ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΠΣ ΓΕΩΡΓΙΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΠΣ ΓΕΩΡΓΙΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ιπλωµατική εργασία µε θέµα: ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΕΛΙΑΣ ΣΤΟΥΣ Υ ΑΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ ΣΤΗ ΝΗΣΟ ΛΕΣΒΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ Φοιτήτρια Επιβλέπων : Μπαγγέα Αικατερίνη Επίκουρος Καθηγητής κ. Γαγάνης Πέτρος Μυτιλήνη Νοέµβριος 2010

Προσδιορισµός της επίδρασης της ελαιοκαλλιέργειας και των προιόντων ελιάς στους υδατικούς πόρους στη Νήσο Λέσβου µε βάση την έννοια του εικονικού νερού. Μπαγγέα Αικατερίνη ΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στο Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών Γεωργία και Περιβάλλον του Τµήµατος Περιβάλλοντος ως µέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση ιπλώµατος Ειδίκευσης στο Γεωργία και Περιβάλλον Επιβλέπων καθηγητής: κ. Γαγάνης Πέτρος Μυτιλήνη 2010 2

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ θερµά τον επιβλέποντα Επίκουρο Καθηγητή κ. Πέτρο Γαγάνη, για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε στη ανάθεση της µελέτης ενός θέµατος που ήταν στα άµεσα ενδιαφέροντά µου και για την κατανόηση και την άµεση ανταπόκρισή του στις δυσκολίες που αντιµετώπιζα, όπως επίσης και για τις χρήσιµες υποδείξεις του. Να ευχαριστήσω όλους όσους έβαλαν έστω και ένα µικρό λιθαράκι για την περαίωση της παρούσας εργασίας καθώς και όσους µου παρείχαν πληροφορίες απαραίτητες για την ολοκλήρωση κάποιων στοιχείων. Τέλος να ευχαριστήσω τον φίλο µου για την ψυχολογική υποστήριξη που µου παρείχε καθόλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας και να εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες µου στους γονείς µου, οι οποίοι βρίσκονται πάντα δίπλα µου σε κάθε βήµα. Σ αυτούς αφιερώνεται και η εργασία. 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος «Γεωργία και Περιβάλλον», του τµήµατος Περιβάλλοντος του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Πραγµατεύεται την έννοια του εικονικού νερού ως εργαλείο διαχείρισης των υδατικών πόρων, στον τοµέα της Γεωργίας Τα έντονα προβλήµατα της ανεξέλεγκτης χρήσης νερού, µε τη µορφή της δραµατικής αύξησης των αρδευόµενων γεωργικών εκτάσεων, που έχουν σαν στόχο κυρίως την αύξηση των παραγόµενων ποσοτήτων των προϊόντων, οδηγούν στην ανάγκη εύρεσης και εφαρµογής οικονοµικών εργαλείων. Σκοπός της. παρούσας εργασίας είναι ο προσδιορισµός της υφιστάµενης κατάστασης των υδατικών πόρων και η προσέγγιση υπολογισµού του εικονικού νερού, του υδατικού αποτυπώµατος και άλλων ευρύτερων εννοιών όπως : εµπόριο εικονικού νερού ( ροή εικονικού νερού µεταξύ των χωρών καθώς και καθαρή ποσότητα εικονικού νερού που εισάγεται), όσον αφορά την ελαιοκαλλιέργεια στη Νήσο Λέσβου. Στην εισαγωγή γίνεται αναφορά της σηµερινής κατάστασης των υδατικών πόρων και του προβλήµατος διαχείρισης τους. Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται ο τρόπος αντιµετώπισης του προβλήµατος µε βάση την έννοια της Βιώσιµης ιαχείρισης και εξοικονόµησης του νερού και παρατίθεται η κατάσταση των υδάτων στον Ελλαδικό χώρο. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγµατεύεται την έννοια και την σηµασία του υδατικού αποτυπώµατος και του εικονικού νερού καθώς και την πρακτική αξία αυτού. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια του εµπορίου του εικονικού νερού, η σηµασία του σε παγκόσµιο επίπεδο και οι επιπτώσεις αυτού στις εξαγωγικές χώρες. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο εικονικό νερό για την εξοικονόµηση νερού ενώ στο πέµπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται κάποια παραδείγµατα τόσο από την Ελλάδα όσο και πέραν των συνόρων για την χρήση της έννοιας εικονικού νερού ως ένα νέο εργαλείο στη διαχείριση των υδατικών πόρων. Ακολουθεί η µεθοδολογία που εφαρµόστηκε για τον υπολογισµό του εικονικού νερού και του υδατικού αποτυπώµατος για την παραγωγική διαδικασία της ελαιοκαλλιέργειας για το νησί της Λέσβου κατά µέσο όρο των ετών 2003-2009.Υπολογίστηκε επίσης η ροή των εισαγωγών και εξαγωγών για το νησί και βγήκαν κάποια αποτελέσµατα και συµπεράσµατα. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 Το πρόβληµα του νερού σήµερα..8 1. ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΝΕΡΟ......9 1.1. Βιώσιµη διαχείριση νερού...10 1.2. ιαχείριση της ζήτησης & εξοικονόµηση νερού. 11 1.2.1 Οικονοµικά εργαλεία... 11 1.2.2. Τεχνικές επεµβάσεις.12 1.3. Κατάσταση των υδάτων και διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα. 13 2. ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΝΕΡΟ 2.1. Εικονικό νερό και αποτύπωµα ( ίχνος ) νερού 15 Γενικά-Ορισµοί..15 2.2. Το «Υδατικό Αποτύπωµα» και η έννοια του εικονικού νερού 17 2.3. Η πρακτική αξία της έννοιας του εικονικού νερού..19 2.4. Εικονικό νερό: σηµαντικό εργαλείο διαχείρισης των υδάτων...21 2.5. Στοιχεία εικονικού νερού- ορισµοί...21 2.5.1. ιάκριση των στοιχείων εικονικού νερού 22 2.6. Χαρακτηρισµός των προϊόντων τροφίµων για τον υπολογισµό του εικονικού νερού 23 3. ΕΜΠΟΡΙΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ 3.1 Έννοια- Σηµασία...26 3.2. Εµπόριο εικονικού νερού σε παγκόσµιο επίπεδο. 28 3.3 Ποσότητες µπλε και πράσινου νερού στο παγκόσµιο εµπόριο εικονικού νερού....33 3.4 Περιβαλλοντικές επιπτώσεις εµπορίου εικονικού νερού στις εξαγωγικές χώρες...34 4. ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΝΕΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΝΕΡΟΥ. 37 5

5.ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΕΙΚΟΝΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ 5.1. Παγκόσµια...39 5.1.1. Λεκάνη απορροής του ποταµού Guadiana Ισπανία.39 5.1.2. Λίβανο 39 5.1.3. 1ράν 40 5.1.4. Αίγυπτος...41 5.2. ΕΛΛΑ Α..42 5.2.1. Νοµός Κορινθίας...42 5.2.2. Θεσσαλία...42 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ...45 Υπολογισµός πράσινου και µπλε νερού, Περιεχόµενο εικονικού νερού(v).45 Υπολογισµός πράσινου, µπλε και γκρι αποτυπώµατος (ίχνους) νερού στην παραγωγική διαδικασία του λαδιού...51 Υπολογισµός της εµπορικής ροής του εικονικού νερού και του εθνικού εµπορικού ισοζυγίου του εικονικού νερού...54 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...57 Συµπεράσµατα....68 Βιβλιογραφία..72 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...79 Μέσες µηνιαίες τιµές µετεωρολογικές παρατηρήσεις του σταθµού Μυτιλήνης, Ακρασίου, Αγ.Παρασκευής, Σιγρίου/ Πτερούντας. Μέσες µηνιαίες τιµές µετεωρολογικές παρατηρήσεις των 4 Σταθµών. Μέσες µηνιαίες τιµές ηλιοφάνειας για το νησί της Λέσβου. Πίνακας υπολογισµού Εξατµισοδιαπνοής, Αρδευτικών απαιτήσεων, Παροχής αρδευτικού νερού, Απωλειών αρδευτικού νερού. Πίνακας υπολογισµού εικονικού νερού ελιάς & συνολικού υδατικού αποτυπώµατος (λάδι) για το νησί. Πίνακας υπολογισµού εικονικού νερού ενός κιλού λαδιού. Πίνακας εισαγωγών- εξαγωγών- αποµένον & καθαρή ποσότητα εισαγωγής εικονικού νερού. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το νερό είναι ένα κοινωνικό αγαθό, αναντικατάστατο για την επιβίωση, την υγεία και την οικονοµική ανάπτυξη µε σηµαντική πολιτιστική ή ακόµα και θρησκευτική αξία. Η διαθεσιµότητά του βελτιώνει την ευηµερία τόσο του ατόµου όσο και του κοινωνικού συνόλου. Καλή ποιότητα νερού για το µεµονωµένο άτοµο σηµαίνει ταυτόχρονα και καλύτερη ποιότητα νερού για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Με αυτή την έννοια το νερό δεν είναι µόνο κοινωνικό αλλά και ένα κοινό αγαθό και αποτελεί δικαίωµα όλων η πρόσβαση σε καθαρό νερό. Περισσότερο νερό για κάποιον ιδιώτη µπορεί να σηµαίνει λιγότερο νερό για άλλους, οι οποίοι µοιράζονται τον ίδιο πόρο. Οι υδατικοί πόροι χρησιµοποιούνται για την κάλυψη σε νερό των αναγκών της γεωργίας, των αστικών και τουριστικών περιοχών, της βιοµηχανίας και βιοτεχνίας αλλά και για τη διατήρηση των περιβαλλοντικών ισορροπιών. Τα τελευταία εκατό χρόνια οι ανάγκες των ανθρώπων σε νερό σχεδόν διπλασιάστηκαν. Η αύξηση του πληθυσµού, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και η ανάπτυξη της αρδευόµενης γεωργίας είναι οι κυριότεροι παράγοντες που προκάλεσαν τη µεγάλη αυτή αύξηση της κατανάλωσης του νερού. Ο πληθυσµός της γης τριπλασιάστηκε τον αιώνα που πέρασε και η αύξηση αυτή συνοδεύτηκε και από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου που οδήγησε και συνεχίζει να οδηγεί σε αύξηση της κατανάλωσης του νερού. Το πρόβληµα αυτό εµφανίζεται εντονότερο σε συγκεκριµένες περιοχές του πλανήτη στις οποίες δηµιουργήθηκαν γιγάντια αστικά και οικονοµικά κέντρα και οδηγεί σε εντεινόµενη µείωση των διαθέσιµων αποθεµάτων νερού. Η έλλειψη νερού έχει επισηµανθεί ως ένα από τα κυρίαρχα προβλήµατα για τις γενιές που έρχονται και τις συνέπειες της, τις έχουν ήδη υποστεί κάποιες περιοχές της γης. Αναγνωρίζεται σήµερα ότι αν δεν γίνει σωστή διαχείριση των υδατικών πόρων θα δηµιουργηθούν τεράστια προβλήµατα που θα αποτελέσουν απειλή για την παγκόσµια σταθερότητα και ειρήνη. Το υδατικό πρόβληµα γίνεται ακόµα εντονότερο εξαιτίας και των συνεπειών των κλιµατικών αλλαγών. Η ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων εποµένως αποτελεί ζήτηµα πρωτίστης σηµασίας ιδιαίτερα σε περιοχές µε ελλειµµατικό υδατικό ισοζύγιο. Βέβαια ο πιο απαιτητικός σε νερό τοµέας ανθρώπινης δραστηριότητας σήµερα είναι η γεωργία που στην Ελλάδα φτάνει στο 85% της συνολικής κατανάλωσης νερού και άρα η ανάγκη για βιώσιµη διαχείριση 7

