LIFE00 ENV/GR/000685 Μεσογειακοί Υγρότοποι και Ταµιευτήρες. Επιδεικτική διαχείριση πολλαπλών σκοπών στις υδατοσυλλογές της Κρήτης

LIFE00 ENV/GR/000685 Μεσογειακοί Υγρότοποι και Ταµιευτήρες. Επιδεικτική διαχείριση πολλαπλών σκοπών στις υδατοσυλλογές της Κρήτης Η ΟΡΘΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΗΤΕΣ Υ ΑΤΟΣΥΛΛΟΓΕΣ Προσχέδιο για τον Οδηγό Καλής Πρακτικής Σχεδιασµός και διαχείριση µε στόχο την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών Συγγραφή-Επιµέλεια: Ελένη Σπυριδάκη-Νιταδώρου ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2005

Η ΟΡΘΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΗΤΕΣ Υ ΑΤΟΣΥΛΛΟΓΕΣ Προσχέδιο για τον Οδηγό Καλής Πρακτικής: Σχεδιασµός και διαχείριση µε στόχο την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών Συγγραφή-Επιµέλεια: Ελένη Σπυριδάκη-Νιταδώρου Εγχειρίδιο χρήσης Οδηγού καλής πρακτικής για τη λήψη αποφάσεων κατασκευής ταµιευτήρων και τη διαχείριση τους µε στόχο την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών Ο Οδηγός καλής πρακτικής για τη λήψη αποφάσεων κατασκευής ταµιευτήρων και τη διαχείριση τους µε στόχο την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών εκπονήθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος LIFE00 ENV/GR/000685. Το πρόγραµµα LIFE00 ENV/GR/000685 Μεσογειακοί Υγρότοποι και Ταµιευτήρες. Επιδεικτική διαχείριση πολλαπλών σκοπών στις τεχνητές υδατοσυλλογές της Κρήτης υλοποιήθηκε την περίοδο 2001-2005 από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Πανεπιστήµιο Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ. - Π.Κ.) µε τη συνεργασία του Μεσογειακού Αγρονοµικού Ινστιτούτου Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ.) και των ήµων Ιεράπετρας, Θραψανού, Ρούβα και Αρκαλοχωρίου. Την παρούσα αναφορά «Η Ορθή ιαχείριση στις Τεχνητές Υδατοσυλλογές, Προσχέδιο για τον Οδηγό Καλής Πρακτικής - Σχεδιασµός και ιαχείριση µε στόχο την Επίτευξη Πολλαπλών Λειτουργιών» συνέταξε-επιµελήθηκε η Ελένη Σπυριδάκη-Νιταδώρου και για την τελική του µορφή την ευθύνη έχει και ο Μιχάλης ρετάκης. Προηγήθηκε της έκδοσης του Οδηγού έτσι ώστε να υπάρχει ένα γενικότερο εγχειρίδιο που να µπορεί να χρησιµοποιήσει καθένας που αναζητεί αρκετές λεπτοµέρειες για τη διαχείριση των τεχνητών υδατοσυλλογών. Για περισσότερες πληροφορίες: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Πανεπιστήµιο Κρήτης Τ.Θ. 2208 Τ.Κ. 714 09 Ηράκλειο Κρήτης Τηλ: 2810-393276 / 393279 2

1. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εγχειρίδιο χρήσης Οδηγού καλής πρακτικής για τη λήψη αποφάσεων κατασκευής ταµιευτήρων και τη διαχείριση τους µε στόχο την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών... 2 1. Περιεχόµενα 3 Ακρωνύµια... 6 Σχήµατα, ιαγράµµατα, Σχέδια, Πίνακες, Εικόνες, Χάρτες, Πλαίσια... 7 Παραρτήµατα... 9 2. Φυσικοί υγρότοποι... 15 3. Ταµιευτήρες... 18 3.1. Γενικά... 18 3.2. Υποστηρικτές και πολέµιοι της κατασκευής των φραγµάτων... 24 4. Βιώσιµη ανάπτυξη και ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων και ταµιευτήρων... 26 4.1. Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης... 26 4.2. Βιώσιµη διαχείριση υδάτικων πόρων... 27 4.3. ιαχείριση φραγµάτων και ταµιευτήρων... 31 4.4. ιαχείριση Κύκλου Ζωής... 34 5. Κοινοτική πολιτική διαχείρισης υδατικών πόρων- Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα... 36 5.1. Οι γενικοί στόχοι της Οδηγίας... 36 5.2. Εφαρµογή Οδηγίας-Πλαισίου και κατασκευή νέων φραγµάτων... 38 5.3. Εφαρµογή Οδηγίας-Πλαισίου και υπάρχοντα φράγµατα... 40 6. Πλαίσιο λήψης αποφάσεων για την παροχή υπηρεσιών υδάτων και ενέργειας Παγκόσµιας Επιτροπής για τα Φράγµατα-Σχέση του Πλαισίου αυτού µε Οδηγία για τα Ύδατα... 42 6.1. Πλαίσιο λήψης αποφάσεων για την παροχή υπηρεσιών υδάτων και ενέργειας- Κριτήρια και κατευθυντήριες γραµµές της Παγκόσµιας Επιτροπής για τα Φράγµατα... 42 6.2. Συµφωνία και συνέργια των νοµικών και πολιτικών οργάνων της Οδηγίας-Πλαίσιο για τα Ύδατα µε τις συστάσεις της Παγκόσµιας Επιτροπής για τα Φράγµατα... 47 ΆΛΛΑ ΟΡΓΑΝΑ... 48 ΑΛΛΑ ΟΡΓΑΝΑ... 49 7. Το πρόγραµµα LIFE00 ENV/GR/000685 Μεσογειακοί υγρότοποι και ταµιευτήρες. Επιδεικτική διαχείριση πολλαπλών σκοπών στις υδατοσυλλογές της Κρήτης... 50 7.1. Στόχοι και παραδοτέα προγράµµατος... 50 7.2. ηµιουργία και δυνατότητες χρήσης ενός Εργαλείου Στήριξης Απόφασης µε βάση τη Μέθοδο Αξιολόγησης Υγροτοπικών Λειτουργιών µε τη Χρήση εικτών... 52 7.2.1. Περιγραφή της Μεθόδου Αξιολόγησης Υγροτοπικών Λειτουργιών µε τη Χρήση εικτών... 52 7.2.2. Ανάπτυξη και χρήση του Εργαλείου Στήριξης της Λήψης Αποφάσεων µε βάση τη Μέθοδο Αξιολόγησης Υγροτοπικών Λειτουργιών µε τη Χρήση εικτών... 54 7.2.2.1. Ανάπτυξη Εργαλείου Στήριξης της Λήψης Αποφάσεων... 54 7.2.2.2 Χρήση του Εργαλείου Στήριξης της Λήψης Αποφάσεων στα διάφορα στάδια του κύκλου ζωής του έργου... 56 7.2.2.3. υνατότητα χρήσης του Εργαλείου Στήριξης της Λήψης Αποφάσεων για τη λήψη αποφάσεων στον περιφερειακό σχεδιασµό... 57 7.3. Γενικές κατευθύνσεις διαχείρισης υδατοσυλλογών για την επίτευξη πολλαπλών λειτουργιών µε έµφαση στην υποστήριξη της βιοποικιλότητας... 61 7.3.1. Γενικοί στόχοι πιλοτικής διαχείρισης... 61 7.3.2. Παρεµβάσεις αποκατάστασης... 62 7.3.2.1. Γενικά για την αποκατάσταση... 62 3

