήκουν τα Μεσόγεια που είναι η περιοχή μελέτης, έχουν ήδη ενταχθεί σε προγράμματα βιολογικής γεωργίας 8.851 στρέμματα, τα οποία 25

αντιπροσωπεύουν το 6% της συνολικής έκτασης βιολογικής γεωργίας. Ο αριθμός των παραγωγών βιολογικών προϊόντων είναι 208 και αντιπροσωπεύουν το 6,22% του συνόλου. (www.dionet.gr) 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Παρόλα τα διαφαινόμενα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει η βιολογική καλλιέργεια του αμπελιού πρέπει να γίνει σαφές, ως προιόν έρευνας, αν αποτελεί μια αξιόπιστη λύση για τους παραγωγούς της περιοχής. Αυτό θα διαπιστωθεί με σύγκριση ανάμεσα σε πληθυσμό παραγωγών της περιοχής που ασκούν συμβατική αμπελοκαλλιέργεια με παραγωγους που έχουν ενταχθεί σε συστήματα βιολογικής καλλιέργειας. Οι ερευνητικές υποθέσεις με τις οποίες ασχολείται η εργασία είναι: 1. Η βιολογική αμπελουργία συμφέρει οικονομικά τον παραγωγό. 2. Ο βιοκαλλιεργητής είναι επιμελής και ακολουθεί όλες τις ενδεδειγμένες μεθόδους βιοκαλλιέργειας. 3. Το προφίλ του βιοκαλλιεργητή αμπέλου διαφέρει από το προφίλ του συμβατικού καλλιεργητή. 4. Η γνώση και η ενημέρωση των βιοκαλλιεργητών και των συμβατικών καλλιεργητών σε θέματα σχετικά με την βιολογική γεωργία διαφέρει. 5. Η επιδότηση είναι ο κύριος παράγοντας άσκησης της βιοκαλλιέργειας. 6. Οι γεωπόνοι παρέχουν όλες τις επιστημονικές πληροφορίες τόσο στους βιοκαλλιεργητές όσο και στους συμβατικούς καλλιεργητές. Από τα αποτελέσματα θα υπάρχει μία σαφής ένδειξη για το κατά πόσο η βιολογική αμπελουργία θα μπορούσε να αποτελέσει αξιόπιστη λύση στην προβληματική αγροτική δραστηριότητα της περιοχής. Επίσης κατά πόσο μπορεί να προσελκύσει τους νέους στην ενασχόληση με την αμπελουργία. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 5.1 Τα στάδια έρευνας με ερωτηματολόγιο Περιληπτικά, τα απαραίτητα στάδια για την πραγματοποίηση μιας έρευνας με ερωτηματολόγιο είναι (Τζαφέρη, 2003): Προσδιορισμός αντικειμένου έρευνας. Στην συγκεκριμένη περίπτωση γίνεται έρευνα για την καταγραφή του προφίλ, των γνώσεων, της στάσης και της συμπεριφοράς των βιοκαλλιεργητών και των συμβατικών καλλιεργητών αμπέλου. Προηγούμενες έρευνες. Βρέθηκαν μελέτες για το συγκριτικό κόστος βιολογικής συμβατικής καλλιέργειας σταφίδας στην Αιγιαλεία. Η απόδοση της βιολογικής καλλιέργειας σταφίδας στο δειγμα που χρησιμοποιήθηκε παρουσιάζεται κατά μέσο όρο αυξημένη κατά 32,5% σε σχέση με την μέση απόδοση της συμβατικής. Η τιμή που εισπράττουν κατά μέσο όρο οι βιολογικοί σταφιδοπαραγωγοί παρουσιάζεται κατά 25,7% υψηλότερη από την τιμή της συμβατικής σταφίδας (Πάντζιος Χρ. et al). Επίσης βρέθηκαν μελέτες για το συγκριτικό κόστος βιολογικής συμβατικής καλλιέργειας αμπελώνων στη Σαντορίνη. Η βιολογική αμπελοκαλλιέργεια στη Σαντορίνη εμφανίζεται κατά 19% περίπου μειωμένη σε σχέση με την απόδοση των συμβατικών αμπελοκαλλιεργειών του δείγματος. Την ίδια στιγμή, οι βιολογικοί αμπελοκαλλιεργητές παρουσιάζονται να εισπράττουν κατά μέσο όρο, τιμή κατά 8,8% υψηλότερη από την συμβατική (Πάντζιος Χρ. et al). Τέλος βρέθηκε συγκριτική ανάλυση των παραγωγικών δυνατοτήτων και της τεχνικής αποτελεσματικότητας των συμβατικών και βιολογικών εκμεταλλεύσεων. Δεν βρέθηκε όμως καμία εργασία στην οποία να έγινε στην πράξη έρευνα με ερωτηματολόγιο προκειμένου να αναδειχθούν τυχόν διαφορές μεταξύ βιοκαλλιεργητών και συμβατικών καλλιεργητών αμπέλου στην περιοχή των Μεσογείων ή ακόμα και στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Αττικής. Διατύπωση υποθέσεων εργασίας. Όπως προαναφέρθηκε οι ερευνητικές υποθέσεις είναι: 1. Η βιολογική αμπελουργία συμφέρει οικονομικά τον παραγωγό. 28