του αρδευτικού νερού και µάλιστα σε περιοχές οι οποίες πλήττονται από την ξηρασία κρίνεται επιβεβληµένη. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων προτείνονται συνεχώς διάφορα µέτρα και ενέργειες που σκοπεύουν στη εξοικονόµηση και αποτελεσµατική χρήση του νερού µε ταυτόχρονη προστασία του περιβάλλοντος. Το πρόβληµα του νερού σήµερα Ο ρυθµός αύξησης της ζήτησης του νερού λόγω ανταγωνιστικών χρήσεων σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι τα ανανεώσιµα υδατικά αποθέµατα παραµένουν σταθερά, αν όχι µειούµενα, δηµιούργησε τη διατάραξη του ισοζυγίου µεταξύ προσφοράς και ζήτησης του νερού. Η συνεχής µείωση των κατά κεφαλήν διαθέσιµων υδατικών πόρων εξαιτίας της αύξησης του πληθυσµού και η διαρκής αύξηση απαιτήσεων ως αποτέλεσµα της αλλαγής της ποιότητας της ζωής και της τεχνολογικής εξέλιξης, σκιαγραφούν την εικόνα της σηµερινής διεθνούς κατάστασης στα θέµατα νερού. Η κλιµατική αλλαγή έρχεται να επιβαρύνει ακόµη περισσότερο την κατάσταση, καθώς η συχνή εναλλαγή των ακραίων φαινοµένων, όπως η ξηρασία και οι πληµµύρες, δυσχεραίνουν ακόµη περισσότερο την αναπλήρωση των φυσικών δεξαµενών του νερού. [28]. Επιπλέον, η εξάντληση των εύκολα εκµεταλλεύσιµων πηγών νερού, ο περιορισµός των κονδυλίων για µεγάλα υδραυλικά έργα σε συνδυασµό µε το αυξανόµενο κόστος εκµετάλλευσης νέων υδατικών πόρων, η αύξηση της ρύπανσης, η υπο-τιµολόγηση του νερού και η αναποτελεσµατικότητα του δηµόσιου τοµέα που συνήθως το διαχειρίζεται, αποτελούν τις βασικές αιτίες εξάντλησης και υποβάθµισης των υδατικών συστηµάτων και κάνουν επιτακτικότερη την ανάγκη εξεύρεσης λύσης στο σοβαρό πρόβληµα του νερού. Το µοντέλο ανάπτυξης που εφαρµόστηκε µέχρι σήµερα, υποτίµησε συστηµατικά τα περιβαλλοντικά όρια και τις δυνατότητες της φέρουσας ικανότητας της γης, δηµιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι η τεχνολογία µπορεί να λύσει όλα τα προβλήµατα. Σήµερα καθίσταται πλέον σαφές ότι το πρόβληµα του νερού δεν απαιτεί τη µονόπλευρη εξασφάλιση ολοένα και περισσότερων υδατικών αποθεµάτων, αλλά αντιθέτως, επιβάλλει την επίτευξη ισορροπίας µεταξύ προσφοράς και ζήτησης του. Με τον όρο αυτό εννοείται η εφαρµογή πολιτικών και µέτρων µε σκοπό τον έλεγχο 8

και τη ρύθµιση της ποσότητας του νερού που χρησιµοποιείται από τους διάφορους χρήστες. Βασικά εργαλεία στη διαχείριση της ζήτησης είναι η χρήση τεχνολογιών εξοικονόµησης νερού, η ενηµέρωση και περιβαλλοντική εκπαίδευση των καταναλωτών και η αξιοποίηση οικονοµικών κινήτρων και µεθόδων [40].Η υπόθεση της διευθέτησης αυτού του ισοζυγίου αφορά σε ένα σύνολο επιµέρους παραµέτρων που αλληλεπιδρούν και συνθέτουν το πολύπλοκο πρόβληµα του νερού. Καταρχήν στις φυσικές και τεχνικές παραµέτρους που σχετίζονται µε τη διαθεσιµότητα του νερού στη φύση και στον σχεδιασµό των τεχνικών αξιοποίησης του. Σε οικονοµικές παραµέτρους, αφού άµεσα εξαρτώνται από το νερό µια σειρά από σηµαντικές οικονοµικές δραστηριότητες, όπως η αγροτική παραγωγή, η βιοµηχανία, η παραγωγή ενέργειας, ο τουρισµός και άλλες. Σε κοινωνικές παραµέτρους που συνδέονται µε την κοινωνική συνοχή και την ευηµερία. Τέλος αφορά σε περιβαλλοντικές παραµέτρους που επιβάλλουν την περιβαλλοντική προστασία, καθώς το νερό είναι ένα από τα σηµαντικότερα αγαθά µε ανυπολόγιστη οικολογική αξία. 1. ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΝΕΡΟ Η διαχείριση της ζήτησης του νερού - της οικονοµικής θεώρησης του- είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που συγκροτούν τη µόνη λύση, αυτήν της Βιώσιµης Ανάπτυξης, στο σηµαντικό πρόβληµα του νερού. Η διερεύνηση των δυνατοτήτων εξοικονόµησης νερού όσο και η µελέτη και αξιολόγηση των κατάλληλων κοινωνικών επεµβάσεων και οικονοµικών µεθόδων και µέτρων που µπορούν να συµβάλλουν αποφασιστικά στην κατεύθυνση του ελέγχου της ζήτησης αποτελούν κορυφαίες επιλογές µιας βιώσιµης πολιτικής. Η ανάγκη για αλλαγή του παραδείγµατος της διαχείρισης και για υιοθέτηση των αρχών της βιωσιµότητας έχει ευρέως αναγνωριστεί και πολλοί διεθνείς οργανισµοί έχουν προχωρήσει στην πρόταση κατευθυντήριων αρχών και οδηγιών [9,32]. 9