7.3.2.2. Στάδια εφαρµογής παρεµβάσεων αποκατάστασης... 64 7.3.2.3.Προϋποθέσεις επιτυχούς υλοποίησης των παρεµβάσεων αποκατάστασης. 66 7.3.3. Χωρική και χρονική αύξηση της ετερογένειας των ενδιαιτηµάτων... 71 7.3.3.1.Τεχνητές νησίδες... 71 7.3.3.2.Τεχνητές σχεδίες... 73 7.3.4. Ανάπτυξη δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής ενηµέρωσης-εκπαίδευσης και αναψυχής... 75 7.3.4.1. Υποδοµές... 76 7.3.4.1.1. Παρατηρητήρια... 76 7.3.4.1.2. Τοιχίο θέασης... 76 7.3.4.1.3. Θέσεις θέας... 77 7.3.4.1.4. Μονοπάτια... 78 7.3.4.1.5. Σήµανση-πινακίδες... 80 7.3.4.2. Κατευθύνσεις διαχείρισης επισκεπτών... 82 7.3.4.3. Yποστήριξη προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης-ενηµέρωσης. 83 Βιβλιογραφία... 87 Ελληνική βιβλιογραφία κεφ. 1-6 και Παραρτηµάτων... 89 Παράρτηµα Ι: Κριτήρια και κατευθυντήριες γραµµές της Παγκόσµιας Επιτροπής για τα Φράγµατα... 95 1. Ανάλυση µετόχων... 95 2. ιαδικασία λήψης αποφάσεων µέσω διαπραγµατεύσεων... 96 3. Εξασφάλιση συναίνεσης µέσω διαδικασιών διαφάνειας και πληροφόρησης... 96 4. Στρατηγική εκτίµησης των επιπτώσεων στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στην υγεία και στην πολιτισµική κληρονοµιά... 97 5. Αποτίµηση επιπτώσεων του συνολικού έργου στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στην υγεία και στην πολιτισµική κληρονοµιά... 97 5.1. Εκτίµηση των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων... 98 5.2. Εκτίµηση των Κοινωνικών Επιπτώσεων... 104 5.4. Εκτίµηση των Επιπτώσεων στην Υγεία... 106 6. Πολυκριτηριακή ανάλυση... 107 7. Εκτίµηση Κύκλου Ζωής... 108 8. Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου... 108 9. Ανάλυση διανοµής (κατανοµής) του έργου... 109 10. Οικονοµική αποτίµηση των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων... 109 11. Βελτίωση της αξιολόγησης του οικονοµικού κινδύνου (improving economic risk assessment)... 109 12. Εξασφάλιση της συµφωνίας των κανόνων λειτουργίας φραγµάτων µε κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς στόχους... 110 13. Βελτίωση της λειτουργίας των ταµιευτήρων... 111 14. Βασική έρευνα οικοσυτηµάτων (Baseline ecosystem surveys)... 112 15. Εκτιµήσεις περιβαλλοντικών ροών... 112 16. ιατήρηση παραγωγικής αλιείας (maintaining productive fisheries)... 113 17. Βασικές Κοινωνικές Συνθήκες (Baseline social conditions)... 114 18. Ανάλυση κινδύνων οικονοµικής αποτυχίας (Impoverishment risk analysis)... 114 19. Εφαρµογή του σχεδίου δράσης για την αντιµετώπιση των συνεπειών, της µετεγκατάστασης του πληθυσµού και της ανάπτυξης του έργου... 115 20. Μηχανισµοί κατανοµής των πλεονεκτηµάτων από την κατασκευή του έργου... 115 21. Σχέδιο συµµόρφωσης... 115 22. Ανεξάρτητες επιτροπές για περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήµατα... 116 23. Εγγυήσεις (εγγυητικές επιστολές)... 116 4

24. Κεφάλαια καταπιστευµάτων (trust funds)... 116 25. Σύµφωνα ακεραιότητας... 117 26. Procedures for shared rivers... 117 Παράρτηµα ΙΙ: Λίστες ελέγχου... 118 5

Ακρωνύµια B.O.D. C.O.D. D.O. D.S.T. F.A.O. G.W.P I.C.I.D. I.C.O.L.D. I.U.C.N. I.V.A. I.W.M.I. Ο.Ε.C.D. R.S.P.B. Τ.Ο.C. U.N.E.P. U.N.E.S.C.O. W.C.D. W.H.O. W.W.F..Π.Κ. Ε.Ε.Α. Ε.Κ.Β.Υ. Ε.Κ.Ε. Ε.Π.Ε. Μ.Α.Ι.Χ. Μ.Φ.Ι.Κ. Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε. Biological Oxygen Demand Chemical Oxygen Demand Dissolved Oxygen Decision Support Tool Food and Agriculture Organization Global Water Partneship International Commission on Irrigation and Drainage International Commission on Large Dams International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources Indicator Value Assessment International Water Management Institute Organisation for Economic Co-operation and Development Royal Society for the Protection of Birds Total Organic Carbon United Nations Environment Programme United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization World Commission on Dams World Health Organization World Wildlife Fund ιαχείριση Πολιτιστικής Κληρονοµιάς European Environmental Agency Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων Εκτίµηση Κοινωνικών Επιπτώσεων Εκτίµησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Μεσογειακό Αγρονοµικό Ινστιτούτο Χανίων Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων 6

Σχήµατα, ιαγράµµατα, Σχέδια, Πίνακες, Εικόνες, Χάρτες, Πλαίσια Σχήµα 1-1: Η κατανοµή των υδάτων κατά την πορεία του υδρολογικού κύκλου Σχήµα 1-2: Ζητήµατα κλειδιά για τη διαχείριση των υδατικών πόρων Σχήµα 3.1-3: Είδη φραγµάτων Σχήµα 4.1-4: Το τρίγωνο Mobius µε τις τρεις κύριες διαστάσεις των ανθρώπινων δράσεων-κυρίαρχες επιδιώξεις της βιώσιµης ανάπτυξης Σχήµα 4.2-5: Πλαίσιο βιώσιµης χρήσης των υδατικών πόρων Σχήµα 4.3-6: Βασικά ζητήµατα που αφορούν τη διαχείριση των φραγµάτων και την διαµόρφωση πολιτικής διαχείρισης της ζήτησης και της διανοµής του νερού Σχήµα 4.4-7: Aπεικόνιση της διαχείρισης του κύκλου ζωής ενός ταµιευτήρα Σχήµα 5.1-8: Απεικόνιση των απαιτούµενων σταδίων για την εφαρµογή της Οδηγίας Σχήµα 6.1-9: Κρίσιµα στάδια της λήψης αποφάσεων για την κατασκευή φραγµάτων και την εξέταση των εναλλακτικών τους λύσεων Σχήµα 7.2.2.3-10: Σχηµατική απεικόνιση των αλληλοεξαρτήσεων µεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν τις σχετιζόµενες µε τη βιοποικιλότητα λειτουργίες και αξίες των υδατοσυλλογών της Κρήτης Σχήµα 7.2.2.3-11: Προϋποθέσεις για την κάλυψη των υδατικών αναγκών της Κρήτης Σχήµα 7.2.2.3.-12: Σύστηµα Υποστήριξης Αποφάσεων σύµφωνα µε τη Μελέτη Ολοκληρωµένης ιαχείρισης των Υδατικών Πόρων Κρήτης Σχήµα 7.3.4.3-13: Τυπική, µη τυπική και άτυπη εκπαίδευση ιάγραµµα 3.1-1: Ταµιευτήρες στην Ευρώπη (1900-1988) ιάγραµµα 7.2.2.2-2: Τα στάδια του κύκλου ζωής του έργου στα οποία µπορεί να χρησιµοποιηθεί το D.S.T. Σχέδιο 3.1-1: ιαφορετικοί τύποι συστηµάτων ταµιευτήρων Σχέδιο 7.3.2.1-2: Σχέδιο τεχνητού υγροτόπου που πρόκειται να κατασκευαστεί στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών ήµου Ιεράπετρας Σχέδιο 7.3.3.1-3: ιαµόρφωση νησίδων µε εκσκαφή και επιχωµάτωση πρανούς Σχέδιο 7.3.3.1-4: Τεχνικό σχέδιο κατασκευής χωµάτινων νησίδων στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών ήµου Ιεράπετρας Σχέδιο 7.3.3.2-5: Σχεδία µε φυτικό υπόστρωµα που πρόκειται να κατασκευαστεί στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών Σχέδιο 7.3.3.2-6: Σχεδία µε φυτικό υπόστρωµα που πρόκειται να κατασκευαστεί στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών Σχέδιο 7.3.4.1.2-7: Ενδεικτική διαµόρφωση θέσης µε τοιχίο θέασης, µε στόχο την περιβαλλοντική ενηµέρωση αναψυχή Σχέδιο 7.3.4.1.3-8: Σχηµατική απεικόνιση χωροθέτησης θέσης θέας σε υγρότοπο. Σχέδιο 7.3.4.1.4-9: Σχηµατική απεικόνιση περιβαλλοντικού µονοπατιού στον ταµιευτήρα Μπραµιανών Σχέδιο 7.3.4.1.4-10: ηµιουργία αναβαθµών σε απότοµες κλίσεις Πίνακας 1-1: Περιληπτική αναφορά των σηµαντικότερων ζητηµάτων που αφορούν τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου Πίνακας 2-2: Τύπος, αριθµός ανά τύπο και εµβαδόν των υγροτόπων της Ελλάδος Πίνακας 2-3: Λειτουργίες, δυνατές χρήσεις των υγροτόπων από τον άνθρωπο και κίνδυνοι που τους απειλούν 7