2. Ο βιοκαλλιεργητής είναι επιμελής και ακολουθεί όλες τις ενδεδειγμένες μεθόδους βιοκαλλιέργειας. 3. Το προφίλ του βιοκαλλιεργητή αμπέλου διαφέρει από το προφίλ του συμβατικού καλλιεργητή. 4. Η γνώση και η ενημέρωση των βιοκαλλιεργητών και των συμβατικών καλλιεργητών σε θέματα σχετικά με την βιολογική γεωργία διαφέρει. 5. Η επιδότηση είναι ο κύριος παράγοντας άσκησης της βιοκαλλιέργειας. 6. Οι γεωπόνοι παρέχουν όλες τις επιστημονικές πληροφορίες τόσο στους βιοκαλλιεργητές όσο και στους συμβατικούς καλλιεργητές. Καθορισμός του πληθυσμού ή του πεδίου έρευνας. Ο πληθυσμός έρευνας αποτελείται από τριάντα βιοκαλλιεργητές και τριάντα συμβατικούς καλλιεργητές αμπέλου στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων και κυρίως από τους αμπελώνες της Παιανίας, του Μαρκοπούλου και των Σπατών. Από τα μητρώα βιοκαλλιεργητών των οργανώσεων ελέγχου και πιστοποίησης βιολογικών προιόντων ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ και ΔΗΩ βρέθηκε ότι οι βιοκαλλιεργητές αμπέλου είναι 30. Οι συμβατικοί καλλιεργητές επιλέχθηκαν τυχαία από τα μητρώα των αγροτικών συλλόγων καθεμιάς από τις προαναφερθήσες περιοχές έτσι ώστε τα δύο δείγματα να είναι ίσα σε αριθμό ατόμων και να είναι συγκρίσιμα. Σύνταξη και δοκιμή του σχεδίου του ερωτηματολογίου και τελική σύνταξή του ερωτηματολογίου. Η αρχική μορφή του ερωτηματολογίου της εργασίας αυτής μοιράστηκε σε τρείς βιοκαλλιεργητές και τρείς συμβατικούς καλλιεργητές στην Παιανία, ώστε να ελεγχθεί η καταλληλότητά του. Μετά από κάποιες απαραίτητες διορθώσεις πήρε την τελική του μορφή η οποία παρατήθεται στο παράρτημα. Εκπαίδευση ερευνητών συνεντευκτών. Δεν υπήρχε πρότερη εμπειρία σε τέτοιου είδους έρευνα όμως η θεωρία και οι μεθόδοι που ενδείκνυνται για την σωστή εξέλιξή της ήταν γνωστά. Επιμέλεια των δεδομένων. Αναγνωρίζονται τα αποδεκτά ερωτηματολόγια και τα δεδομένα μετατρέπονται σε μορφή που θα επιτρέψει την ανάλυσή τους και την παρουσίαση των αποτελεσμάτων. 29

5.2 Τύπος ερωτηματολογίου Ο τύπος ερωτηματολογίου που επιλέχθηκε για την συγκεκριμένη έρευνα είναι το ερωτηματολόγιο συνέντευξης. Το ερωτηματολόγιο συνέντευξης είναι το ερωτηματολόγιο πρόσωπο με πρόσωπο και το οποίο αφορά στη συμπλήρωσή του και στην απόκτηση σημαντικού αριθμού πληροφοριών, με την παρουσία του ερευνητή ή των συνεργατών του. Οι ερωτήσεις υποβάλλονται από το συνεντευκτή προφορικά, συχνή δε είναι η χρήση βοηθητικών μέσων, όπως διαγραμμάτων, καρτών (με αναγραφόμενες τις εναλλακτικές απαντήσεις επί κλειστών ερωτήσεων) κτλ. που εμφανίζονται στον ερωτώμενο ταυτόχρονα με την υποβολή των ερωτήσεων. (Τζαφέρη, 2003). Η χρήση του ερωτηματολογίου συνέντευξης έχει σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως: Ο ερευνητής είναι σε θέση να προβεί σε διασαφήνιση των ερωτήσεων που ο ερωτώμενος βρίσκει μη