1.1. Βιώσιµη διαχείριση νερού Το µοντέλο της Βιώσιµης Ανάπτυξης, το οποίο προτείνει µια ανάπτυξη µε ισόρροπη έµφαση τόσο στην οικονοµία, όσο και στην κοινωνική συνοχή και την περιβαλλοντική προστασία, προβάλλει σήµερα ως η µόνη προοπτική για το µέλλον της ζωής στη γη. Ένα µέλλον που συνδέεται µε µια οικονοµική ανάπτυξη που στηρίζεται διαχρονικά στην αξιοποίηση αποκλειστικά των ανανεώσιµων υδατικών αποθεµάτων, διασφαλίζοντας έτσι την προστασία και διατήρηση του µόνιµου υδατικού δυναµικού, µε στόχο την εξασφάλιση της συντήρησης της ζωής για τις επόµενες γενεές. Η Βιώσιµη διαχείριση του νερού επιδιώκει την ισόρροπη ικανοποίηση κοινωνικών, οικονοµικών περιβαλλοντικών απαιτήσεων και αναγκών ώστε να επιτυγχάνεται το καλύτερο δυνατό για την κοινωνία, που είναι άλλωστε ο τελικός χρήστης και αποδέκτης. Η διαχείριση του νερού διακρίνεται στη διάσταση της φυσικής προσφοράς του και σε αυτή της ζήτησης. Οι δύο αυτές διαστάσεις µέχρι πρόσφατα αντιµετωπίζονταν ανεξάρτητα, θεωρώντας τη ζήτηση του νερού δεδοµένη Έτσι µονόπλευρος στόχος της διαχείρισης των υδατικών πόρων ήταν η διευθέτηση της φυσικής προσφοράς του νερού στη ζήτηση που διαµορφώνουν οι αναπτυξιακές ανάγκες. [57].Η προσφορά του νερού θεωρείται ανανεώσιµη αλλά περιορισµένη, οι ανάγκες σε νερό δεν θεωρούνται πλέον δεδοµένες, ούτε τα υδατικά αποθέµατα ανεξάντλητα, αλλά αντίθετα, η προσπάθεια έχει στόχο την προσαρµογή των αναγκών και των δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε το νερό εντός των διαθέσιµων υδατικών αποθεµάτων, φροντίζοντας για την προστασία και τη διατήρηση του υδατικού περιβάλλοντος. Ο κοινωνικός χαρακτήρας του νερού σε συνδυασµό µε την έµφαση στη χρηστική του αξία, αποτέλεσαν τις αρχές στις οποίες στηρίχτηκε η πολιτική αυτή για τους υδατικούς πόρους. Η διαθεσιµότητα όµως των υδατικών πόρων δεν µπορεί να αυξηθεί απεριόριστα, χωρίς παράλληλη αύξηση του µακροχρόνιου κοινωνικού κόστους, είτε ως οικονοµικό είτε ως περιβαλλοντικό κόστος [42]. Ο επαναπροσδιορισµός της υδατικής πολιτικής σύµφωνα µε την παραδοχή της Βιώσιµης Ανάπτυξης, προϋποθέτει την υιοθέτηση και υλοποίηση βασικών αρχών: Ενιαία και Ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των τεχνικών, περιβαλλοντικών, αναπτυξιακών, οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών παραµέτρων του νερού. ιαχείριση της ζήτησης του νερού. Προβλέπει την αξιοποίηση οικονοµικών 10

κινήτρων και εργαλείων (τιµολόγηση, φορολόγηση, πολιτική ποινών, απαλλαγών και επιδοτήσεων ) στο πνεύµα της αρχής «Ο ρυπαίνων και ο χρήστης πληρώνουν» µε στόχο τον έλεγχο των χρήσεων και την εξοικονόµηση του νερού. Αποκεντρωµένη και συµµετοχική διαχείριση του νερού. Προϋποθέτει την ένταξη, την ενεργοποίηση και τη συµµετοχή στη λήψη αποφάσεων όλων των φορέων της τοπικής κοινωνίας και των χρηστών του νερού [10]. 1.2. ιαχείριση της ζήτησης & εξοικονόµηση νερού Η ζήτηση σε νερό αυξάνεται τρεις φορές πιο γρήγορα από ότι ο πληθυσµός. Συγχρόνως η συνολική διαθέσιµη ποσότητα του νερού σε κάθε χώρα παραµένει περίπου σταθερή. Παράλληλα, το κόστος εκµετάλλευσης κάθε νέου κυβικού νερού, υπολογίζεται ότι θα στοιχίσει τρεις φορές περισσότερο από ότι το προηγούµενο. Όση αξία έχει σήµερα η αξιοποίηση νέων υδατικών αποθεµάτων για την κάλυψη των διαρκώς αυξανόµενων αναγκών, τουλάχιστον άλλη τόση έχει και ο έλεγχος της ζήτησης µε στόχο την εξοικονόµηση του νερού, προκειµένου να µη χρειαστούν νέες πηγές και νέα έργα. Η διαχείριση της ζήτησης του νερού θεωρείται σήµερα ως η φθηνότερη εναλλακτική πηγή νερού. Τα περιθώρια εξοικονόµησης νερού από την εφαρµογή της διαχείρισης της ζήτησης είναι µεγάλα. Έχει υπολογιστεί ότι η εφαρµογή της διαχείρισης της ζήτησης µπορεί παγκοσµίως να µειώσει την κατανάλωση νερού κατά 10-50% στην γεωργία, 40-90% στην βιοµηχανία και 30% στην ύδρευση διατηρώντας ακέραια τόσο τα οικονοµικά οφέλη όσο και την ποιότητα της ζωής. Η εξοικονόµηση του νερού µπορεί να επιτευχθεί µε πολλούς τρόπους. Μπορούν να χρησιµοποιηθούν οικονοµικά εργαλεία, τεχνικές επεµβάσεις και µέτρα πολιτικής. 1.2.1 Οικονοµικά εργαλεία Οικονοµικά εργαλεία αποτελούν οι επιχορηγήσεις, οι φόροι, τα πρόστιµα, οι υψηλότερες τιµές κυβικού νερού για µεγάλες καταναλώσεις και η χρέωση του νερού για όλες τις χρήσεις που έχουν ως σκοπό να ευαισθητοποιήσουν τους χρήστες προς την κατεύθυνση της θεώρησης της πραγµατικής αξίας του αγαθού. Ο στόχος είναι να δοθεί στους χρήστες η αίσθηση της ορθολογικότερης χρήσης, της εξοικονόµησης του νερού και της βιωσιµότητας στη χρήση. 11

Η σωστή τιµολόγηση ενός αγαθού αποτελεί µήνυµα τόσο για τους «χρήστες» όσο και για τους «παραγωγούς» για την οικονοµική αξία της χρήσης του αντίστοιχου πόρου. Αποτελεί τον πιο άµεσο τρόπο για τη δηµιουργία εσόδων µε σκοπό την αναβάθµιση των υπηρεσιών και τον έλεγχο της ζήτησης. 1.2.2. Τεχνικές επεµβάσεις Οι τεχνικές επεµβάσεις περιλαµβάνουν την εφαρµογή συσκευών για την εξοικονόµηση νερού, την εισαγωγή µετρητών εκεί που δεν υπάρχουν, ανακύκλωση νερού και τεχνολογίες ελέγχου και περιορισµού των απωλειών. Είναι σηµαντικό να ειπωθεί ότι έχει υπολογιστεί ότι η εισαγωγή µετρητών σε διάφορες περιοχές του Καναδά, επέφερε µία µείωση της κατανάλωσης νερού περίπου 15-20%, η εγκατάσταση µηχανηµάτων εξοικονόµησης νερού ιδιαίτερα στις κατοικίες µία µείωση της τάξης του 20% και η ανακύκλωση περίπου 39%. Παράλληλα οι τεχνικές επεµβάσεις µπορούν να περιλαµβάνουν αλλαγές σε εφαρµοσµένες πρακτικές όπως π.χ. την καλλιέργεια λιγότερο υδροβόρων φυτών, ή την αλλαγή των µεθόδων άρδευσης στη γεωργία. Η εφαρµογή µεθόδων για τον περιορισµό των διαρροών αποτελεί σηµαντικό βήµα προς την εφαρµογή της διαχείρισης της ζήτησης. Οι διαρροές, η µείωση των οποίων αποτελεί ένα σηµαντικό τρόπο εξοικονόµησης νερού (στον τοµέα της ύδρευσης φτάνουν µέχρι 35%), σχετίζονται τόσο µε τη ζήτηση του νερού όσο και µε το λειτουργικό κόστος. 1.2.3 Κοινωνικές επεµβάσεις και µέτρα πολιτικής Αυτές οι επεµβάσεις αναφέρονται στους τρόπους που χρησιµοποιούνται και στα µέτρα που λαµβάνονται ώστε να προτρέπονται οι χρήστες στην εξοικονόµηση του νερού. Αυτά συνοψίζονται σε: Προγράµµατα ενηµέρωσης, επιµόρφωσης και πληροφόρησης για την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέµατα που αφορούν το νερό (χρήση, ρύπανση, τιµολόγηση κ.α). Τα προγράµµατα αυτά επηρεάζουν µε τέτοιο τρόπο τους καταναλωτές ώστε είναι δυνατόν να περιοριστεί η κατανάλωση έως 10%. Έρευνες µέσω ερωτηµατολογίων, που αποτιµούν την γνώµη των καταναλωτών για πολλά αγαθά. Αποδεικνύονται εξαιρετικά σηµαντικές για το νερό 12

καθώς µπορούν να δώσουν πληροφορίες για πολλά θέµατα όπως π.χ τιµολόγηση του νερού κ.α,θέµατα που δεν έχουν τη δυνατότητα οι αρµόδιοι να συλλέξουν αλλιώς. Οι συνδυασµένες επεµβάσεις είναι πιο αποτελεσµατικές. Για το λόγο αυτό και για να θεωρηθεί επιτυχηµένη η προσπάθεια εφαρµογής µιας πολιτικής εξοικονόµησης νερού χρειάζεται ο συνδυασµός τόσο τεχνολογιών εξοικονόµησης νερού, όσο και η σωστή τιµολόγηση αυτού παράλληλα µε τη χρήση οικονοµικών µέτρων, την επιβολή κανόνων και την απαραίτητη επιµόρφωση [54]. 1.3. Κατάσταση των υδάτων και διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα Η Ελλάδα διαθέτει σχετικά επαρκείς ποσότητες υδατικών πόρων, όµως όπως και σε πολλές άλλες µεσογειακές χώρες, το κλίµα σε συνδυασµό µε τη γεωµορφολογία και την πολύµορφή γεωλογική δοµή συντελούν στη χωρική και χρονική άνιση κατανοµή των υδατικών πόρων. Στην Ελλάδα το 2006 τα υδατικά αποθέµατα υπολογίζονταν σε 69,5 κυβικά χιλιόµετρα εκ των οποίων τα υπόγεια υδάτινα αποθέµατα είναι 20,5 κυβικά µέτρα και τα υπόλοιπα 49 δις κυβικά µέτρα είναι επιφανειακά αποθέµατα. Στην Ελλάδα είναι πολύ σηµαντικό το πρόβληµα της υφαλµύρωσης των παράκτιων υδροφόρων οριζόντων λόγω του µεγάλου µήκους της ακτογραµµής (16.000 χιλιόµετρα) και των ασβεστολιθικών πετρωµάτων. Το πρόβληµα είναι εντονότερο στη νότια και ανατολική Ελλάδα και τα νησιά. Η διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα γίνεται αποσπασµατικά από πολλούς φορείς. Ο κάθε φορέας είναι υπεύθυνος για τους υδατικούς πόρους που ανήκουν στη δικαιοδοσία του, δηλαδή ανάλογα µε το είδος της χρήσης, όπως γεωργική, υδρευτική, βιοµηχανική, ενεργειακή ή τουριστική. υστυχώς, όµως, η υπό στενή οπτική γωνία µερική θεώρηση των πραγµάτων δεν µπορεί να οδηγήσει στον ορθό προγραµµατισµό καινούριων µελετών και υδραυλικών έργων, στην αποτελεσµατική αντιµετώπιση των σηµερινών και µελλοντικών αναγκών σε νερό, καθώς και στην επίλυση των ποικίλων τοπικών προβληµάτων µε πνεύµα δικαιοσύνης και σεβασµού προς το περιβάλλον. Μια βασική αρχή στη διαχείριση των υδατικών πόρων είναι η συνολική θεώρηση. Αυτή επιτρέπει συστηµατική ανάλυση και αξιολόγηση των στοιχείων και λήψη ορθολογικών αποφάσεων, χωρίς τις οποίες δεν είναι εφικτή η αποτελεσµατική αντιµετώπιση των προβληµάτων των υδατικών πόρων. Επιπλέον η συνολική θεώρηση βοηθά να αποφεύγονται οι παράλληλες 13