Πίνακας 3.1-4: Σύγκριση των γενικών χαρακτηριστικών των λιµνών και των ταµιευτήρων σε παγκόσµιο επίπεδο Πίνακας 3.1-5: Λειτουργίες φραγµάτων στη Μεσόγειο Πίνακας 3.2-6: Επιχειρήµατα των υποστηρικτών και των πολέµιων της κατασκευής φραγµάτων Πίνακας 4.2.-7: Σύνοψη προτάσεων βιώσιµης διαχείρισης των υδατικών πόρων στη Μεσόγειο Πίνακας 4.4-8: Λίστα ελέγχου που αφορά την εξέταση περιβαλλοντικών ζητηµάτων κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής ενός ταµιευτήρα Πίνακας 6.1-9 : Στρατηγικές προτεραιότητες, κατευθυντήριες γραµµές και στάδια-κλειδιά στη λήψη αποφάσεων συνολικού Πλαισίου για τη λήψη αποφάσεων που προτείνεται από την Παγκόσµια Επιτροπή για τα Φράγµατα Πίνακας 6.2-10: Ύπαρξη συµφωνιών και συνεργιών µεταξύ των συστάσεων της Παγκόσµιας Επιτροπής για τα Φράγµατα και των οργάνων για τη νοµιµότητα και την πολιτική της Οδηγίας-Πλαισίου για τα Ύδατα Πίνακας 7.2.2.3-11: Μεταβολές της στάθµης του ύδατος στον ταµιευτήρα ανάλογα µε τις διαφορετικές λειτουργίες που επιτελούν τα φράγµατα Πίνακας 7.3.4.3.-12: Στόχοι, θεµατικές ενότητες και ενδεικτικές δραστηριότητες προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης µε θέµα τους υδατικούς πόρους Εικόνα 1-1: Υδάτινοι πόροι και χρήσεις τους Εικόνα 7.1-2: Λίµνη φράγµατος Παρτίρων ήµου Αρκαλοχωρίου Εικόνα 7.1-3: Λιµνοδεξαµενή Σκινιά ήµου Αρκαλοχωρίου Εικόνα 7.1-4: Λίµνη φράγµατος Αµµουργελλών ήµου Αρκαλοχωρίου Εικόνα 7.1-5: Τεχνητή λίµνη Μπραµιανών ήµου Ιεράπετρας Εικόνα 7.1-6: Υγρότοπος Λιβάδας ήµου Θραψανού Εικόνα 7.1-7: Λιµνοδεξαµενή Γέργερης ήµου Ρούβα Εικόνα 7.1-8: Περιοχή φράγµατος Πλακιώτισσας ήµου Αστερουσίων Εικόνα 7.3.4.1.2-9:Τοιχίο θέασης ορνιθοπανίδας στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών Εικόνα 7.3.4.1.3-10: Θέση θέας στην τεχνητή λίµνη Μπραµιανών ήµου Ιεράπετρας Εικόνα 7.3.4.1.4-11: Τµήµα του µονοπατιού στην τεχνητή λίµνη του φράγµατος των Παρτίρων Εικόνα 7.3.4.1.5-12: Πινακίδα κατεύθυνσης (λιµνοδεξαµενή Γέργερης ήµου Ρούβα) Εικόνα 7.3.4.1.5-13: Πινακίδα υποδοχής επισκεπτών (υγρότοπος Λιβάδας ήµου Θραψανού) Εικόνα 7.3.4.3-14: ιοργάνωση προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα πλαίσια της τυπικής εκπαίδευσης στην τεχνητή λίµνη Αγιάς Χανίων Εικόνα 7.3.4.3.-15: Κατασκευή περιπτέρου ενηµέρωσης στη λίµνη φράγµατος Αµµουργελλών ήµου Αρκαλοχωρίου Εικόνα 7.3.4.3-16: Ενηµερωτικό υλικό που εκδόθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος LIFE-Environment Μεσογειακοί υγρότοποι και ταµιευτήρες Χάρτης 1-1: Συνθήκες έλλειψης υδάτων το έτος 2025 αν συνεχιστούν οι υπάρχουσες τάσεις Χάρτης 7.1-2: Ταµιευτήρες ήµων που συµµετέχουν στο πρόγραµµα LIFE-Environment Μεσογειακοί υγρότοποι και ταµιευτήρες Πλαίσιο 5.1-1: Τα στοιχεία κλειδιά της Οδηγίας-Πλαισίου Περί Υδάτων Πλαίσιο 7.3.4.3-2: Συνοπτική περιγραφή της δοµής ενός έργου ενηµέρωσης 8

Παραρτήµατα Σχήµα Ι.1-1: To φάσµα των συµµετοχικών διαδικασιών Σχήµα Ι.5.1-2: Σχέσεις ανάµεσα σε παράγοντες που αφορούν την ανάπτυξη υδατινων πόρων που προκαλεί περιβαλλοντικές επιπτώσεις Σχήµα Ι.5.1-3: Πρωτογενείς, δευτερογενείς και τριτογενείς επιπτώσεις των φραγµάτων στα ποτάµια οικοσυστήµατα Σχήµα Ι.5.1.-4: Στάδια της διαδικασίας Εκτίµησης των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Σχέδιο Ι.5.1-1: Αιτίες και επιπτώσεις της υποβάθµισης της ποιότητας του νερού σε ένα ποτάµιο σύστηµα Πίνακας ΙΙ-1: Λίστα ελέγχου που αφορά την εξέταση σηµαντικών περιβαλλοντικών ζητηµάτων κατά την υλοποίηση της κατασκευής ταµιευτήρων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2004) Πίνακας ΙΙ-2: Λίστα ελέγχου για τις πιθανές διασυνοριακές επιπτώσεις από την κατασκευή φραγµάτων και ταµιευτήρων (United Nations Economic Commission for Europe, Environmental Impact Assessment checklist consolidated list, Convention on Environmental Impact Assessment in a Transboundary Context) 9

1. Η σηµασία των υδάτινων πόρων και η έλλειψη τους Η ζωή πάνω στον πλανήτη, και η επιβίωση και η ευηµερία του ανθρώπου εξαρτάται από τους υδάτικους πόρους (Εικόνα 1-1). Οι υδάτικοι πόροι δηλαδή διαθέτουν περιβαλλοντική, οικονοµική και κοινωνική αξία (Pereira L., Cordery I., Iacovides I., 2002). Η ποσότητα των υδάτων του πλανήτη µας είναι σταθερή και ανακυκλώνεται µέσω του υδρολογικού κύκλου (Σχήµα 1-1), ωστόσο η ποιότητα και η ποσότητα τους µεταβάλλεται σε ηµερήσια βάση (Gray, 1994). Το µεγαλύτερο ποσοστό (97,5%) των υδάτων που βρίσκεται στη γη είναι αλµυρό και µόνο ένα πολύ µικρό ποσοστό τους (0,01%) βρίσκεται σε λίµνες και ποτάµια και είναι άµεσα διαθέσιµο στον άνθρωπο (Gray, 1994). H διαθεσιµότητα των υδάτων σε παγκόσµιο επίπεδο διαφοροποιείται σηµαντικά τόσο χρονικά όσο και χωρικά. Εικόνα 1-1: Υδάτικοι πόροι και χρήσεις τους (G.W.P, 2000) Σχήµα 1-1: Η κατανοµή των υδάτων κατά την πορεία του υδρολογικού κύκλου (προσαρµογή από Gray, 1994) Η προστασία και διαχείριση των υδατικών πόρων σε παγκόσµιο επίπεδο είναι ένα αρκετά σύνθετο πρόβληµα καθώς εµπλέκει µια σειρά περιβαλλοντικών, οικονοµικών και κοινωνικών παραµέτρων (Σχήµα 1-2). Στο Χάρτη 1-1, αποτυπώνονται οι διαφορετικές συνθήκες έλλειψης υδάτων σε παγκόσµιο επίπεδο το 2025, αν συνεχιστούν οι υπάρχουσες τάσεις. Σε περιοχές οι οποίες αντιµετωπίζουν προβλήµατα έλλειψης υδάτων εκδηλώνεται έντονος ανταγωνισµός για τη χρήση τους, παρά την ύπαρξη νοµικών ρυθµίσεων. Η έλλειψη των υδάτων δεν επιτρέπει την αγροτική, αστική, βιοµηχανική και τουριστική ανάπτυξη χωρίς τη λήψη περιορισµών όσον αφορά τη χρήση τους και την εφαρµογή πολιτικών διανοµής τους στους διάφορους τοµείς χρήσεις του. Τα προβλήµατα έλλειψης 10

