ΑΝΑΓΝΩΡΙΗ ΑΓΙΩΝ ΣΗΝ ΟΡΘΟΓΟΞΗ ΔΚΚΛΗΙΑ

ΑΝΑΓΝΩΡΙΗ ΑΓΙΩΝ ΣΗΝ ΟΡΘΟΓΟΞΗ ΔΚΚΛΗΙΑ Γηα ην ζέκα απηφ έρνπκε δπν ιακπξέο κειέηεο, νη νπνίεο ζηεξίδνληαη ζε πινχζηα βηβιηνγξαθία ηνπ παξειζφληνο. Ρε κειέηε ηνπ Αξρηεπηζθφπνπ Αζελψλ θαη Ξάζεο Διιάδνο Σξπζνζηφκνπ (Α ) Ξαπαδνπνχινπ (1868-1938), «Ξεξί ηεο Αλαθεξχμεσο Αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία» θαη ηε κειέηε ηνπ θαζεγεηή ηεο Θενινγηθήο Πρνιήο Αζελψλ θ. Ακίιθα Αιηβηδάηνπ (1887-1969), «Ζ αλαγλψξηζηο ησλ Αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία». Κε βάζε ηηο δπν απηέο κειέηεο, έρνληαο ππ φςε θαη άιιεο δεπηεξεχνπζεο, ζα δηαπξαγκαηεπζνχκε θαη εκείο ην αλσηέξσ ζέκα. Θαη αξρήλ ε Νξζφδνμε Δθθιεζία, δηα ηεο αλαθεξχμεσο ή -θαηά ην πην νξζφ- αλαγλσξίζεσο ησλ αγίσλ, δελ αγηνπνηεί αιιά αλαγλωξίδεη ηελ αγηφηεηα πνπ ππάξρεη θαη καξηπξείηαη απφ ηελ ελ γέλεη Δθθιεζία. Γη απηφ αθξηβψο ηνλ ιφγν, δελ έρνπκε επίζεκεο θαη γξαπηέο πξάμεηο αλαθεξχμεσο ησλ αγίσλ απφ ηελ αξραία Δθθιεζία, δηφηη δελ ρξεηαδφηαλ ζε θακκηά πεξίπησζε επίζεκε πξάμε γηα ηελ αγηνπνίεζε. Νη πξψηνη, πνπ έηπραλ ζηελ Δθθιεζία ηεο ηηκήο ηεο αλαγλσξίζεσο ηεο αγηφηεηάο ηνπο, ήηαλ νη κάξηπξεο, ηνπο νπνίνπο ηηκνχζαλ ακέζσο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπο. Θαη απηφ γηλφηαλ, δηφηη ην καξηχξην είλαη βάπηηζκα «φπεξ δεπηέξνηο ξχπνηο νχ κνιχλεηαη», θαηά ηνλ άγην Γξεγφξην ην Θενιφγν. Νκνίσο ηηκνχζαλ θαη ηνπο νκνινγεηέο, νη νπνίνη άλεπ ζαλάηνπ κελ αιιά «ελ κέζσ πνιιψλ βαζάλσλ θαη θαηαπηέζεσο», νκνινγνχζαλ ηελ πίζηε ηνπο. Φπζηθά νη κάξηπξεο θαη νη νκνινγεηέο δεκηνπξγνχληαλ ζηνπο δησγκνχο, θαηά ηελ δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ε Δθθιεζία