εργασίες, µελέτες ή έρευνες για το ίδιο ή ανάλογο αντικείµενο, εποµένως να αποφεύγεται η σπατάλη ανθρώπινου και επιστηµονικού δυναµικού. Η διαχείριση του νερού στην Ελλάδα εµφανίζει κυρίως πρόβληµα ποσότητας παρά ποιότητας. Αν και στην Ελλάδα υπάρχει σχετική επάρκεια υδατικού δυναµικού, η χωρικά και χρονικά ανοµοιόµορφη κατανοµή αποθεµάτων και βροχοπτώσεων, σε συνδυασµό µε τη µη ορθολογική χρήση του νερού δηµιουργούν συχνά προβλήµατα ανεπάρκειας αυτού του πολύτιµου πόρου σε ορισµένες περιοχές της χώρας. Ιδιαίτερα υψηλή κατανάλωση νερού παρατηρείται στη Θεσσαλία για αγροτική χρήση και στην Αττική για αστική χρήση [59]. Η χωρική κατανοµή καθιστά την Ανατολική Πελοπόννησο, την Αττική, την Κεντρική Ελλάδα, την Εύβοια και τα νησιά του Αιγαίου ως υδατικά διαµερίσµατα µε τους λιγότερους διαθέσιµους πόρους και ακολουθούν η Θεσσαλία, η υτική Μακεδονία και η Κρήτη. Επιπλέον, παρατηρείται ότι το 45% του συνόλου των κατακρηµνίσεων λαµβάνει χώρα από το εκέµβριο µέχρι τον Ιανουάριο. Σχετικά µε την ποιότητα των υδατικών πόρων, έπειτα από τη θέσπιση των Ευρωπαϊκών Κανονισµών και Οδηγιών, το πόσιµο νερό περνάει από µια σειρά διεργασιών (water treatment) και υποβάλλεται περιοδικά σε χηµικό και µικροβιολογικό έλεγχο από τις εταιρίες ύδρευσης, πανεπιστηµιακά εργαστήρια και το Κεντρικό Χηµείο του Κράτους. Πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν υπάρχει ικανοποιητικό δίκτυο παρακολούθησης επιφανειακών και υπόγειων υδατικών πόρων. 14

2. ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΝΕΡΟ 2.1. Εικονικό νερό και αποτύπωµα ( ίχνος ) νερού Γενικά-Ορισµοί Στο πλαίσιο της αυξανόµενης συνειδητοποίησης της σηµασίας της αειφορικής διαχείρισης του νερού στο σύγχρονο κόσµο, ιδρύθηκε µε απόφαση της 31 ης γενικής διάσκεψης της UNESCO (Νοέµβριος, 2001) το Ινστιτούτο UNESCO-IHE Institute for Water Education, µε σκοπό να συµβάλλει στη διάδοση της αυξανόµενης γνώσης στον τοµέα του νερού στα 190 κράτη µέλη της. Το Ινστιτούτο αυτό υλοποιεί από δεκαετίας ένα πρόγραµµα µέσα από το όποιο διαδόθηκαν στην επιστηµονική κοινότητα δυο δυναµικές έννοιες που στην χώρα µας παραµένουν παντελώς άγνωστες. Η έννοια του «υδατικού αποτυπώµατος» (Water footprint) και αυτή του εικονικού νερού (virtual water). Το υδατικό αποτύπωµα (ίχνος) ενός ατόµου, µιας επιχείρησης ή ενός έθνους ορίζεται ως ο συνολικός όγκος γλυκού νερού που καταναλώνεται και ρυπαίνεται [23,43] από το άτοµο, την επιχείρηση ή το έθνος προκειµένου να παράγει τα τρόφιµα και τις υπηρεσίες που καταναλώνει κατά την διάρκεια ενός έτους. Το εικονικό νερό (η αλλιώς εικονική περιεκτικότητα σε νερό) ενός προϊόντος ορίζεται ως ο όγκος του νερού που χρησιµοποιείται για την παραγωγή του προϊόντος µε τις συνθήκες που επικρατούν στην θέση παραγωγής του. Το επίθετο «εικονικό» χρησιµοποιείται για να καταδειχθεί ότι το µεγαλύτερο µέρος του νερού που χρησιµοποιείται για την παράγωγη του προϊόντος δεν συµπεριλαµβάνεται σε φυσική µορφή στο προϊόν. Τον όρο εισήγαγε για πρώτη φορά ο καθηγητής John Anthony Allan στις αρχές της δεκαετίας του 90 όταν µελέτησε τη δυνατότητα εισαγωγής εικονικού νερού, σαν µερική λύση στο πρόβληµα έλλειψης νερού στη Μέση Ανατολή [6,7,21] και για τη συνεισφορά του αυτή βραβεύτηκε µε το Βραβείο νερού της Στοκχόλµης το 2008. Για να αποκτήσουµε µια εικόνα των µεγεθών του υδατικού αποτυπώµατος των εθνών, για την περίοδο 1997-2001 σε πλανητική κλίµακα το µέσο ίχνος ύδατος είναι 7450Gm 3 /έτος, ή για να το εκφράσουµε ανά κάτοικο του πλανήτη σε ετησία βάση 1240m 3 /κάτοικο/ έτος, για τις ΗΠΑ 2480 m 3 / κάτοικο/ έτος, για την Κίνα 700m 3 /. κάτοικο/ έτος. Οι παράγοντες που κυρίως καθορίζουν το ίχνος ύδατος µιας χώρας είναι η κατανάλωση τόσο µε τον όγκο της όσο και το είδος της), οι υδατικοί 15

πόροι της, το κλίµα και η χρήση του νερού (εξοικονόµηση η σπάταλη) κυρίως στην γεωργική παραγωγή. Από µια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που πραγµατοποίησε το Πανεπιστήµιο του Τβέντε στην Ολλανδία, σε συνεργασία µε υπηρεσίες του ΟΗΕ, υπολογίζεται και συγκρίνεται το «αποτύπωµα νερού» (water footprint) κάθε κράτους.από αυτήν προκύπτει ότι η κατά κεφαλήν κατανάλωση νερού στην Ελλάδα φτάνει τα 2.400 m 3 νερό /κάτοικο/ έτος, είναι από τις µεγαλύτερες στον κόσµο, λίγο πίσω από την υπερδύναµη της κατανάλωσης, τις ΗΠΑ (χάρτης 1) και σχεδόν διπλάσια από το µέσο όρο σε παγκόσµιο επίπεδο που αναφέρθηκε παραπάνω. Είναι ενδιαφέρον να τονίσουµε ότι η χώρα µε το µεγαλύτερο ίχνος στον κόσµο σε απόλυτους αριθµούς είναι η Ινδία µε ένα συνολικό ίχνος 987Gm 3 /έτος αλλά ταυτόχρονα ενώ διαθέτει το 17% του παγκόσµιου πληθυσµού το ποσοστό της στο παγκόσµιο ίχνος είναι µόνο 13%. Για να αποκτήσουµε επίσης µια αίσθηση του µεγέθους του εικονικού νερού για διάφορα προϊόντα να αναφέρουµε ότι χρειάζονται περίπου 50 λίτρα νερού για να παραχθεί 1 πορτοκάλι, 140 λίτρα νερού για να παραχθεί 1 ποτήρι γάλα, 900 λίτρα νερού για να παραχθεί 1 κιλό καλαµπόκι και 16.000 λίτρα νερού για να παραχθεί 1 κιλό βοδινό κρέας.( Πίνακας 1) Ο ακριβής όγκος του νερού εξαρτάται βέβαια από τις κλιµατικές συνθήκες και τις αγροτικές πρακτικές που εφαρµόζονται στην περιοχή παραγωγής των προϊόντων. Χάρτης 1 Παγκόσµιος χάρτης συνολικής κατανάλωσης (Αποτύπωµα) νερού [22] 16