υδάτων οξύνονται σε περιοχές στις οποίες οι υδάτινοι πόροι έχουν ήδη υποβαθµιστεί ή υποβαθµίζονται ποσοτικά ή ποιοτικά. Στις υποανάπτυκτες ή αναπτυσσόµενες χώρες του κόσµου η απουσία κατάλληλων υδρευτικών, αρδευτικών και αποχετευτικών έργων σε συνδυασµό µε την υποβάθµιση της ποιότητας των υδάτων, προκαλεί την εµφάνιση προβληµάτων στην υγεία των τοπικών πληθυσµών (Pereira L., Cordery I., Iacovides I., 2002). Χάρτης 1-1: Συνθήκες έλλειψης υδάτων το έτος 2025 αν συνεχιστούν οι υπάρχουσες τάσεις (I.W.M.I., 2000) πληθυσµιακή αύξηση οικονοµική ανάπτυξη σταθερή ποσότητα νερού στον υδρολογικό κύκλο αυξανόµενες ανάγκες σε νερό αύξηση ρύπανσης αυξανόµενος ανταγωνισµός λόγω έλλειψης νερού ανάγκη για διανοµή και επίλυση των διαφορών Σχήµα 1-2: Ζητήµατα κλειδιά για τη διαχείριση των υδατικών πόρων (G.W.P, 2000) Η έλλειψη του νερού στη Μεσόγειο- H διαχείριση υδατικών πόρων στη Μεσόγειο 11

Η Μεσόγειος είναι µία από τις περισσότερες άνυδρες περιοχές του πλανήτη. Η φυσική προσφορά του νερού είναι άνισα κατανεµηµένη χρονικά και χωρικά (Μαντζάρα Μ., Κωσταντιανός Β., 2001). Στον Πίνακα 1-1 που ακολουθεί πραγµατοποιείται µια περιληπτική αναφορά των σηµαντικότερων ζητηµάτων που αφορούν τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου. 12

Βόρεια Αφρική Νησιά Βόρεια Μεσόγειος Ανατολική µεσόγειος Επίπεδο εκµετάλλευσης υδατικών πόρωντάσεις Υπερεκµετάλλευση και υπεράντληση- υφαλµύρωση λόγω υπεράντλησης, έλλειψη πόσιµου νερού σε αγροτικές περιοχές Πλήρης εκµετάλλευση και υπεράντληση υπόγειων υδάτων, έλλειψη νερού σε ορισµένα νησιά Περιορισµένη εµφάνιση προβληµάτων υπερεκµετάλλευσης, επιθυµητή η αποφυγή ακριβών λύσεων παροχής ύδατος, έλλειψη ύδατος σε παράκτιες περιοχές της νότιας Ευρώπης λόγω του τουρισµού και των πρακτικών άρδευσης Υπερεκµετάλλευση υπογείων υδάτων λόγω περιορισµένων βροχοπτώσεων σε πολλές περιοχές Ρόλος γεωργίας Σηµαντικός τοµέας της οικονοµίας, παρέχει µεγάλο αριθµό θέσεων εργασίας, αναγκαίος ο εκσυγχρονισµός του κλάδου, κ.α. ιαφοροποιήσεις σηµασίας του κλάδου ανάλογα µε µέγεθος νησιού, µικρή µείωση νερού λόγω άρδευσης, ύπαρξη πρόσφατων τεχνικών βελτιώσεων Περιορισµένη δυναµική του κλάδου, σηµαντικός καταναλωτής νερού σε νότιες Ευρωπαϊκές χώρες (περιορισµένη άρδευση σε άλλες χώρες) Περιορισµένη δυναµική του κλάδου, κύριος καταναλωτής νερού, σηµαντικές απώλειες νερού στα δίκτυα άρδευσης. Ποιότητα νερού και οικοσυστήµατα Μέτρα που αφορούν τη ζήτηση του νερού Περιορισµένη πληροφόρηση, αυξανόµενος προβληµατισµός Μη ευρεία εφαρµογή τους, προβλήµατα εφαρµογής συστηµάτων τιµολόγησης νερού Περιορισµένη πληροφόρηση, αυξανόµενος προβληµατισµός. Εφαρµογή τους σε ορισµένα νησιά, προβλήµατα εφαρµογής συστηµάτων τιµολόγησης υδάτων, επιτυχής εφαρµογή συνδυασµού κινήτρων (οικονοµικών, νοµοθετικών και εκπαιδευτικών) Έλλειψη συστηµάτων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων, προβλήµατα ποσοτικής διαχείρισης Εφαρµογή κατάλληλων οικονοµικών εργαλείων τιµολόγησης νερού στις νότιες ευρωπαϊκές χώρες, αργή πρόοδος σε υπόλοιπες χώρες, έλλειψη ευαισθητοποίησης σχετικά µε τις απώλειες νερού Υποβάθµιση της ποιότητας του νερού λόγω απορρίψεων βιοµηχανικών λυµάτων και έλλειψης συστηµάτων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων, υφαλµύρωση επιφανειακών υδάτων, έλλειψη συστηµάτων παρακολούθησης, προβλήµατα ποσοτικής διαχείρισης Ύπαρξη σχεδιασµού ή εφαρµογή κατάλληλης τιµολόγησης του νερού, προώθησης τεχνολογιών εξοικονόµησης νερού, προγραµµάτων ευαισθητοποίησης, προγραµµάτων µείωσης των απωλειών στα συστήµατα διανοµής, ύπαρξη παραδειγµάτων καλής πρακτικής. 13

Αφαλάτωση και υγρά απόβλητα Θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο Επαναδιανοµή νερού Άλλα θέµατα Βόρεια Αφρική Νησιά Βόρεια Μεσόγειος Ανατολική µεσόγειος Περιορισµένη εφαρµογή σε γενικές γραµµές εκτός από ορισµένες χώρες ροµολόγηση νοµοθετικού πλαισίου ολοκληρωµένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε ορισµένες χώρες, ανάγκη βελτίωσης αποτελεσµατικότητας θεσµικών οργάνων και εφαρµογής νόµων και κανονισµών υνατότητα διανοµής του νερού που έχει εξοικονοµηθεί από το γεωργικό τοµέα σε περιοχές ανταγωνισµού των υδατικών πόρων Πρόκληση αποτελεσµατικής λειτουργία των υπηρεσιών παροχής νερού σε αστικές περιοχές, αναγκαία εκπαιδευτική, θεσµική και οικονοµική υποστήριξη, διάθεση σηµαντικού πόρου του προϋπολογισµού στον έλεγχο της ζήτησης Κύρια επιλογή για τα περισσότερα νησιά Πολυδιάσπαση αρµοδιοτήτων θεσµικών οργάνων, νοµικές ασάφειες, ασάφειες σχετικά µε τα δικαιώµατα των χρηστών νερού Επανεκτίµηση των προτεραιοτήτων που αφορούν τη διανοµή του νερού στο γεωργικό τοµέα, αυστηρότερη τιµολόγηση νερού, αναγκαία η παροχή πληροφόρησης σχετικά µε τους κινδύνους Ανάγκη για συνεργασία των θεσµικών οργάνων και εµπλοκή των των χρηστών νερού και των επηρεαζόµενων κοινωνικών οµάδων Ανεπαρκής επεξεργασία υγρών αποβλήτων στις περισσότερες χώρες µε αποτέλεσµα να απειλούνται τα οικοσυστήµατα και η ποιότητα των υπογείων και επιφανειακών υδάτων, ταχεία ωστόσο βελτίωση της εφαρµογής των συστηµάτων επεξεργασίας σε ορισµένες χώρες Πολυδιάσπαση αρµοδιοτήτων θεσµικών οργάνων, περίπλοκοι και αναποτελεσµατικοί συντονιστικοί µηχανισµοί, ανάγκη για σχέδια µακροχρόνιας διαχείρισης υδατικών πόρων και ισχυρή οικονοµική στήριξη στα Βαλκάνια, έλλειψη ολοκληρωµένης διαχείρισης των παράκτιων περιοχών Η κατανοµή του νερού που εξοικονοµείται στη γεωργία σε άλλους τοµείς είναι περισσότερο οικονοµικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά βιώσιµη σε σχέση µε άλλες περιοχές, οικονοµικά µέτρα σε εφαρµογή Περιορισµένος σχεδιασµός της αντιµετώπισης των κινδύνων από πληµµύρες και ξηρασίες Εφαρµογή συστηµάτων επαναχρησιµοποίησης υγρών αποβλήτων σε υποπεριοχές, ευρεία χρήση εγκαταστάσεων αφαλάτωσης σε ορισµένες χώρες Πλήθος εµπλεκόµενων οργανισµών στο σχεδιασµό, στη διανοµή του νερού, κ.τ.λ., ικανοποιητικοί µηχανισµοί υποστήριξης σε ορισµένες χώρες, ανάγκη εφαρµογής νοµοθεσίας, ύπαρξη παραδειγµάτων καλής πρακτικής Εξοικονόµηση νερού για αναδιανοµή του, µη µόνιµα δικαιώµατα χρήσης νερού, κ.α. Ανταγωνισµός χωρών για τον έλεγχο των κοινών υδατικών πόρων και των λεκανών απορροής, εξάρτηση της διαθεσιµότητας νερού από την πληθυσµιακή αύξηση Πίνακας 1-1: Περιληπτική αναφορά των σηµαντικότερων ζητηµάτων που αφορούν τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου (G.W.P, 2000) 14