κατανοητές, πολύπλοκες και δυσερμήνευτες, ενώ επιτυγχάνεται υψηλός βαθμός ανταπόκρισης από πλευράς των ερωτώμενων, απ' ό,τι επιτυγχάνεται μέσω του ταχυδρομικού ερωτηματολογίου. Η παρουσία του συνεντευκτή περιορίζει σε σημαντικό βαθμό απαντήσεις της μορφής "δεν ξέρω" ή "δεν απαντώ", ενώ, τέλος, ο συνεντευκτής, πέρα από το ρόλο απλά του υπόχρεου να προβεί στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, παίζει και το ρόλο του παρατηρητή, όπου μπορεί να διερευνήσει άμεσα το φυσικό περιβάλλον και τις ειδικές συνθήκες στις οποίες ζει, δρα και συμπεριφέρεται το ερωτώμενο πρόσωπο. Βέβαια, αρκετά είναι τα μειονεκτήματα της τεχνικής αυτής: Ο χρόνος της συνέντευξης για την απάντηση των ερωτήσεων και τη συμπλήρωσή του ερωτηματολογίου είναι σημαντικός. Αυτό συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την εμπειρία του συνεντευκτή, την καλή του προετοιμασία και την εκπαίδευση, αλλά και με την ικανότητά του για επικοινωνία, πειθώ και επιμονή. Ακόμη, οι συνεντεύξεις είναι δαπανηρές σε χρόνο και χρήμα που αφορούν στο χρόνο μετακίνησης, προσέγγισης του χώρου έρευνας και συνέντευξης των ερωτώμενων (Σιάρδος, 1997). 30

5.3 Σύνταξη ερωτηματολογίου Κατά τη σύνταξη του ερωτηματολογίου επιδίωξη είναι η εκπλήρωση δύο συγκεκριμένων σκοπών. Πρώτο, μολονότι φαίνεται αυτονόητο και απλό, οι ερωτήσεις πρέπει να αποδώσουν τα δεδομένα που ο ερευνητής έχει ανάγκη. Δεύτερο, για να είναι οι ερωτήσεις αξιόπιστες πρέπει να παρέχουν σε όλους τους ερωτώμενους τον ίδιο τύπο πληροφοριών (Σιάρδος, 1997). Μολονότι δεν υπάρχουν κανόνες ως προς τη σύνταξη του ερωτηματολογίου, η εμπειρία έχει δείξει ότι υπάρχουν ορισμένες βασικές αρχές, οι σημαντικότερες από τις οποίες αναφέρονται στα ακόλουθα: 5.3.1 Μέγεθος ερωτηματολογίου Ένα πολύ μεγάλο ερωτ/γιο μπορεί να επιφέρει την πλήξη και την δυσφορία του ερωτώμενου γι αυτό ενδείκνυται να είναι όσο το δυνατόν πιο σύντομο, με την προϋπόθεση ότι οι ερωτήσεις είναι αρκετές ώστε να καλύψουν το θέμα (Τζαφέρη, 2003). Για την συμπλήρωση του ερωτηματολόγιου που χρησιμοποιήθηκε χρειάζονταν 10-15 λεπτά και όπως διαπιστώθηκε από την δοκιμαστική διανομή του, δεν ήταν πληκτικό. 5.3.2 Γλώσσα ερωτηματολογίου Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε είναι απλή κατανοητή και εύκολη, ενώ οι λέξεις είναι από την καθομιλουμένη αποφεύγοντας όμως τις φιλικές εκφράσεις και την αργκό. Από την δοκιμαστική κατανομή φάνηκε οτί δεν υπήρχαν προβλήματα κατανόησης των ερωτήσεων. 5.3.3 Τύποι ερωτήσεων Όσων αφορά το περιεχόμενό τους χρησιμοποιήθηκαν στο ερωτηματολόγιο ερωτήσεις α) δημογραφικές β) γεγονότων γ) γνώσης δ) στάσης/γνώμης/πεποίθησης ε) συμπεριφοράς. Ως προς την ελευθερία απάντησης του ερωτώμενου προτιμήθηκαν οι ερωτήσεις κλειστού τύπου δηλαδή ερωτήσεις με συγκεκριμένο αριθμό επιλογών (απαντήσεων), επειδή παρουσιάζουν τα εξής πλεονεκτήματα: α) Οι απαντήσεις μπορούν εύκολα να αριθμηθούν και να κωδικοποιηθούν και 31