ζηεξείηαη ηελ εμσηεξηθή εηξήλε. Απφ απηφ φκσο δελ έπεηαη φηη νη άγηνη ηνπ Θενχ αλήθνπλ κφλν ζ απηέο ηηο δπν ηάμεηο. Πε θάζε επνρή, είηε κε δησγκνχο είηε κε εηξήλε, εκθαλίδνληαη νη αλαληίξξεηα δνθηκαζκέλνη θαη αγηαζκέλνη, νη φζηνη παηέξεο, νη πνηκέλεο θαη δηδάζθαινη ηεο Δθθιεζίαο, «νη ησλ νκνινγεηψλ θαη καξηχξσλ αλαίκαθηνη δεισηαί θαη ζηεθαλίηαη θαη ιφγνηο θαη πξάγκαζη» θαηά ηελ έθθξαζε ηνπ παηξηάξρνπ Φηινζένπ Θνθθίλνπ (P.G. 151,755). Ζ αλαγλψξηζε απηή φισλ ησλ αλσηέξσ αγίσλ, αθφκε θαη ησλ ηειεπηαίσλ, ήηαλ πάληνηε απζφξκεηε θαη ζε θακκηά ηππηθή κνξθή δελ ππαγφηαλ. Θακκηά δειαδή πξάμε ηεο εθθιεζηαζηηθήο αξρήο δελ ρξεηαδφηαλ, αιιά απζφξκεηα θιήξνο θαη ιαφο έδεηρλαλ ηελ ηηκή ηνπο πξνο απηφλ πνπ αλαγλσξηδφηαλ άγηνο απφ ηελ ζπλείδεζε ηεο Δθθιεζίαο. Πε πεξηπηψζεηο κάιηζηα, ζηηο νπνίεο ν επίζθνπνο ή ν θιήξνο έζπεπδε ζηελ αλαθήξπμε θάπνηνπ αγίνπ, ρσξίο λα ζπλεπηκαξηπξεί φιε ε ζπλείδεζε ηεο Δθθιεζίαο, ηόηε ε αλαθήξπμε έκελε πξάμε θελή πεξηερνκέλνπ (βιέπε Αιηβηδάηνπ ζ. 26, ππνζεκείσζε 1). Ζ αλαγλψξηζε ζηελ αξρή είρε ηνπηθφ ραξαθηήξα. Αληί άιισλ πξάμεσλ ελεγξάθνλην απιώο ηα νλφκαηα ησλ αγίσλ εηο ηα Καξηπξνιφγηα Αγηνιφγηα, Ππλαμάξηα, Κελνιφγηα ή Γίπηπρα. Αλάινγα δε κε ηελ θήκε θαη ζεκαζία ηνπ ηηκσκέλνπ αγίνπ, ε ηηκή ειάκβαλε γεληθψηεξν ραξαθηήξα, κέρξηο φηνπ πηνζεηείην απηή ζηγά-ζηγά απ νιφθιεξε ηελ Δθθιεζία. Αλαγλψξηζε γηλφηαλ κεξηθέο θνξέο θαη κε επίζεκε ζπλνδηθή πξάμε ηεο Δθθιεζίαο, φρη φκσο πάληνηε, θαη κάιηζηα φηαλ επξφθεηην λα γεληθεπζεί ε ηηκή ηνπο, λα εηζαρζεί δε απηή θαη ζηελ Κεγάιε Δθθιεζία, φπσο καο πιεξνθνξεί ν Ξαηξηάξρεο Φηιφζενο ζε φζα γξάθεη γηα ηνλ Άγην Γξεγφξην Ξαιακά (P.G. 151, 693-716). Έηζη ν Γξεγφξηνο ν Ξαιακάο, ν άγηνο Γεξάζηκνο ν λένο ν αζθεηήο ηεο Θεθαιιελίαο, ν άγηνο Γηνλχζηνο ν ελ Εαθχλζσ, ε αγία Φηινζέε ε Αζελαία, ν Γξεγφξηνο ν Δ, ν Άγηνο Ληθφδεκνο θαη άιινη αλαγλσξίζζεθαλ σο άγηνη δηα Ππλνδηθήο Ξξάμεσο. Ξαξ φια απηά φκσο, ε πξάμε απηή δελ θαζηεξψζεθε σο θαλφλαο πιένλ δηα ηελ επίζεκε αλαγλψξηζε ησλ αγίσλ, νχηε ηεξήζεθε κεηαγελέζηεξα σο απαξαίηεηε. Αληίζεηα νη δηάθνξνη λενκάξηπξεο, (νη νπνίνη δελ είλαη θαη ιίγνη)