Πίνακας 1. Εικονικό νερό ορισµένων βασικών προιόντων [60] 2.2. Το «Υδατικό Αποτύπωµα» και η έννοια του εικονικού νερού. Η έννοια του εικονικού νερού είναι στενά συνδεδεµένη µε την έννοια «υδατικού αποτυπώµατος».ο όρος «υδατικό αποτύπωµα» επινοήθηκε για τον υπολογισµό των συνολικών αναγκών µιας χώρας σε νερό, λαµβάνοντας υπόψη και το εικονικό νερό των καταναλωµένων, εισαγόµενων και εξαγόµενων προιόντων. Οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν το υδατικό αποτύπωµα µιας χώρας είναι το µέγεθος, η ποιότητα και η σύνθεση της κατανάλωσης. Έπειτα, επιδρούν οι κλιµατολογικές συνθήκες ( αν απαιτείται, δηλαδή µεγάλη άρδευση για την ανάπτυξη των καλλιεργειών ), καθώς και ο τρόπος παραγωγής στον αγροτικό τοµέα, δηλαδή η αποτελεσµατικότητα του.[22]. Η ποσότητα αυτή του νερού αποκαλείται εικονική ή αόρατη γιατί µετά την παραγωγή ενός προϊόντος, η πραγµατική ή αλλιώς ορατή ποσότητα νερού που χρησιµοποιήθηκε για την παραγωγή του δεν εµπεριέχεται πια στο προϊόν αυτό. Η έννοια του εικονικού νερού µας βοηθά να συνειδητοποιήσουµε πόσο νερό απαιτείται πραγµατικά για την παραγωγή διαφόρων προϊόντων δίνοντάς µας έτσι τη δυνατότητα να διαχειριστούµε καλύτερα τους υδατικούς πόρους, ιδιαίτερα σε αγροτικές περιοχές µε ελλειµµατικό υδατικό ισοζύγιο. Η έννοια του εικονικού νερού προσθέτει µια νέα διάσταση στη διαχείριση των υδατικών πόρων αναδεικνύοντας τη σχέση που υπάρχει 17

µεταξύ της διαχείρισης των υδατικών πόρων, της αγροτικής πολιτικής και του εµπορίου. Για τον υπολογισµό του εικονικού νερού µπορούν να χρησιµοποιηθούν δύο διαφορετικοί τρόποι: Ο πρώτος τρόπος αφορά τον υπολογισµό του εικονικού νερού ενός προϊόντος βάσει του νερού που θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί στην χώρα που το εισάγει. Η προσέγγιση αυτή µπορεί να βοηθήσει ώστε να διασαφηνιστούν οι συνέπειες της παραγωγής σε εθνικές πηγές, για παράδειγµα από την πλευρά της εθνικής ασφάλειας τροφίµων. Ο άλλος τρόπος είναι ο υπολογισµός του εικονικού νερού ενός προϊόντος βάσει του νερού που θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί στην χώρα που το εξάγει. Η προσέγγιση αυτή µπορεί να υποδείξει τις επιπτώσεις των πολιτικών εµπορίου στις χώρες του εξωτερικού. Η προσέγγιση αυτή είναι περισσότερο σχετική µε την έννοια της εξοικονόµησης νερού [13]. Καθώς η παράγωγη προϊόντων είναι συνυφασµένη µε το εµπόριο οι δυο έννοιες που µας ενδιαφέρουν εξετάζονται σε σχέση µε το ποιο ποσοστό του υδατικού αποτυπώµατος µιας χώρας καλύπτεται από δικούς της πόρους και ποιο εισάγεται. Έτσι εξετάζονται διάφορα µεγέθη όπως η «εικονική εξαγωγή» και η «εικονική εισαγωγή» νερού που δείχνουν τον συνολικό όγκο νερού που απαιτείται για να παραχθούν τα προϊόντα που µια χώρα αντίστοιχα εξάγει η εισάγει και η «εικονική ροή νερού» που είναι ο όγκος του εικονικού νερού που µεταφέρεται από µια θέση στην άλλη µέσω των εµπορικών συναλλαγών. Έτσι µια χώρα µπορεί να εµφανίζει ισορροπία εικονικού νερού όταν η εισαγωγή και η εξαγωγή εικονικού νερού είναι ισοσκελισµένες, θετική θέση όταν η εισαγωγή είναι µεγαλύτερη της εξαγωγής εικονικού νερού η τέλος αρνητική όταν η εισαγωγή είναι µικρότερη της εξαγωγής. Στις πλούσιες χώρες, οι άνθρωποι καταναλώνουν γενικά περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες άρα έχουν µεγαλύτερο ίχνος. Όµως ο όγκος της κατανάλωσης δεν είναι ο µόνος παράγοντας. Για παράδειγµα οι καταναλωτικές συνήθειες των µεσογειακών χωρών µε την υψηλή κατανάλωση κρέατος οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσµα. Σε κάποιες πιο ασθενείς οικονοµικά χώρες ο συνδυασµός των δυσµενών κλιµατολογικών όρων µε κακές γεωργικές πρακτικές οδηγούν σε υπερκατανάλωση νερού (άρα µεγάλο αποτύπωµα νερού) [58]. 18

2.3. Η πρακτική αξία της έννοιας του εικονικού νερού Η έννοια του εικονικού νερού έχει βασικά δύο κύριους τύπους πρακτικής χρήσης: 1. Το εµπόριο εικονικού νερού ως µέσο για την επίτευξη της ασφάλειας και της αποτελεσµατικής χρήσης του νερού. Η καθαρή εισαγωγή του εικονικού νερού σε ένα έθνος µε πρόβληµα λειψυδρίας µπορεί να ανακουφίσει την πίεση στους υδατικούς πόρους της. Το εικονικό νερό µπορεί να θεωρηθεί ως µια εναλλακτική πηγή νερού. Χρησιµοποιώντας αυτή την πρόσθετη πηγή µπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο για την επίτευξη της τοπικής ασφάλειας του νερού. Το πολιτικό επιχείρηµα που προέβαλλε ο Tony Allan από την έναρξη της συζήτησης για το εικονικό νερό, είναι ότι το εµπόριο του εικονικού νερού µπορεί να αποτελέσει ένα µέσο για την επίλυση γεωπολιτικών προβληµάτων και να αποτρέψει ακόµη και πολέµους για το νερό [2,5]. Πλάι στην πολιτική αυτή διάσταση, υπάρχει και η οικονοµική διάσταση, που εξίσου έχει τονιστεί από τον Allan [4,5].Το οικονοµικό επιχείρηµα πίσω από το εµπόριο εικονικού νερού είναι ότι, σύµφωνα µε την θεωρία του εµπορίου, τα έθνη θα πρέπει να εξάγουν προϊόντα τα οποία να διαθέτουν ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα στην παραγωγή, ενώ θα πρέπει η εισαγωγή των προϊόντων να διαθέτει ένα συγκριτικό µειονέκτηµα [45]. Υποστηρίζεται επίσης ότι το εµπόριο του εικονικού νερού µεταξύ των εθνών µπορεί να είναι ένα µέσο για την αύξηση της «παγκόσµιας αποδοτικής χρήσης του νερού». Από οικονοµική σκοπιά, είναι λογικό να παράγονται υδροβόρα προϊόντα στις περιοχές εκείνες όπου το νερό βρίσκεται σε µεγαλύτερη αφθονία. Σ 'αυτές τις περιοχές το νερό είναι φθηνότερο, υπάρχουν µικρότερες αρνητικές εξωτερικότητες στη χρήση του νερού, και συχνά απαιτείται λιγότερο νερό, ανά µονάδα προϊόντος. Εµπόριο εικονικού νερού από µια χώρα όπου η παραγωγικότητα του νερού είναι σχετικά υψηλή σε ένα άλλο έθνος όπου η παραγωγικότητα του νερού είναι σχετικά χαµηλή συνεπάγεται ότι επιτελείται παγκοσµίως µια πραγµατική εξοικονόµηση νερού. Εµπόριο εικονικού νερού µεταξύ ή εντός των εθνών µπορεί να θεωρηθεί ως εναλλακτική λύση στις πραγµατικές, µεταφορές νερού µεταξύ των λεκανών απορροής των ποταµών [26,27]. 19

Αυτό συµβαίνει για παράδειγµα στην Κίνα, όπου τα πραγµατικά συστήµατα µεταφοράς του νερού (από το νότιο έως το βόρειο τµήµα της Κίνας) θεωρούνται µεγάλα. Επίσης στην περιοχή της Νότιας Αφρικής, ή έννοια του εικονικού εµπορίου νερού είναι µια ρεαλιστική, βιώσιµη και φιλική προς το περιβάλλον εναλλακτική λύση στα συστήµατα µεταφοράς του νερού [29,12]. Με τα δύο αυτά παραδείγµατα, επισηµαίνεται ότι η εφαρµογή της έννοιας του εµπορίου του εικονικού νερού θα µπορούσε να επιδράσει στην πρακτική διαχείριση των διεθνών λεκανών απορροής. των ποταµών [31]. Επισηµαίνεται τέλος ότι το εµπόριο του εικονικού νερού είναι µια εναλλακτική λύση αποθήκευσης νερού σε εικονική µορφή π.χ. την αποθήκευση των τροφίµων. Αυτό µπορεί να αποτελέσει έναν πιο αποτελεσµατικό και πιο φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο γεφύρωσης/ αντιµετώπισης των ξηρών περιόδων από το να κατασκευαστούν µεγάλα φράγµατα για την προσωρινή αποθήκευση του νερού [35]. 2. Αποτύπωµα (ίχνος νερού): Μπορεί να καταστήσει σαφή την σχέση µεταξύ των καταναλωτικών προτύπων και των επιπτώσεων τους στα ύδατα Η δεύτερη πρακτική χρήση της έννοιας του εικονικού νερού έγκειται στο γεγονός ότι η περιεκτικότητα του προϊόντος σε εικονικό νερό µπορεί να µας δείξει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την κατανάλωση αυτού του προϊόντος. Γνωρίζοντας την περιεκτικότητα των προϊόντων σε εικονικό νερό ενηµερωνόµαστε για τον όγκο του νερού που απαιτείται για την παραγωγή των διαφόρων προϊόντων, παρέχοντας έτσι µια ιδέα των προιόντων εκείνων που ασκούν λιγότερη πίεση στους υδατικούς πόρους και πώς θα µπορούσε να επιτευχθεί. η εξοικονόµηση του νερού (µέσω ποιων δηλαδή προιόντων). Με την εισαγωγή της έννοιας του υδατικού αποτυπώµατος (ίχνους), που είναι η σωρευτική περιεκτικότητα σε εικονικό νερό όλων των αγαθών και υπηρεσιών που καταναλώνονται από ένα άτοµο ή τα άτοµα µιας χώρας, σε αναλογία µε το οικολογικό αποτύπωµα [44,43] το ίχνος νερού µπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο ώστε να δείξει στον κόσµο τις επιπτώσεις τους στους φυσικούς πόρους. 20