συνεπώς επιτρέπουν την ταχεία μεταφορά τους στον υπολογιστή για την παραπέρα στατιστική επεξεργασία τους και β) Από τον τρόπο που παρατίθενται οι απαντήσεις τους, είναι εύκολο να εντοπιστεί εκείνη η απάντηση που ταιριάζει στον κάθε ερωτώμενο, πλεονεκτούν δε σημαντικά όταν ο ερωτώμενος εμφανίζει αδυναμίες να εκφραστεί προφορικά (Σιάρδος, 1997). Ανοικτού τύπου ή ελεύθερης απάντησης ερωτήσεις χρησιμοποιήθηκαν μόνο σε δημογραφικές και οικονομικού περιεχομένου ερωτήσεις (Σιάρδος, 1997). 5.4 Παράγοντες που επηρεάζουν το βαθμό ανταπόκρισης των ερωτώμενων 5.4.1 Περιεχόμενο ερωτηματολογίου Πολλοί θεωρούν τα ερωτηματολόγια ως τρόπους παρέμβασης στην ιδιωτική τους ζωή, γι' αυτό και αρνούνται να απαντήσουν στις ερωτήσεις που τους υποβάλλονται, ενώ άλλοι τα εκλαμβάνουν ως ευκαιρία για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους (Σιάρδος, 1997). Γι αυτό και το ερωτηματολόγιο της εργασίας περιέχει όσο το δυνατόν πιό σαφές υλικό και αποφεύγει να ζητά από τους ερωτόμενους να αποκαλύψουν ευαίσθητα δεδομένα και λεπτομέρειες σχετικά με την ζωή τους. 5.4.2 Ανωνυμία του ερωτώμενου Τα άτομα είναι περισσότερο πιθανό να ανταποκριθούν στην συμπλήρωση των ερωτηματολογίων στο βαθμό που ο ερευνητής είναι σε θέση να διασφαλίσει ή να εγγυηθεί την ανωνυμία τους. Από την άλλη, εξαιτίας ορισμένων ψυχολογικών ή και κοινωνικών παραγόντων που δεν είναι άμεσα αναγνωρίσιμοι, τα άτομα ίσως να μην επιθυμούν να αποκαλύψουν σε τρίτους ζητήματα που τους αφορούν άμεσα (Σιάρδος, 1997). 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 Ερευνητική υπόθεση 1 Η πρώτη ερευνητική υπόθεση είναι οτι η βιολογική αμπελουργία συμφέρει οικονομικά τον παραγωγό. Έγινε πρόσθεση όλων των εσόδων και των εξόδων για τους συμβατικούς και βιολογικούς καλλιεργητές και υπολογίστηκε το καθαρό κέρδος ανά στρέμμα αφαιρώντας τα έξοδα από τα έσοδα (Ερωτηματολόγιο, Μέρος Δ, Ερωτήσεις 21,22). Το μέσο εισόδημα ανά στρέμμα (προερχόμενο από την αμπελουργία) των συμβατικών καλλιεργητών είναι 85,70 ευρώ και η τυπική απόκλιση 139,53. Το μέσο εισόδημα ανά στρέμμα (προερχόμενο από την αμπελουργία) των βιολογικών καλλιεργητών είναι 414,05 ευρώ και η τυπική απόκλιση 763,25 (παράρτημα Πίνακες 2,3) Προκειμένου να διαπιστωθεί εάν τα αποτελέσματα ακολουθούν κανονική κατανομή, έγινε τεστ κανονικότητας Ρ-Ρ plot (παράρτημα Πίνακες 4). Από τον έλεγχο προέκυψε πως τα αποτελέσματα δεν παρουσιάζουν κανονικότητα στην κατανομή τους. Έτσι ο έλεγχος μέσων όρων που αρμόζει στην συγκεκριμένη περίπτωση, έγινε με μη παραμετρικό τεστ και συγκεκριμένα με το τεστ Mann-Whitney (παράρτημα Πίνακες 5) Από το τεστ προκύπτει οτι η βιολογική γεωργία συμφέρει οικονομικά των παραγωγό αφού τα κέρδη των δύο πληθυσμών έχουν σημαντική στατιστική διαφορά επειδή Asymp.Sig.(2- tailed)<0.05 Προκειμένου να διαπιστώσουμε κατά πόσο η επιδότηση που παίρνουν οι βιοκαλλιεργητές παίζει σημαντικό ρόλο στα έσοδά τους κάναμε την ίδια σύγκριση με αυτή που προηγήθηκε, με την διαφορά οτι τώρα δεν υπολογίστηκε η επιδότηση (παράρτημα Πίνακες 6). Από τα αποτελέσματα του τέστ διαπιστώνουμε πως η επιδότηση παίζει σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των κερδών των βιοκαλλιεργητών, αφού χωρίς αυτήν τα κέρδη τους δεν διαφέρουν στατιστικά από αυτά των συμβατικών καλλιεργητών. Asymp.Sig(2-tailed)>0.05 Αφού εντοπίσαμε ότι η επιδότηση είναι ένα στοιχείο που επηρεάζει σημαντικά το κέρδος, ελέγξαμε μεταξύ τους και άλλους παράγοντες για να δούμε αν υπάρχουν και άλλες στατιστικά σημαντικές διαφορές. (παράρτημα Πίνακες 7). 33