αλαγλσξίζηεθαλ ρσξίο θακκηά επίζεκε αλαγλψξηζε. Δθηφο απ απηφ φκσο θαη φζνη αλαγλσξίζηεθαλ άγηνη κε επίζεκε Ππλνδηθή Ξξάμε, είραλ ήδε ηηκεζεί σο άγηνη ππφ ηνπ ιανχ. Έηζη ν Γξεγφξηνο Ξαιακάο, πξηλ ηελ αγηνπνίεζή ηνπ, είρε ηηκεζεί σο άγηνο ζηελ Θεζζαινλίθε, ζην Άγην Όξνο θαη ζηε Θαζηνξηά, φπνπ θηίζηεθε θαη λαφο πξνο ηηκή ηνπ. Ν Αζαλάζηνο ν Ξάξηνο, πνπ έδεζε ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο ηνπξθνθξαηίαο, ζπλέγξαςε πξαγκαηεία ππφ ηνλ ηίηιν «όηη νη λενκάξηπξεο είλαη άγηνη θαη πξέπεη λα ηηκώληαη ωο ηνηνύηνη θαη άλεπ θαλνληθήο δηαγλώζεωο ηεο Μεγάιεο Δθθιεζίαο». Δπίζεο είλαη γλσζηφ φηη ν πεξίθεκνο Θνζκάο ν Αηησιφο αλαγλσξίζζεθε άγηνο άλεπ επεκβάζεσο ηνπ Ξαηξηαξρείνπ, πεξηιεθζείο ζηα ζπλαμάξηα ην 1819. Πε πεξηπηψζεηο επίζεκεο αλαγλσξίζεσο αγίσλ παξαηεξνχκε, φπσο θαη ζε πνιιά άιια, κάιηζηα δε ζηνπο κεηά ηελ πηψζε ηεο Θσλζηαληηλνππφιεσο ρξφλνπο, ηελ επίδξαζε ηεο πξάμεωο ηεο Λαηηληθήο «εθθιεζίαο», ε νπνία απφ ηνπ 11νπ αηψλνο αθνινπζεί ηδηφηππε δηαδηθαζία αγηνπνηήζεσο. Ζ πξάμε απηή ηεο Ιαηηληθήο «εθθιεζίαο» επέδξαζε πεξηζζφηεξν ζηελ ξσζηθή Δθθιεζία, φπνπ έρνπκε αληίζηνηρε δηαδηθαζία κε ηελ Ιαηηληθή θαη ε νπνία απαηηεί - εθηφο ησλ άιισλ- θαη ηελ άδεηα ηνπ Ρζάξνπ (sic) γηα λα αλαγλσξηζζεί θαλείο σο άγηνο. ΑΝΑΓΝΩΡΙΗ ΑΓΙΩΝ ΗΜΔΡΑ Πήκεξα ηελ δηαδηθαζία αλαγλσξίζεσο ησλ Αγίσλ ηελ βιέπνπκε απνθξπζηαιισκέλε ζηελ απάληεζε ηνπ Νηθνπκεληθνχ Ξαηξηαξρείνπ πξνο ηνλ Κεηξνπνιίηε Ονπκαλίαο Κχξσλα, ν νπνίνο εδήηεζε λα κάζεη πνηα δηαδηθαζία έ-πξεπε λα αθνινπζείηαη δηα ηελ αλαγλψξηζε ησλ Αγίσλ. Νη αξρέο πνπ αθνινπζνχληαη δηα ηελ αλαγλψξηζε ελφο αγίνπ θαηά ηελ απάληεζε είλαη νη εμήο 1νλ) Δμέιεγμηο ζηνηρείσλ αγηφηεηνο ππφ Ππλφδνπ. 2νλ) Αχηε πεξηηηεχεη πεξί πξνζψπσλ ήδε αλαγλσξηζκέλσλ σο αγίσλ. 3νλ) Θαηά ηελ αλαθήξπμηλ γίλεηαη ζρεηηθή εθθιεζηαζηηθή πξάμε.