2.4. Εικονικό νερό: σηµαντικό εργαλείο διαχείρισης των υδάτων Ο υπολογισµός του εικονικού νερού µπορεί να αποτελέσει σηµαντικό εργαλείο για την ενσωµάτωση της ολοκληρωµένης διαχείρισης των υδάτων στην αγροτική πολιτική µια χώρας, απαιτείται όµως ισχυρή πολιτική βούληση ώστε να καλυφθούν οι αναµενόµενες αντιδράσεις που συνοδεύουν κάθε σηµαντική αλλαγή. Συγκεκριµένα απαιτείται: Επίλυση των προβληµάτων αποσπασµατικού σχεδιασµού και ελλιπούς συντονισµού µεταξύ των υπηρεσιών που είναι αρµόδιες για θέµατα αγροτικής ανάπτυξης και εκείνων που ασχολούνται µε τη διαχείριση των υδατικών πόρων. Προσαρµογή των προγραµµάτων αγροτικής ανάπτυξης και των σχεδίων διαχείρισης των υδάτων στο επίπεδο της περιοχής λεκάνης απορροής ποταµού, της περιοχής δηλαδή µεταξύ της πηγής και των εκβολών ενός ποταµού, όπως προβλέπει η οδηγία 2000/60 της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σχεδιασµός και εφαρµογή τιµολογιακής πολιτικής ανάκτησης του κόστους νερού από τη γεωργική χρήση και της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο γεωργικό τοµέα. 2.5. Στοιχεία εικονικού νερού- ορισµοί Το εικονικό νερό απαρτίζεται από τρεις συνιστώσες, το πράσινο, το µπλε και το γκρι νερό. Το πράσινο νερό είναι ο όγκος του βρόχινου νερού που εξατµίζεται κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας. Αυτό σχετίζεται κυρίως µε τα γεωργικά προϊόντα, όταν αναφέρεται στη συνολική εξάτµιση των όµβριων υδάτων από το έδαφος κατά την καλλιεργητική περίοδο (συµπεριλαµβανοµένων της διαπνοής από τα φυτά και άλλων µορφών εξάτµισης). Το µπλε περιεχόµενο εικονικό νερό ενός προϊόντος είναι ο όγκος των επιφανειακών ή υπόγειων υδάτων που εξατµίζεται ως αποτέλεσµα της παραγωγής του προϊόντος. Στην περίπτωση της φυτικής παραγωγής, η περιεκτικότητα σε µπλε νερό της καλλιέργειας ορίζεται ως το άθροισµα του νερού για άρδευση από το έδαφος και του νερού που καταναλώνεται από τα αρδευτικά κανάλια και τις τεχνητές δεξαµενές αποθήκευσης. Στην περίπτωση της βιοµηχανικής παραγωγής και της εγχώριας προσφοράς νερού, το µπλε νερό του προϊόντος ή της 21

υπηρεσίας ισούται µε το νερό που εξάγεται και εξατµίζεται από τα υπόγεια ύδατα ή τα επιφανειακά νερά και συνεπώς δε θα επιστρέψει στο σύστηµα από το οποίο προήλθε. Το γκρι νερό αφορά στον όγκο του νερού που ρυπαίνεται κατά την παραγωγή του προϊόντος. Αυτό µπορεί να ποσοτικοποιηθεί µε τον προσδιορισµό του όγκου του νερού που απαιτείται για την αραίωση των ρύπων που εκπέµπονται στο φυσικό σύστηµα νερού κατά την παραγωγή του σε τέτοιο βαθµό ώστε η ποιότητα του ατµοσφαιρικού νερού να παραµένει σύµφωνά µε τα πρότυπα ποιότητας των υδάτων. Πίνακας 2. Χαρακτηριστικά του µπλε και του πράσινου νερού [46] Τύπος του νερού Μπλε Πράσινο Πηγές ποταµοί, λίµνες, ταµιευτήρες, λίµνες, υδροφόροι ορίζοντες νερό που είναι αποθηκευµένο µέσα στο ακόρεστο έδαφος και µπορεί να χρησιµοποιηθεί για εξατµισοδιαπνοή Κινητικότητα Υψηλής κινητικότητας Ιδιαίτερα ακίνητα Υποκατάσταση των πηγών Πιθανές Μη πιθανές Ανταγωνιστικές χρήσεις Πολλές Λίγες Ικανότητες µεταφοράς Απαιτούµενη εν απαιτείται Κόστος χρήσης Υψηλή Χαµηλή 2.5.1 ιάκριση των στοιχείων εικονικού νερού Η διάκριση µεταξύ των πράσινων και των µπλε υδάτων προέρχεται από τον Falkenmark [16]. Έχει σηµασία να γίνει κατανοητή η σχέση του πράσινου και του µπλε νερού, διότι οι επιπτώσεις του στον υδρολογικό κύκλο είναι διαφορετικές. Τόσο το πράσινο όσο και το µπλε νερό ως συνιστώσες του συνολικού εικονικού νερού αναφέρονται στην εξάτµιση. Το γκρίζο µέρος του συνολικού εικονικού νερού ενός προϊόντος αναφέρεται στον όγκο του µολυσµένου νερού. Το νερό που εξατµίζεται και το µολυσµένο νερό έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι πρόκειται για «χαµένο» νερό, καθώς δεν είναι δυνατό, σε πρώτη φάση, να χρησιµοποιηθούν σε άλλες χρήσεις. Και αναφέρεται «σε πρώτη φάση» καθώς το εξατµισµένο νερό µπορεί στη 22

συνέχεια να επανέλθει µε τη µορφή κατακρηµνίσεων στη γη και το µολυσµένο νερό να επαναχρησιµοποιηθεί µετά από καθαρισµό του, αλλά οι περιπτώσεις αυτές αφορούν µεταγενέστερη χρήση του νερού σε δευτερογενές επίπεδο (Σχήµα 1). Σχήµα 1. Ροή πράσινου και µπλε νερού [61]. 2.6. Χαρακτηρισµός των προϊόντων τροφίµων για τον υπολογισµό του εικονικού νερού Για την παραγωγή σχεδόν όλων των προϊόντων τροφίµων απαιτείται µια σηµαντική ποσότητα νερού, παρόλα αυτά ποσό του απαιτούµενου νερού ανά µονάδα παραγωγής του προϊόντος εξαρτάται σηµαντικά από τον τύπο του προϊόντος. Εάν η σχέση µεταξύ της παραγωγής και της κατανάλωσης νερού µέσω εξάτµισης είναι συχνά ξεκάθαρη για την καλλιέργεια, σε άλλες περιπτώσεις µπορεί να είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Αυτό συµβαίνει επειδή είναι σηµαντικό να παρουσιαστεί µία διάκριση µεταξύ των προϊόντων τροφίµων, και η κατηγοριοποίησή τους µε σχετικά κριτήρια για τον προσδιορισµό του περιεχόµενου εικονικού νερού. Πρωτογενής παραγωγή. Τα δηµητριακά, τα λαχανικά και τα φρούτα ανήκουν στην κατηγορία αυτή όπου η συσχέτιση της κατανάλωσης νερού και της παραγωγής είναι σχετικά ξεκάθαρη. Η παραγωγή (kg) και η εξάτµιση του νερού (m 3 ) προσδιορίζονται σε επίπεδο περιοχής και είναι η βάση για τον προσδιορισµό του εικονικού νερού (m 3 /kgr), πιθανώς σχετιζόµενα µε παραµέτρους αποτελεσµατικότητας. Τα προϊόντα αυτά θεωρούνται ως πρωτογενή προϊόντα ακόµα 23