2. Φυσικοί υγρότοποι Κατά τη σύµβαση Ραµσάρ ως υγρότοποι ορίζονται οι φυσικές ή τεχνητές περιοχές που αποτελούνται από έλη γενικώς ή µη αποκλειστικώς οµβροδίαιτα έλη µε τυρφώδες υπόστρωµα από τυρφώδεις γαίες ή από νερό. Οι περιοχές αυτές είναι µονίµως ή προσωρινώς κατακλυζόµενες µε νερό, το οποίο είναι στάσιµο ή ρέον, γλυκό, υφάλµυρο ή αλµυρό. Οι περιοχές αυτές επίσης περιλαµβάνουν και εκείνες που καλύπτονται µε θαλασσινό νερό το βάθος του οποίου κατά τη ρηχία δεν υπερβαίνει τα 6 µέτρα (Άρθρο 1). Στους υγρότοπους περιλαµβάνονται επίσης και οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που συνορεύουν µε υγρότοπους ή νησιά ή µε θαλάσσιες υδατοσυλλογές και που είναι βυθισµένες µεν από 6 µέτρα κατά τη ρηχία, αλλά βρίσκονται µέσα στα όρια του υγρότοπου όπως αυτός καθορίζεται παραπάνω (Άρθρο 2). Ο ορισµός αυτός περιλαµβάνει αρκετές ασάφειες ωστόσο είναι ο νοµικά κατοχυρωµένος ορισµός που υπάρχει στην Ελλάδα (Ζαλίδης Γ., Μαντζαβέλας Α., 1994) Επίσηµα στοιχεία για τον τύπο, τον αριθµό και το εµβαδόν των υγροτόπων της Ελλάδος που καταγράφηκαν στα πλαίσια της απογραφής των ελληνικών υγροτόπων (Ζαλίδης Γ., Μαντζαβέλας Α., 1994) παρουσιάζονται στον Πίνακα 2-2. Τα στοιχεία αυτά αναφέρονται ενδεικτικά καθώς είναι φυσικό ότι από το 1994 έχουν σηµειωθεί αρκετές αλλαγές κυρίως όσον αφορά τον αριθµό κατασκευής τεχνητών υγροτόπων ο οποίος έχει αυξηθεί σηµαντικά. Τύπος υγροτόπου Αριθµός ανά τύπο % του συνολικού αριθµού Εµβαδόν σε στρέµµατα % του συνολικού εµβαδού Μήκος (km) δέλτα 12 3,2 680.300 33,58 - έλη 75 19,8 58.326 2,88 - λίµνες 56 14,8 597.673 29,50 - λιµνοθάλασσες 60 15,9 287.665 14,20 - πηγές 17 4,5 1331 0,06 - εκβολές 42 11,1 42.646 2,10 - τεχνητές λίµνες 25 6,6 358.235 17,68 - ποταµοί 91 24,1 - - 4.268 σύνολο 378 100,0 2.026.176 100,0 4.268 Πίνακας 2-2: Τύπος, αριθµός ανά τύπο και εµβαδόν των υγροτόπων της Ελλάδος (Ζαλίδης Γ., Μαντζαβέλας Α., 1994) Οι υγροτοπικές λειτουργίες οι δυνατές χρήσεις των υγροτόπων από τον άνθρωπο και οι κίνδυνοι που απειλούν τους υγροτόπους συνοψίζονται στον Πίνακα 2-3 που ακολουθεί. 15

Υγροτοπικές λειτουργίες και δυνατές χρήσεις των υγροτόπων από τον άνθρωπο Ρόλος Παράµετροι Λειτουργία Σηµασία για τον άνθρωπο Ασύνετη χρήση σπάνια, απειλούµενα ή κινδυνεύοντα είδη και κοινότητες φυτών και ζώων γενετική ποικιλότητα, πηγή επανεποίκησης απόθεµα γονιδίων, επιστήµη και εκπαίδευση, τουρισµός/αναψυχή, φυσική κληρονοµιά υπερβολική ή µη ελεγχόµενη συγκοµιδή, άσκοπη ζηµιά, ρύπανση Αποθήκη Οδοί διακίνησης Ρύθµιση αντιπροσωπευτικές κοινότητες φυτών και ζώων τυρφώδη εδάφη οικολογική ποικιλότητα, διατήρηση ενδιαιτηµάτων αποθήκη τοξικών ουσιών, θρεπτικών στοιχείων και ενέργειας, υποστήριξη ενδιαιτηµάτων, αποθήκευση νερού απόθεµα γονιδίων, επιστήµη και εκπαίδευση, τουρισµός/αναψυχή, φυσική κληρονοµιά καύσιµα, παλαιοντολογικά δεδοµένα, καλλιέργεια φυτών, φυσική κληρονοµιά, φαρµακευτικά προϊόντα οικισµοί αρχαιολογικοί τόποι φυσική, πολιτιστική και επιστηµονική κληρονοµιά, αναψυχή θρεπτικά στοιχεία, νερό και βιοθρύµµατα παλιρροιακές ανταλλαγές θρεπτικών στοιχείων και βιολογικών θρυµµάτων πληθυσµοί ζώων υποστήριξη τροφικών αλυσίδων και ενδιαιτηµάτων υποστήριξη τροφικών αλυσίδων και ενδιαιτηµάτων, τόποι αναπαραγωγής υδροβίων οργανισµών υποστήριξη µεταναστευτικών ειδών παραγωγή τροφής, προµήθεια νερού, διάθεση αποβλήτων παραγωγή ψαριών, οστρακοειδών και τροφίµων, διάθεση αποβλήτων συγκοµιδή, αναψυχή, επιστήµη υπερβολική ή µη ελεγχόµενη συγκοµιδή, άσκοπη ζηµιά, ρύπανση στράγγιση, συγκοµιδή µε ρυθµό ταχύτερο από το ρυθµό συσσώρευσης, καταστροφή καταστροφή, υποβιβασµός της στάθµης του νερού διακοπή ή ανώµαλη µεταβολή ροών, ρύπανση ρύπανση, εµπόδια ροής, εκχωµατώσεις και επιχωµατώσεις υπερεκµετάλλευση, διακοπή οδών µετανάστευσης, άµεση παρεµπόδιση, υποβάθµιση ενδιαιτηµάτων λίµνες και ποταµοί οδοί ναυσιπλοΐας ναυσιπλοΐα παρεµπόδιση, µείωση ροής και βάθους του νερού υδατοσυλλογές, βλάστηση, εδάφη και υφέσεις υδατοσυλλογές, βλάστηση, εδάφη και υφέσεις υδατοσυλλογές, βλάστηση, εδάφη και υφέσεις υδατοσυλλογές και τυρφώδη υποστρώµατα υδατοσυλλογές απάλυνση πληµµύρων αιχµαλώτιση και κατακράτηση θρεπτικών στοιχείων επαναπλήρωση και παροχή υπόγειου νερού σταθεροποίηση κλίµατος τοπικώς και παγκοσµίως µεγάλος όγκος και εµβαδόν µείωση ζηµιών σε ακίνητη περιουσία και φυτά παραγωγή τροφής, βελτίωση ποιότητας νερού προµήθεια νερού, διατήρηση ενδιαιτηµάτων, αραίωση λυµάτων, αλιεύµατα ποταµών, ναυσιπλοΐα οµαλές κλιµατικές συνθήκες για τη γεωργία και τον άνθρωπο νερό για ψύξεις πρόσχωση και µείωση του όγκου αποθήκευσης του νερού αποµάκρυνση βλάστησης, στράγγιση, αντιπληµµυρικά έργα µείωση της επαναπλήρωσης, υπεράντληση, ρύπανση αποξήρανση Στράγγιση, πρόσχωση, θερµική ρύπανση 16