4νλ) Ζ πξάμηο ηεο αλαθεξχμεσο ππνγξάθεηαη παλεγπξηθψο ελ ησ λαψ, γελνκέλεο θαη ηεο πξνζεθνχζεο εθθιεζηαζηηθήο ηειεηήο σο εμήο Θαηεξρνκέλεο δειαδή απάζεο ηεο Ππλφδνπ εηο ηνλ λαφλ θαη ηηζεκέλνπ ελ ησ κέζσ ηνπ επαγγειίνπ, ςάιινληαη ηα ηξνπάξηα «Δπινγεηφο εί Σξηζηέ ν Θεφο εκψλ», «Νηε θαηαβάο ηαο γιψζζαο ζπλέρεε» θ.η.ι.. Δίηα αλαγηγλψζθεηαη θαη ππνγξάθεηαη ππφ πάλησλ ησλ ηεο γεληθήο Ππλφδνπ κειψλ, άηηλα παξίζηαληαη, ε πξάμηο ηεο αγηνπνηήζεσο θ.ι.π.. 5νλ) Δπί ησλ αμηνινγνηέξσλ αγίσλ ζπληάζζεηαη θαη ηδηαηηέξα αθνινπζία. 6νλ) Αλαγθαία εζηί ε αλαθνκηδή ησλ ιεηςάλσλ αλ ζψδνληαη θαη ην ρξίζκα απηψλ δηα ηνπ αγίνπ Κχξνπ. Από ηα αλωηέξω ζεκεία ην ζπνπδαηόηεξν είλαη ην 2νλ από ην νπνίν θαίλεηαη ζαθώο πνηα ήηαλ ε πξάμε θαη παξάδνζε ηεο Οξζνδόμνπ Δθθιεζίαο. Ρα ππφινηπα ζηνηρεία, ηα νπνία ππνδεηθλχεη ε παηξηαξρηθή ζχλνδνο, είλαη είηε κεηαγελέζηεξα είηε πξφρεηξα ζπληαρζέληα δηα ηελ αλάγθε ηεο απαληήζεσο, κεξηθά δε εμ απηψλ, φπσο πεξί αλάγθεο αλαθνκηδήο ιεηςάλσλ, ρξίζεσο δη αγίνπ Κχξνπ (πξάγκα ην νπνίν απαγνξεχεη ν κδ απνζηνιηθφο θαη ηε Θαξζαγέλεο θαλψλ) είλαη εξαληζκέλα απφ ην άξζξν ηεο Encyclopedie catholique ζην νπνίν πεξηγξάθεηαη ε πξάμε ηεο ξσζηθήο Δθθιεζίαο. ΤΜΠΔΡΑΜΑ. Ζ αλαγλψξηζε «ησλ ππφ ηνπ Θενχ δεδνμαζκέλσλ πξνζψπσλ ησλ επαξεζηνχλησλ Απηψ θαη ηεο θαηαηάμεσο απηψλ εηο ηνλ ρνξφλ ησλ Αγίσλ εγίλεην, γίλεηαη θαη νθείιεη λα γίλεηαη θαηά αδηάθνπνλ θαη ελ ηνπησ παξάδνζηλ ηεο Νξζνδφμνπ Δθθιεζίαο ππό ηεο γεληθήο εθθιεζηαζηηθήο ζπλεηδήζεωο πνηκέλωλ ηε θαη πνηκελνκέλωλ άλεπ άιιεο εηέξαο πξσηνβνπιίαο θαη επηζήκνπ επεκβάζεσο ηεο εθθιεζηαζηηθήο αξρήο». Βεβαίσο ε εθθιεζηαζηηθή αξρή δχλαηαη θαη πξέπεη δη εηδηθήο πξάμεσο λα θαζνξίδεη κεξηθέο ιεπηνκέξεηεο πνπ αθνινπζνχλ ηελ αγηνπνίεζε θάπνηνπ, κάιηζηα ηειεηνπξγηθήο θχζεσο (σο ε δηάηαμε ενξηήο αγίνπ) επ νπδελί φκσο ιφγσ ε εθθιεζηαζηηθή αξρή δχλαηαη λα πξνβαίλεη εμ απνθιεηζηηθήο ηεο πξωηνβνπιίαο εηο ηελ αλαθήξπμε αγίνπ, δηφηη απηφ δελ είλαη έξγν απνθιεηζηηθά απηήο, αιιά ηεο ελ γέλεη ζπλεηδήζεσο ηεο Δθθιεζίαο.