και αν κάποιες φορές ακολουθεί η µεταποίηση (όπως για παράδειγµα οι χυµοί φρούτων). Επεξεργασµένα προϊόντα. Τα προϊόντα αυτά είναι τρόφιµα που παράγονται µετά από επεξεργασία των πρωτογενών προϊόντων. Προϊόντα από επεξεργασµένα φυτικά προϊόντα, συµπεριλαµβανοµένης και της σακχαρόζης (ζαχαροκάλαµο, ζαχαρότευτλο), το λάδι από διάφορα πρωτογενή προϊόντα και τα αλκοολούχα ποτά. Μετασχηµατισµένα προϊόντα. Τα ζωικά προϊόντα πρέπει να θεωρούνται ως µετασχηµατισµένα προϊόντα, όπως στην περίπτωση που για την παραγωγή τους θα γινόταν χρήση κυρίως πρωτογενών προϊόντων (δηµητριακά, φυτά, άλλα παραπροϊόντα). Παραπροϊόντα. Πρόκειται για προϊόντα τροφίµων τα οποία παράγονται από καλλιέργειες που έχουν άλλο σκοπό από τη θρεπτική αξία τους. Παράδειγµα τέτοιων παραπροϊόντων είναι το βαµβάκι που καλλιεργείται για την παραγωγή βαµβακελαίου, καθώς το βαµβάκι αποτελεί προϊόν που κυρίως αποσκοπεί σε εφαρµογές στην υφαντουργία. Πολλαπλά προϊόντα. Κάποια αγροτικά προϊόντα καλλιεργούνται όχι µόνο µε ένα σκοπό αλλά για περισσότερους. Μία τέτοια περίπτωση είναι τα δένδρα καρύδας στη Νότια Ασία, τα προϊόντα των οποίων χρησιµοποιούνται σαν υλικά για την κατασκευή οικηµάτων, πρώτη ύλη για την παραγωγή ζάχαρης, παραγωγή καρύδας για βρώση, για κατασκευή σχοινιών κλπ. χωρίς να λαµβάνονται υπόψη οι επιπτώσεις της υπερβολικής βλάστησης. Στην περίπτωση αυτή η κατανάλωση νερού των δένδρων πρέπει να διαιρείται σε διαφορετικές χρήσεις του νερού, µε καµία από τις οποίες να µην είναι κυρίαρχη. Η περίπτωση αυτή αφορά επίσης ζωικά προϊόντα τα οποία χρησιµοποιούνται για λόγους πέραν της παραγωγής κρέατος (δέρµα, βιοµηχανικό λίπος, παραπροϊόντα κλπ.). Προϊόντα χαµηλής ή µηδενικής κατανάλωσης νερού. Στην κατηγορία αυτή περιέχονται κυρίως τα θαλασσινά για τα οποία δεν απαιτείται κατανάλωση νερού για την παραγωγή τους. Η εγχώρια κατανάλωση θαλασσινών απαιτεί µικρές ποσότητες νερού µέσω της εξάτµισης νερού κατά τις φυσικές ροές και σε κάποιες περιπτώσεις µέσω των φυτικών προϊόντων που χρησιµοποιούνται για την εκτροφή των ψαριών ως ιχθυοτροφή. Επίσης στην κατηγορία αυτή ανήκουν ζωικά προϊόντα που εκτρέφονται µε υπολείµµατα καλλιεργειών και διάφορα απόβλητα οικιακής κατανάλωσης. Για παράδειγµα, στην Κίνα περίπου το 80% της παραγωγής χοιρινού (454 εκατοµµύρια 24

ζώα) ανήκει στην κατηγορία αυτή. Για το λόγο αυτό είναι αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί η πραγµατική ποσότητα κατανάλωσης νερού για προϊόντα αυτής της κατηγορίας. Για την κατηγορία αυτή, παρά την χαµηλή ή µηδενική κατανάλωση νερού, µία ισοδύναµη τιµή εικονικού νερού µπορεί να προσδιοριστεί µε την χρήση της θρεπτικής ισοδυναµίας. [36]. Μετά από την παραπάνω περιγραφή, είναι σηµαντικό καθοριστούν οι ροές και τα αποθέµατα νερού µέσα σε ένα µελετώµενο σύστηµα. Για το λόγο αυτό κρίνεται απαραίτητο να διαχωριστούν τα πρωτογενή και τα δευτερογενή προϊόντα σχετικά µε τις διαφοροποιήσεις στα αποθέµατα και τις ροές, τα απόβλητα, τις καλλιέργειες και άλλες χρήσεις (για παράδειγµα βιοµηχανικές). Μία ανάλογη απεικόνιση δίνεται στο Σχήµα 2. Μία από τις δυσκολίες µιας τέτοιας προσέγγισης µε τα επεξεργασµένα προϊόντα είναι η διαβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν επαναλήψεις στις τιµές των ποσοτήτων που χρησιµοποιούνται για το απαιτούµενο νερό στις επιµέρους παραγωγικές διαδικασίες. Για παράδειγµα, τα δηµητριακά που χρησιµοποιούνται για την εκτροφή ζώων δε θα πρέπει να υπολογιστούν εις διπλούν, µία για την παραγωγή των φυτικών προϊόντων και µετά για την παραγωγή του κρέατος. [20]. Σχήµα 2. Απεικόνιση ροών προϊόντων τροφίµων [49] 25

3. ΕΜΠΟΡΙΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ 3.1. Έννοια- Σηµασία Η ιδέα του εµπορίου του εικονικού νερού προέρχεται από την άρρηκτη σύνδεση της χρήσης των υδατικών πόρων µε την παραγωγή γεωργικών προϊόντων, αφού, όπως είναι γνωστό ο κύριος καταναλωτής νερού (80%) είναι η γεωργία. Σε χώρες (ή περιοχές) όπου είτε υπάρχει έλλειψη υδατικού δυναµικού, είτε η χρησιµοποίησή του είναι οικονοµικά ασύµφορη, ορισµένα προϊόντα δεν καλλιεργούνται, µε αποτέλεσµα οι ανάγκες των χωρών αυτών να καλύπτονται από εισαγωγές προϊόντων. Μαζί µε τα προϊόντα, όµως, εισάγεται κατά κάποιο τρόπο στη χώρα αυτή και το νερό που χρειάστηκε για να καλλιεργηθούν τα προϊόντα αυτά. Έτσι δηµιουργείται µια εµπορική συναλλαγή των υδατικών πόρων µεταξύ των χωρών, η οποία, αν και δεν είναι φανερή µε την πρώτη µατιά, είναι, ωστόσο υπαρκτή. Η χρησιµοποίηση του εικονικού νερού είναι τόσο παλιά όσο και το εµπόριο τροφίµων µεταξύ των χωρών. Χώρες όπως η Ιορδανία και το Ισραήλ, έχουν συστηµατικά υιοθετήσει πολιτικές για να µειώσουν την εξαγωγή ή να αυξήσουν την εισαγωγή προϊόντων, των οποίων η παραγωγή απαιτεί πολύ νερό. Έτσι στην πραγµατικότητα χρησιµοποιούν εικονικό νερό, το οποίο αποτελεί µια ιδιαίτερα σηµαντική πηγή υδατικών πόρων της χώρας. Η εισαγωγή, µάλιστα, του εικονικού νερού είναι πολύ µεγαλύτερη από την εξαγωγή του. Ο διαχωρισµός του πραγµατικού από το εικονικό νερό γίνεται ακόµα πιο αντιληπτός αν αναλογιστεί κανείς ότι οι περιβαλλοντικές ανάγκες µπορούν να καλυφθούν µόνο από το πραγµατικό νερό, ενώ οι ανάγκες σε γεωργικά προϊόντα και από το πραγµατικό αλλά και από το εικονικό (Σχήµα 3). 26

Σχήµα 3. Κατανάλωση και εξαγωγή εικονικού νερού Οι περιπτώσεις όπου το εµπόριο του εικονικού νερού γίνεται συνειδητά είναι ελάχιστες. Οι χώρες δεν έχουν αναζητήσει ακόµα τόσο πολύ τη σχέση µεταξύ του εµπορίου τροφίµων και των επιπτώσεων που αυτό έχει στους υδατικούς πόρους. Για παράδειγµα, δεν είναι γνωστό στους κατοίκους των ΗΠΑ ότι το 1/15 των διαθέσιµων υδατικών πόρων της χώρας τους χρησιµοποιείται για την παραγωγή τροφής η οποία εξάγεται. Στην Ταϊλάνδη, αυτό το ποσοστό µπορεί να φθάσει και το ¼. Έτσι οι αλλαγές στο εµπόριο τροφίµων πρέπει να γίνονται λαµβάνοντας υπόψη παραµέτρους οικονοµικές, ασφάλειας τροφίµων, αυτονοµίας τροφίµων, απασχόλησης γεωργικής και µη, αλλά και χρήσης υδατικών πόρων. Η γεωργική χρήση των υδατικών πόρων απαιτεί συχνά µεγάλα έργα (υποδοµής, υδραυλικά) που υλοποιούνται µε τη συµβολή του κράτους. Αν αναλογιστεί ωστόσο κανείς ότι τα προϊόντα που τελικά θα παραχθούν προορίζονται για εξαγωγές τότε γίνεται αντιληπτό ότι η ωφέλεια ενός τέτοιου έργου για µια χώρα είναι αµφισβητήσιµη. Μπορεί δηλαδή η εισαγωγή κάποιων προϊόντων να συµφέρει περισσότερο από την καλλιέργειά τους εντός της ίδιας της χώρας, η οποία στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να κάνει µεγάλα έργα αξιοποίησης των υδατικών πόρων, 27