Υγροτοπικές λειτουργίες και δυνατές χρήσεις των υγροτόπων από τον άνθρωπο Ρόλος Παράµετροι Λειτουργία Σηµασία για τον άνθρωπο Ασύνετη χρήση παραγωγή φυτών τροφές, ύλες και ενδιαιτήµατα για µεταναστευτικά είδη και βόσκοντα ζώα συγκοµιδή ξύλου γενικά, άλλων οικοδοµικών υλικών, καύσιµης ύλης και τροφής, επιστήµη, αναψυχή Υπερβόσκηση, υπερεκµετάλλευση, στράγγιση, υπερβολική µετατροπή για Παραγωγή εξαµενή παραγωγή ζώων οργανική ουσία λίµνες, δέλτα, πληµµυρικές πεδιάδες λίµνες και διάφοροι τύποι ελών ψάρια, οστρακοειδή, βόσκοντα ζώα και γουνοφόρα ζώα παραγωγή µεθανίου, ανακύκλωση στοιχείων εναπόθεση και αιχµαλώτιση ιζηµάτων βιοχηµικός αυτοκαθαρισµός, συσσώρευση θρεπτικών ουσιών συγκοµιδή και εκτροφή καύσιµη ύλη, φυτά αύξηση γονιµότητας εδαφών, καθαρές κοίτες στα κατάντη, βελτίωση ποιότητας νερού στα κατάντη φυσικός ηθµός για τοξικές ουσίες, επεξεργασία οργανικών αποβλήτων, παθογόνων και λυµάτων γεωργικές χρήσεις υπερεκµετάλλευση, στράγγιση, υπερβολική µετατροπή για γεωργικές χρήσεις, υποβάθµιση ενδιαιτηµάτων στράγγιση, αποξήρανση εγκλωβισµός κοιτών, υπέρµετρη µείωση της στερεοµεταφοράς καταστροφή οικοσυστήµατος, υπερφόρτιση του συστήµατος Πίνακας 2-3: Λειτουργίες, δυνατές χρήσεις των υγροτόπων από τον άνθρωπο και κίνδυνοι που τους απειλούν (Holis G.E./Holland M.M./Maltby E./Larson J. απο Γεράκης Π.Α., 1989) Μεσογειακοί υγρότοποι Η ανάπτυξη των πολιτισµών της Μεσογείου ήταν από την αρχαιότητα άµεσα συνδεδεµένη µε τους υγροτόπους, καθώς πλήθος οικονοµικών δραστηριοτήτων εξαρτιόταν και εξαρτάται από αυτούς (Ζαλίδης Γ., Crisman T., Γεράκης Α., 2002). Οι υγροτοπικές εκτάσεις καλύπτουν ένα µόνο µικρό ποσοστό της συνολικής έκτασης των µεσογειακών χωρών, στην Ισπανία για παράδειγµα το ποσοστό αυτό ανέρχεται σε 0,3% (Μαντζάρα Μ., Κωνσταντιανός Β., 2001). Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα αποξηράνθηκαν τα 2/3 περίπου των υγροτοπικών εκτάσεων. Σήµερα, η απώλεια των υγροτόπων σπάνια οφείλεται στην πλήρη αποξήρανση τους, ενώ το πρόβληµα εστιάζεται στη συνεχή υποβάθµιση των υγροτοπικών τους λειτουργιών η οποία οφείλεται στις αλλαγές που προκαλούνται στην ποσότητα και την ποιότητα των υδάτων. Το συνολικό αυτό πρόβληµα οφείλεται στις πολιτικές και στις δράσεις που αφορούν τη διαχείριση των υδάτινων πόρων (βλ. κεφ. 4.2.) και την κάλυψη της ζήτησης σε νερό διαφόρων ανταγωνιστικών χρήσεων στους τοµείς της γεωργίας, του τουρισµού, της βιοµηχανίας, κ.τ.λ. (Ζαλίδης Γ., Crisman T., Γεράκης Α., 2002 και Μαντζάρα Μ., Κωνσταντιανός Β., 2001). Η βιώσιµη χρήση των υγροτόπων σε συνδυασµό µε την υλοποίηση κατάλληλων παρεµβάσεων αποκατάστασης θεωρούνται επαρκές µέσο για την πρόληψη της περαιτέρω υποβάθµισης τους και την αναβάθµιση των υφιστάµενων λειτουργιών τους (Ζαλίδης Γ., Crisman T., Γεράκης Α., 2002). 17

3. Ταµιευτήρες 3.1. Γενικά Ταµιευτήρες κατασκευάζονται από τα αρχαία χρόνια. Η λειτουργία τους είχε κύριο σκοπό την προστασία από τη ξηρασία και τις πληµµύρες (U.N.E.P., 2000). Μικροί ταµιευτήρες κατασκευάστηκαν πριν 4.000 περίπου χρόνια στην Κίνα, την Αίγυπτο και τη Μεσοποταµία. Η κατασκευή µεγάλων φραγµάτων έγινε δυνατή κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα λόγω των επιστηµονικών και τεχνολογικών επιτευγµάτων (I.C.I.D., 2000). Την περίοδο 1930-1970 η κατασκευή µεγάλων φραγµάτων, η οποία προκάλεσε σηµαντικές αλλαγές στις υδροµορφολογικές και στις φυσικοχηµικές συνθήκες των υδατικών σωµάτων (Barreira Α., 2004) ταυτίστηκε µε την ανάπτυξη και την οικονοµική πρόοδο. Τα φράγµατα έγιναν σύµβολα της ικανότητας του ανθρώπου να ελέγχει και να χρησιµοποιεί τους φυσικούς πόρους (W.C.D., 2000). Οι ταµιευτήρες συνήθως κατασκευάζονται σε περιοχές όπου ο αριθµός των λιµνών είναι περιορισµένος και τα ύδατα τους δεν είναι κατάλληλα να καλύψουν τις ανθρώπινες ανάγκες (U.N.E.P., 2000). Λειτουργίες ταµιευτήρων Οι λειτουργίες που επιτελούν οι ταµιευτήρες αφορούν την παροχή πόσιµων υδάτων και υδάτων οικιακής χρήσης, την άρδευση, την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, τον έλεγχο των πληµµύρων, την αναψυχή, κ.α. Το 50% των µεγάλων φραγµάτων σε παγκόσµιο επίπεδο κατασκευάστηκαν αποκλειστικά για την ικανοποίηση αρδευτικών αναγκών. Το 1/3 των µεγάλων φραγµάτων που έχουν κατασκευαστεί παγκοσµίως εξυπηρετούν δύο ή περισσότερες λειτουργίες. Ωστόσο, οι σύγχρονες τάσεις που επικρατούν κατευθύνονται προς την κατασκευή ταµιευτήρων οι οποίοι επιτελούν πολλαπλές λειτουργίες (W.C.D., 2000). Τυπολογία ταµιευτήρων Οι ταµιευτήρες µπορούν να διακριθούν στους παρακάτω τύπους (U.N.E.P., 2000): 1. στις φραγµολίµνες (valley reservoirs), οι οποίες δηµιουργούνται µε την κατασκευή ενός φράγµατος κάθετα στη ροή ενός ποταµού 2. στους εξωποτάµιους ταµιευτήρες (off-river storage reservoirs), οι οποίοι δηµιουργούνται έξω από την κοίτη του ποταµού και τροφοδοτούνται είτε µέσω βαρύτητας είτε µέσω άντλησης Οι ταµιευτήρες που κατασκευάζονται τα τελευταία χρόνια έχουν ελεγχόµενες εισροές και εκροές από και προς έναν ή περισσότερους ποταµούς. Οι κατηγορίες των συστηµάτων ταµιευτήρων είναι οι παρακάτω (Σχέδιο 3.1-1): 1. σειρά ταµιευτήρων που κατασκευάζονται κατά µήκος ενός ποταµού (π.χ. φράγµα κατά µήκος Αλιάκµονα) 2. συστήµατα ταµιευτήρων (interbasin transfer schemes) που σχεδιάζονται για να µεταφέρουν ύδατα, µέσω τούνελ και καναλιών, από µια λεκάνη απορροής σε µία άλλη (π.χ. έργα εκτροπής Μόρνου και Εύηνου) 18