ΠΡΟΫΠΟΘΔΔΙ ΚΑΙ ΣΤΠΙΚΟΙ ΚΑΘΟΡΙΜΟΙ ΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΔΩ Νη πξνυπνζέζεηο νη νπνίεο απαηηνχληαη δηα λα γίλεη θάπνηνο άγηνο ή θαηά ηελ έθθξαζε ηνπ Ξαηξηάξρνπ Ηεξνζνιχκσλ Λεθηαξίνπ «ηα καξηχξηα ηεο αιεζνχο ελ αλζξψπνηο αγηφηεηνο» είλαη, θαηά ην ίδην παηξηάξρε, ηέζζεξα. «Νξζνδνμία άκσκνο, αξεηψλ θαηφξζσζηο απαζψλ, ελ αίο έπεηαη ε πεξί ηελ πίζηηλ κέρξηο αίκαηνο αληηθαηάζηαζηο θαη ηέινο ε παξά Θενχ επίδεημηο ζεκείσλ ππεξθπψλ ηε θαη ζαπκάησλ». Πηηο αλσηέξσ πξνυπνζέζεηο ν θαζεγεηήο θ. Α. Αιηβηδάηνο πξνζζέηεη θαη ηηο εμέρνπζεο ππεξεζίεο πξνο ηνλ Σξηζηηαληζκφ, πνπ πξνζέθεξαλ νξηζκέλνη άγηνη, φπσο ν Κ. Θσλ/λνο, ε Απηνθξάηεηξα Θενδψξα θαη άιινη. Ζ πξνυπφζεζε φκσο απηή, θαηά ηε γλψκε καο, δελ κπνξεί λα απνηειέζεη ηεθκήξην αγηφηεηαο, αλ ρσξηζζεί απφ ηελ θαζφινπ δσή θαη δξάζε ηνπ αγίνπ. Ζ δηαηήξεζε αθεξαίνπ θαη αιχηνπ ηνπ ζψκαηνο ησλ καξηχξσλ ή ησλ αγίσλ δελ είλαη απαξαίηεηνο, νχηε είλαη θαη πάληνηε δείγκα αγηφηεηαο (Θ. Γειεθάλε, Κεηξνπνιίηνπ Θπδίθνπ, Ξαηξηαξρηθά έγγξαθα, ηφκνο Γ, Θσλ/πνιηο 1905, ζ. 136,7). Ζ Δθθιεζία δε ηηκά θαη ηα ιείςαλα ησλ αγίσλ πνπ δελ δηαηεξνχληαη αθέξαηα, φπσο επίζεο θαη ηνπο αγίνπο ησλ νπνίσλ δελ ζψδνληαη ιείςαλα. ΑΝΑΓΝΩΡΙΗ ΑΓΙΩΝ ΣΗΝ ΓΤΣΙΚΗ «ΔΚΚΛΗΙΑ» Ν κεραληζκφο αλαθεξχμεσο ζε φζην ε άγην ζηελ Γπηηθή «εθθιεζία», απφ ηνλ ΗΑ αηψλα, φπσο πξναλαθέξακε, αθνινχζεζε ηδηαίηεξν ηξφπν, ν νπνίνο αξγφηεξα απνθξπζηαιιψζεθε σο εμήο πάξρνπλ νη θαλνληζκνί ηνπ Ξάπα Νπξβαλνχ VII (1590) θαη ηνπ Βελεδίθηνπ XIV. Θαηά ηηο δηαηάμεηο ηνπ Νπξβαλνχ, φηαλ πεζάλεη θάπνηνο θαη ππάξρνπλ άλζξσπνη πνπ ελδηαθέξνληαη δηα ηελ αλάδεημε απηνχ εηο φζην ή άγην, ηφηε απηνί πξέπεη λα απεπζπλζνχλ ζηνλ επίζθνπφ ηνπο. Δθείλνο, εάλ δεη φηη ππάξρεη ειπίο αγηνπνηήζεσο, ζπγθαιεί δηθαζηήξην, ζην νπνίν εμεηάδνληαη φινη φζνη γλψξηζαλ ηνλ δνχιν ηνπ Θενχ θαζψο θαη ηα ζαχκαηα απηνχ. Αλ ην απνηέιεζκα είλαη επλντθφ, ν επίζθνπνο ζηέιλεη ην θάθειιν ηεο δίθεο ζηελ Curia