µε επιπτώσεις στο περιβάλλον, είτε από τα ίδια τα έργα είτε από την κατανάλωση του νερού. Η διαχείριση των υδατικών πόρων µιας χώρας ξεκινά από τη διερεύνηση των υδρολογικών συνθηκών, σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος και λεκανών απορροής. Η κάλυψη όµως των αναγκών σε νερό είναι υπό διερεύνηση, καθώς οι ανάγκες αυτές δεν φαίνονται να είναι και τόσο σταθερές, ή τουλάχιστον, µπορούν να καλυφθούν και µε τη χρησιµοποίηση του εικονικού νερού. Έτσι η ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων προϋποθέτει την κοστολόγηση της χρήσης του νερού για την κάλυψη οποιασδήποτε ανάγκης, αστικής, βιοµηχανικής, γεωργικής, οικολογικής κλπ. Τίθεται λοιπόν το ερώτηµα αν το εµπόριο του εικονικού νερού µπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο στη διαχείριση των υδατικών πόρων, µε αποτέλεσµα την ανακούφιση της πίεσης των αναγκών κάποιων χωρών σε νερό και τελικά τη διατήρηση του περιβάλλοντος. Πώς θα γινόταν, για παράδειγµα, η διαχείριση των υδατικών πόρων εάν βρίσκαµε εκείνες τις περιοχές όπου το νερό πλεονάζει, µε αποτέλεσµα να απαιτείται µικρότερο κόστος νερού ανά µονάδα παραγόµενου προϊόντος. Από την άλλη πλευρά προκύπτει το ερώτηµα ποιες είναι οι οικονοµικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες της αύξησης του παγκόσµιου εµπορίου του εικονικού νερού. Παρόµοια ερωτήµατα πιθανόν να απασχολήσουν τους φορείς που ασχολούνται µε την ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων [61]. 3.2. Εµπόριο εικονικού νερού σε παγκόσµιο επίπεδο Το παγκόσµιο εµπόριο εικονικού νερού υπολογίζεται για την περίοδο 1995-1999 ότι ανέρχεται σε 15% του παγκοσµίου υδατικού αποτυπώµατος που σηµαίνει ότι 15% του νερού που ετησίως χρησιµοποιεί η ανθρωπότητα δεν καταναλώνεται στην χώρα παραγωγής αλλά εξάγεται µε εικονική µορφή σε άλλες χώρες και άλλες ηπείρους. Λαµβάνοντας υπόψη την ταχύτητα της παγκοσµιοποίησης το ποσοστό αυτό βάσιµα αναµένεται να έχει συνεχή αυξητική τάση. Από αυτό το 67% διακινείται µέσω του διεθνούς εµπορίου αγροτικών προϊόντων, το 23% µέσω του εµπορίου ζωικού κεφαλαίου και το υπόλοιπο 10% µέσω του εµπορίου βιοµηχανικών προϊόντων. Κυρίαρχοι εξαγωγείς εικονικού νερού είναι οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Αργεντινή και η Ταϊλάνδη και οι χώρες µε την µεγαλύτερη εισαγωγή εικονικού νερού είναι η Ιαπωνία, η Σρι Λάνκα, Ιταλία, Νότια Κορέα και Κάτω 28

Χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι µε κορυφαία εξαγωγική δύναµη τις ΗΠΑ µε 758,3 *10 9 m 3 εικονικού νερού ετησίως η χώρα µας ανήκει στους 20 µεγαλύτερους εξαγωγείς µε 9,8 *10 9 m 3. Πίνακας 3.Οι πρώτες 30 χώρες που εξάγουν εικονικό νερό και οι πρώτες 30 που εισάγουν εικονικό νερό (από 1995-1999 ) [27] 29

Είναι φανερό ότι οι έννοιες που εξετάζουµε επανατοποθετούν από την σκοπιά της αειφορικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων, σε πλανητικό µάλιστα επίπεδο, µια σειρά από πολλά και σπουδαία ζητήµατα όπως το µοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης του σύγχρονου κόσµου, τις εµπορικές και εντέλει τις σχέσεις κυριαρχίας µεταξύ των εθνών και µια σειρά άλλων ζητηµάτων. Μέχρι σήµερα εστιάζαµε την προσοχή µας στο να ικανοποιήσουµε τις ανάγκες µας βασισµένοι στους υδατικούς πόρους µας σε εθνική κλίµακα. Και σε αυτή την κλίµακα ακόµα είναι προφανές ότι ο Θεσσαλικός κάµπος απαιτεί µια άλλη µεταχείριση όταν ένα κιλό σιτάρι έχει εικονική περιεκτικότητα σε νερό 1000 λίτρα. Όπως είναι προφανές ότι όταν και µόνο η υπερβολική κατανάλωση κρέατος στην χώρα µας την οδηγεί όπως προαναφέραµε, στα επίπεδα υδατικού αποτυπώµατος των ΗΠΑ πρέπει να επανεξετάσουµε τα καταναλωτικά µας πρότυπα. Μια άλλη ενδιαφέρουσα πλευρά του θέµατος είναι το θέµα της τιµής των προϊόντων σε σχέση µε την εικονική τους περιεκτικότητα σε νερό. Πάρα το γεγονός ότι ένα κιλό βοδινό κρέας έχει καταναλώσει για να παραχθεί 16000 λίτρα νερού το γεγονός αυτό δεν αντανακλάται στην τιµή του λόγω είτε ανεξέλεγκτης και δωρεάν άντλησης είτε επιδοτήσεων του νερού [58]. Σε παγκόσµιο επίπεδο, ο η συνολική ποσότητα τροφίµων που εξάγονται είναι περίπου ίση µε την αντίστοιχη ποσότητα που εισάγεται, προκειµένου να επιτυγχάνεται η εκκαθάριση των αγορών. Λαµβάνοντας υπόψη το παγκόσµιο εµπόριο εικονικού νερού, η εξισορρόπηση αυτή δεν υπάρχει. Η παραγωγικότητα του νερού καλλιεργειών και το εικονικό νερό επηρεάζονται από παραµέτρους όπως οι κλιµατολογικές συνθήκες, οι αγρονοµικές πρακτικές και η διαχείριση των πεδίων. Για µια δεδοµένη καλλιέργεια, η παραγωγικότητα του νερού µεταβάλλεται ανάλογα µε τις περιοχές. Το εικονικό νερό για µια δεδοµένη ποσότητα τροφίµου µπορεί να µην καθορίζεται απόλυτα από τις εισαγωγές και τις εξαγωγές του. Το εικονικό νερό που εισάγεται και εξάγεται υπολογίζεται ξεχωριστά για την κάθε µία χώρα και παρατηρούνται αποκλίσεις µεταξύ των δύο ποσοτήτων. Στον Πίνακα 4 απεικονίζονται οι ποσότητες εικονικού νερού που εξάγονται και εισάγονται σε παγκόσµιο επίπεδο. Ο συνολικός όγκος εικονικού νερού που εξάγεται σχετικά µε τις καλλιέργειες είναι περίπου 644 km 3 /έτος. Η αντίστοιχη ποσότητα για τις εισαγωγές είναι 981 km 3 /έτος. Η διαφορά είναι 337 km 3 /έτος. Ο 30

όγκος αυτός είναι η αποταµιευµένη ποσότητα νερού που προκύπτει από το εµπόριο τροφίµων. Ο παραπάνω υπολογισµός οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η ποσότητα αυτή του αποταµιευµένου νερού σε άλλη περίπτωση θα ήταν απαραίτητη αν το ποσό των τροφίµων που εισάγονται παράγονταν στην αντίστοιχη χώρα. Σε παγκόσµιο επίπεδο, 34.3% του νερού αποταµιεύεται µε την παραγωγή της εµπορευόµενης ποσότητας τροφίµων µέσω της έννοιας του εικονικού νερού. Για µεµονωµένες περιπτώσεις καλλιεργειών, το ποσό του αποταµιευµένου νερού ποικίλει. Για το σιτάρι και το καλαµπόκι, το εµπόριο οδηγεί σε 41% και 59% ελάττωση της παγκόσµιας χρήσης νερού στην παραγωγή των αντίστοιχων προϊόντων, επιδρώντας σηµαντικά στην παγκόσµια εξοικονόµηση ύδατος. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση του ρυζιού, όπου η ποσότητα του εικονικού νερού που περιέχεται στο ρύζι που εξάγεται είναι µεγαλύτερη από την αντίστοιχη ποσότητα που εισάγεται. Αυτό σηµαίνει ότι η παραγωγή ρυζιού στις χώρες που εξάγουν το προϊόν απαιτεί περισσότερο νερό από τις χώρες που το εισάγουν [47]. Το υψηλό ποσό νερού που αποταµιεύεται σε παγκόσµιο επίπεδο αντικατοπτρίζει τη σχετικά υψηλή παραγωγικότητα νερού στις εξαγωγικές χώρες. Μία µελέτη των Hoekstra και Hung [25] υποδεικνύει ότι η παραγωγικότητα του νερού για τις αντίστοιχες καλλιέργειες είναι γενικά υψηλή στη Βόρεια Αµερική και στις υτικές Ευρωπαϊκές χώρες. Άλλες περιοχές µε υψηλή παραγωγικότητα νερού περιλαµβάνουν την Αργεντινή, την Κίνα, την Αυστραλία και κάποιες χώρες της Μέσης Ανατολής. Αντίθετα, η παραγωγικότητα νερού παρουσιάζει χαµηλές τιµές στις περιοχές της Αφρικής κοντά στη Σαχάρα. Η κατάσταση αυτή είναι αναµενόµενη καθώς η παραγωγικότητα του νερού είναι στενά συνδεδεµένη µε τις αγρονοµικές πρακτικές και τη διαχείριση του νερού τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο καλλιέργειας. Προσπάθειες ενίσχυσης της παραγωγικότητας νερού σχετίζονται µε µεγαλύτερες εισαγωγές και βελτιωµένες αγρονοµικές πρακτικές και διαχείριση νερού, που γενικά εκλείπουν στις φτωχότερες χώρες. Η αντίθετη κατάσταση που επικρατεί µε την περίπτωση του ρυζιού µπορεί να ερµηνευτεί µε τη σχετικά υψηλή εξάτµιση νερού στις κύριες χώρες που εξάγουν ρύζι όπως είναι το Βιετνάµ και η Ταϊλάνδη. 31