Σχέδιο 3.1-1: ιαφορετικοί τύποι συστηµάτων ταµιευτήρων (U.N.E.P., 2000) 19

ιαφορές ταµιευτήρων-λιµνών Στον Πίνακα 3.1-4 που ακολουθεί παρέχεται µια γενική σύγκριση των χαρακτηριστικών των ταµιευτήρων και των λιµνών σε παγκόσµιο επίπεδο. Σύγκριση των γενικών χαρακτηριστικών των λιµνών και των ταµιευτήρων σε παγκόσµιο επίπεδο Λίµνες Ταµιευτήρες ιδιαίτερα άφθονες σε παγετωνικές περιοχές, βρίσκονται παγκοσµίως σε διάφορες ορογενετικές περιοχές που χαρακτηρίζονται περιοχές, συµπεριλαµβανοµένων τροπικών από βαθιές, αρχαίες λίµνες (ancient lakes)- δασών, τούνδρων και άνυδρων (arid) ποτάµιες και παράκτιες πεδιάδες πεδιάδων συχνά άφθονα σε περιοχές όπου χαρακτηρίζονται από ρηχές λίµνες και η ύπαρξη λιµνών είναι σπάνια λιµνοθάλασσες γενικά κυκλική λεκάνη απορροής επιµήκης και δεντριτικής µορφής λεκάνη απορροής (dentritic water basin) αποστράγγιση: (λεκάνης αποστράγγιση: (λεκάνης απορροής/επιφάνεια) <10:1 σταθερή παράκτια ζώνη (εκτός από ρηχές λίµνες σε ηµι-ξηρές ζώνες) µικρή µεταβολή της στάθµης του νερού (εκτός από ρηχές λίµνες σε ηµι-ξηρές ζώνες) µεγαλύτερος χρόνος παραµονής νερού σε βαθύτερες λίµνες η ταχύτητα καθίζησης του ιζήµατος στη λεκάνη απορροής είναι συνήθως αργή υπό φυσικές συνθήκες µεταβλητό φορτίο θρεπτικών υλικών Αργή οικολογική διαδοχή (slow ecosystem succession) σταθερή χλωρίδα και πανίδα (συχνά περιλαµβάνει ενδηµικά είδη υπό αδιατάραχτες συνθήκες) η εκροή του νερού είναι επιφανειακή η εισροή του νερού προέρχεται από πολλαπλούς, µικρούς παραπόταµους απορροής/επιφάνεια) >10:1 Η ακτογραµµή µπορεί να µεταβάλλεται λόγω της δυνατότητας τεχνητής µεταβολής της στάθµης του νερού η µεταβολή της στάθµης του νερού µπορεί να είναι σηµαντική Μικρός χρόνος παραµονής του νερού, παρά το µεγάλο βάθος η ταχύτητα καθίζησης του ιζήµατος είναι συχνά µεγάλη συνήθως µεγάλο φορτίο θρεπτικών υλικών συχνά η οικολογική διαδοχή είναι γρήγορη µεταβαλλόµενη χλωρίδα και πανίδα η εκροή του νερού είναι µεταβλητή, συχνά όµως σε κάποιο βάθος από τη στήλη νερού η εισροή του νερού προέρχεται από ένα ή περισσότερους µεγάλους ποταµούς Πίνακας 3.1-4: Σύγκριση των γενικών χαρακτηριστικών των λιµνών και των ταµιευτήρων σε παγκόσµιο επίπεδο (U.N.E.P., 2000) Φράγµατα Τα φράγµατα είναι τεχνικά έργα που κατασκευάζεται κάθετα στην κοίτη ενός φυσικού υδατορεύµατος για να ανακόψουν τη συνέχεια της ροής µε σκοπό την αποθήκευση του νερού για µελλοντική χρησιµοποίηση του (Τσόγκας Χ., 1990). 20

Σύµφωνα µε τη ιεθνή Επιτροπή για τα Μεγάλα Φραγµάτα (International Commission on Large Dams) ένα µεγάλο φράγµα έχει ύψος ίσο ή άνω των 15 µέτρων (από τη θεµελίωση). Στα µεγάλα φράγµατα κατατάσσονται επίσης τα φράγµατα µε ύψος 5-15 µέτρα, των οποίων ο όγκος των ταµιευτήρων τους είναι µεγαλύτερος από 3.000 m 3. Σύµφωνα µε τον παραπάνω ορισµό υπάρχουν περισσότερα από 45.000 µεγάλα φράγµατα παγκοσµίως (W.C.D., 2000). Περισσότερα από 20.000 από τα φράγµατα αυτά έχουν κατασκευαστεί στην Κίνα, 4.200 έχουν κατασκευαστεί στην Ινδία και τα υπόλοιπα σε άλλες περιοχές του κόσµου. Το 80% από τα φράγµατα αυτά έχουν ύψος λιγότερο από 30 µέτρα και µόνο ένα ποσοστό της τάξης του 1% υπερβαίνει τα 150 µέτρα. Περίπου τα 2/3 των υπαρχόντων φραγµάτων παγκοσµίως βρίσκονται σε αναπτυσσόµενες χώρες (W.C.D., 2000). Στο ιάγραµµα 3.1-1 φαίνεται η ραγδαία αύξηση της κατασκευής φραγµάτων στην Ευρώπη την περίοδο 1900-1988. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης (π.χ. Κύπρος, Ισπανία, Ελλάδα) συγκρατούν µεγαλύτερο ποσοστό των συνολικών επιφανειακών υδάτων σε ταµιευτήρες συγκριτικά µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, συχνά για τη εξασφάλιση της παροχής ύδατος σε περιόδους αυξηµένης ζήτησης. Οι χώρες αυτές χρησιµοποιούν το µεγαλύτερο ποσοστό των υδάτων τους για την εξυπηρέτηση των αρδευτικών αναγκών. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας είναι η κυριότερη λειτουργία που επιτελούν οι ταµιευτήρες, σε χώρες όπως η Αυστρία, η Φιλανδία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Πορτογαλία, κ.α. (European Topic Center on Inland Waters,1999). 21

ιάγραµµα 3.1-1: Ταµιευτήρες στην Ευρώπη (1900-1988), (I.C.O.L.D. 1984/1988) Οι κύριες λειτουργίες των φραγµάτων στη Μεσόγειο είναι η άρδευση και η παραγωγή ενέργειας. Σε χώρες οι οποίες αντιµετωπίζουν προβλήµατα έλλειψης νερού η κύρια λειτουργία των φραγµάτων είναι η άρδευση (π.χ. Αλγερία, Αίγυπτος, Μαρόκο) (I.U.C.N., 2002). χώρα Πλήθος φραγµάτων Άρδευση Ενέργεια Έλεγχος πληµµύρων Παροχή νερού Άλλες χρήσεις Αλβανία 306 98 2 0,3 0,7 0,7 Αλγερία 107 91 2 09 25 0,9 Βοσνία 25 20 56 20 12 20 Κροατία 29 10 66 66 10 3 Κύπρος 52 96 0 0 0 19 Αίγυπτος 6 100 50 17 0 67 Γαλλία 569 19 54 8 22 26 Ελλάδα 46 48 50 0 15 0,9 Ιταλία 524 32 60 3 21 0 Λίβανο 5 40 100 0 0 0 Λιβύη 12 83 0 83 8 0 Μαρόκο 92 67 22 15 37 37 22

Πορτογαλία 103 49 54 1 40 6 Σλοβενία 30 10 60 30 0 37 Ισπανία 1187 51 32 2 35 7 Συρία 41 66 7 2 15 5 Τυνησία 71 92 0 3 4 31 Τουρκία 625 88 9 11 10 1 Γιουγκοσλαβία 69 16 36 1 45 3 *Το άθροισµα των ποσοστών δεν είναι απαραίτητα ίσο µε 100% διότι ορισµένα φράγµατα επιτελούν πολλές λειτουργίες *Οι άλλες χρήσεις περιλαµβάνουν: αναψυχή, κ.α. Πίνακας 3.1-5: Λειτουργίες φραγµάτων στη Μεσόγειο (World Register of Dams, 1998) Από κατασκευαστικής πλευράς τα φράγµατα κατηγοριοποιούνται σύµφωνα µε το Σχήµα 3.1-3. φράγµατα µόνιµα κινητά άκαµπτα 1.βαρύτητας 2.διάκενα 3.αντηριδωτά 4.θολωτά εύκαµπτα 1.χωµάτινα 2.λιθόρριπτα 1.κατακλινόµενα 2.κατακόρυφα ανυψούµενα Σχήµα 3.1-3: Είδη φραγµάτων (Τσόγκας Χ., 1990) Οι παράγοντες που καθορίζουν την κατασκευή φραγµάτων σε µία χώρα είναι συνοπτικά οι παρακάτω (European Topic Center on Inland Waters, 1999): τα γεωγραφικά και κλιµατικά χαρακτηριστικά της οι επίσηµες και ανεπίσηµες πολιτικές στον τοµέα διαχείρισης των υδατικών πόρων που αφορούν την προώθηση της κατασκευής φραγµάτων σε σχέση µε άλλες επιλογές οι επίσηµες και ανεπίσηµες πολιτικές που αφορούν τη σηµασία της ηλεκτροπαραγωγής στην ικανοποίηση των ενεργειακών αναγκών διαθεσιµότητα κατάλληλων θέσεων για την κατασκευή φραγµάτων µέγεθος, πληθυσµός και επίπεδο βιοµηχανικής ανάπτυξης της χώρας 23