Romana (ζχλνδν ησλ θαξδηλαιίσλ πνπ έρεη ηελ θεληξηθή δηνίθεζε ηεο παπηθήο «εθθιεζίαο» ηνλ ηίηιν ηνπ θαξδηλαιίνπ θέξνπλ επίζθνπνη, πξεζβχηεξνη αιιά θαη δηάθνλνη) θαη δεηά εηζαγσγή ηεο ππνζέζεσο πξνο εθδίθαζε. Νξίδεηαη θάπνηνο εηζεγεηήο, πνπ αληηπξνζσπεχεη ηνλ επίζθνπν, θαη εθιέγνληαη θαη δπν δηθεγφξνη. Ν έλαο ππεξαζπίζεσο θαη ν άιινο, ν δηθεγφξνο ηνπ δηαβφινπ φπσο επηθξάηεζε λα ιέγεηαη, σο θαηήγνξνο. Αθνχ νη δηθεγφξνη εμαληιήζνπλ ηα επηρεηξήκαηά ηνπο, επεκβαίλεη ν εηζεγεηήο θαη δεηά απφ ηνπο θαξδηλαιίνπο, πνπ παξαθνινπζνχλ ηελ δηεμαγσγή ηεο δίθεο ηνπ ππνςεθίνπ, λ απνθαζίζνπλ. Αλ νη θαξδηλάιηνη δερζνχλ, ηφηε ν άγηνο παίξλεη ηνλ ηίηιν ηνπ Καθαξίνπ. Απφ δσ θαη πέξα, ηφηε, αξρίδνπλ νη ιεγφκελεο απνζηνιηθέο δίθεο, ζηελ ηειεπηαία ησλ νπνίσλ παξεπξίζθεηαη θαη ν ίδηνο ν Ξάπαο. Π απηέο απνθαζίδεηαη νξηζηηθψο ε αλαθήξπμε εηο άγην. Ξξηλ γίλνπλ νη απνζηνιηθέο δίθεο, απαγνξεχεηαη ε δεκνζία ηηκή ηνπ Καθαξίνπ. Δθηόο ηνύηωλ ζηελ Γπηηθή Δθθιεζία ππάξρεη δηαθνξά κεηαμύ νζίνπ θαη αγίνπ. Ν άγηνο είλαη εληειψο νξζφδνμνο, ελψ ν φζηνο έρεη αμηνθαηάθξηηεο δηδαζθαιίεο, πιελ φκσο φρη αηξεηηθέο. Γηα κηα νζηνπνίεζε αξθνχλ δπν ζαχκαηα, αιιά δηα κηα αλαθήξπμε αγίνπ ρξεηάδνληαη ηέζζεξα. Δθηφο ηνχηνπ, ν κέιισλ άγηνο πξέπεη λα είλαη θαη θαιιηγξάθνο. Ν παηήξ Lainer, ν δεχηεξνο ζηξαηεγφο ηεο «Compagnia di Gesu» (κνλαρηθνχ ηάγκαηνο ησλ Ηεζνπτηψλ), αλ θαη ζνθφο θαη ζαπκαζζείο ζηελ ελ Ρξηδέλησ ζχλνδν (1545-1563), ελ ηνχηνηο απέηπρε ζηελ αγηνπνίεζή ηνπ, δηφηη ήηαλ ηφζν θαθνγξάθνο, ψζηε 2 Ηεζνπΐηεο, πνπ απνπεηξάζεθαλ λα δηαβάζνπλ ηα ρεηξφγξαθά ηνπ, ηπθιψζεθαλ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Σξπζνζηφκνπ Ξαπαδφπνπινπ (αξρηεπηζθφπνπ Αζελψλ, 1923-1938) «Ξεξί ηεο αλαθεξχμεσο Αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία» (1934). 2) Ακίιθα Αιηβηδάηνπ, «Ζ αλαγλψξηζηο ησλ Αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία» (1948), «Θενινγία» 19 (1941-48), ζ. 18-52.

3) «Ζ αλάδεημηο αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία» ( Έθζεζηο Ππλνδηθήο Δπηηξνπήο θ.ι.π.), «Νξζνδνμία» Θσλ/πφιεσο, 6 (1931), ζζ. 281-287. 4) Μεξνπράθε Αγαζάγγεινπ «Αλαθήξπμηο Αγίσλ ελ ηε Οσκατθή Δθθιεζία», «Δθθιεζηαζηηθφο Φάξνο» 32 (1933) ζζ. 79-86. 5) Κεηξνπνιίηνπ Θεζζαινλίθεο Ξαληειεήκνλνο «Αλαθήξπμηο Αγίσλ ελ ηε Νξζνδφμσ Δθθιεζία», αλάηππν απφ «Γξεγφξην Ξαιακά». 6) Θ.Ζ.Δ. Άξζξν «Αλαθήξπμηο Αγίσλ», ηφκνο 1νο, 272-273, ππφ αξρηκ. Ηεξσλχκνπ Θνηζψλε, θαζεγεηνχ Α.Ξ.Θ. (κεηέπεηηα αξρηεπηζθφπνπ Αζελψλ, 1967-1973).