3.2. Υποστηρικτές και πολέµιοι της κατασκευής των φραγµάτων Η Παγκόσµια Επιτροπή για τα φράγµατα, θεωρεί ότι ο διάλογος ανάµεσα στους υποστηρικτές και τους πολέµιους της κατασκευής των φραγµάτων, καταλήγει στα εξής κοινά αποδεκτά συµπεράσµατα (W.C.D., 2000): Η κατασκευή φραγµάτων συνέβαλε καθοριστικά στην οικονοµική ανάπτυξη σε παγκόσµιο επίπεδο. Σε πολλές περιπτώσεις τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά κόστη υπερέβησαν τα οικονοµικά οφέλη. Η άνιση κατανοµή των οφελών από την κατασκευή και τη λειτουργία των φραγµάτων έθεσε σε αµφισβήτηση τη σκοπιµότητα της κατασκευής τους για την κάλυψη των αναγκών σε σχέση µε την εφαρµογή άλλων εναλλακτικών λύσεων. Απαιτείται η εφαρµογή συµµετοχικών διαδικασιών για την επιλογή της βέλτιστης εναλλακτικής λύσης για την κάλυψη των αναγκών, την επίλυση των διαφορών µεταξύ των εµπλεκόµενων µερών και την ισότιµη κατανοµή των οφελών. Στον Πίνακα 3.2-6 που ακολουθεί αναφέρονται συνοπτικά τα επιχειρήµατα των υποστηρικτών και των πολέµιων της κατασκευής µεγάλων φραγµάτων. 24

Υποστηρικτές Πολέµιοι Βελτίωση οικονοµικών και κοινωνικών συνθηκών πολλών εκατοµµυρίων ανθρώπων µέσω της παροχής ύδατος, την παραγωγή ενέργειας και τη δηµιουργία δυνατοτήτων αναψυχής Τα φράγµατα είναι τα σηµαντικότερα µέσα τα οποία καθιστούν τα επιφανειακά ύδατα διαθέσιµα στη χωρική και χρονική ζήτηση, αύξηση µελλοντικής απαίτησης κατασκευής φραγµάτων στο µέλλον σε παγκόσµιο επίπεδο Οι ταµιευτήρες δηµιουργούν νέα ενδιαιτήµατα για ορισµένα είδη υνατότητα αντιµετώπισης της καταστροφής οικοσυστηµάτων µε κατάλληλη διαχείριση των πλεοναζόντων νερών ή µε ελεγχόµενη ροή Παροχή προστασίας από πληµµύρες και κατά συνέπεια αύξηση ασφάλειας πολλών εκατοµµυρίων ανθρώπων που κατοικούν στις κατάντη περιοχές Κατανόηση κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία (σε αντίθεση µε το παρελθόν) άρα και δυνατή η αντιµετώπιση τους, στήριξη οικονοµίας και ευηµερία Η υδροηλεκτρική ενέργεια αντιπροσωπεύει µια καθαρή και βιώσιµη πηγή ενέργειας, εναλλακτικές της λύσεις (π.χ. πυρηνική ενέργεια) δηµιουργούν µεγαλύτερα περιβαλλοντικά και οικονοµικοκοινωνικά προβλήµατα εν υπάρχει προθυµία αλλαγής του τρόπου ζωής και των αποφάσεων που λαµβάνονται για την αποφυγή κατασκευής µεγάλων φραγµάτων Συνοψίζοντας: Στο παρελθόν έγιναν λάθη. Τώρα όµως έχουν κατανοηθεί οι αρνητικές περιβαλλοντικές, οικονοµικο-κοινωνικές επιπτώσεις και οι επιπτώσεις στην υγεία που προέρχονται από την κατασκευή µεγάλων φραγµάτων, και σε µεγάλο βαθµό αυτές οι επιπτώσεις µπορούν να αντιµετωπιστούν. Τα πλεονεκτήµατα της κατασκευής των φραγµάτων υπερβαίνουν τα αντίστοιχα µειονεκτήµατα. Σε πολλές περιπτώσεις οι εναλλακτικές λύσεις επιβάλλουν πολύ µεγαλύτερα έξοδα. Ορισµένες φορές οι αρνητικές επιπτώσεις έχουν µεγαλοποιηθεί. Τα φράγµατα σε ορισµένες περιπτώσεις µπορούν να βελτιώσουν τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Αποτελούν µια σηµαντική παράµετρο για την ανθρώπινη επιβίωση. Στο µέλλον θα απαιτηθεί η κατασκευή περισσότερων φραγµάτων. Το µέλλον της κατασκευής των µεγάλων φραγµάτων είναι λαµπρό. Τα κοινωνικά και οικονοµικά οφέλη που υποσχέθηκε η κατασκευή µεγάλων φραγµάτων δεν έχουν αποδοθεί λόγω των ατυχηµάτων αστοχίας τους και των συνεπειών της διατάραξης των λειτουργιών των οικοσυστηµάτων Αποτελούν µια µόνο λύση παροχής υδάτων, εναλλακτικές λύσεις όπως η διαχείριση της ζήτησης, η άντληση, η αφαλάτωση, κ.α. µειώνουν την εξάρτηση από τα φράγµατα Απώλεια βιότοπων σηµαντικής αξίας λόγω κατασκευής ταµιευτήρων, αρνητικές συνέπειες για τη βιοποικιλότητα ιατάραξη φυσικής ροής και µεταφοράς ιζηµάτων, µη αναστρέψιµες συνέπειες Καταστροφικές συνέπειες από τις αστοχίες των φραγµάτων, η ζηµιά που προκαλείται σε περίπτωση εµφάνισης µεγάλης πληµµύρας είναι συχνά µεγαλύτερη από εκείνη που θα είχε προκληθεί χωρίς την κατασκευή του φράγµατος Τα µεγάλα φράγµατα και τα έργα που σχετίζονται µε αυτά δηµιουργούν κινδύνους για την υγεία των κατοίκων γειτονικών περιοχών, κίνδυνοι για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζοµένων για την κατασκευή των φραγµάτων Εκποµπές αερίων του θερµοκηπίου από τους ταµιευτήρες, νέες δυνατότητες µείωσης της εξάρτησης από τα µεγάλα φράγµατα µέσω χρήσης σύγχρονων τεχνολογικών (π.χ. ηλιακής ενέργειας) Κοινωνική πίεση, δεν υπάρχει πια προθυµία αποδοχής των περιβαλλοντικών βλαβών σαν αναπόφευκτη συνέπεια της ανθρώπινης ανάπτυξης Συνοψίζοντας: Στο παρελθόν, η κατασκευή των φραγµάτων δεν ανταποκρίθηκε στα όσα είχε υποσχεθεί. Τα περιβαλλοντικά, οικονοµικά και κοινωνικά κόστη και οι κίνδυνοι για την υγεία έχουν τώρα αναγνωριστεί. Σε πολλές περιπτώσεις αυτά τα κόστη υπερισχύουν των οφελών. Το τίµηµα το οποίο πληρώνεται είναι πολύ µεγάλο. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις των µεγάλων φραγµάτων. Η εποχή κατασκευής µεγάλων φραγµάτων έχει ήδη φτάσει στο τέλος της. Πίνακας 3.2-6: Επιχειρήµατα των υποστηρικτών και των πολέµιων της κατασκευής φραγµάτων (I.U.C.N. / U.N.E.P. / W.C.D., 2001) 25

4. Βιώσιµη ανάπτυξη και ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων και ταµιευτήρων 4.1. Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης Η βιώσιµη ανάπτυξη είναι στην ουσία η ανθρωποκεντρική ανάπτυξη η οποία ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες και συνθήκες (Σπιλάνης Γ., 1995). Έχουν δοθεί διάφοροι ορισµοί για την έννοια της βιώσιµης ή αειφόρου ανάπτυξης, οι οποίοι παρουσιάζουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις. Ο ορισµός της βιώσιµής ανάπτυξης ( η ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των µελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες ), ο οποίος αναφέρεται στην Έκθεση της Παγκόσµιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Aνάπτυξη (Έκθεση Επιτροπής Brundland) είναι ευρέως χρησιµοποιούµενος. Συνώνυµες έννοιες τις βιώσιµης ανάπτυξης θεωρούνται οι έννοιες της αυτοσυντηρούµενης και της ισόρροπης ανάπτυξης (Βαβίζος Γ., Μερτζάνης Α., 2003). Η στρατηγική για τη βιώσιµη ανάπτυξη βασίζεται στον ισόρροπο συνδυασµό τριών επιµέρους κυρίαρχων στόχων της: της αποτελεσµατικότητας της οικονοµίας (economic efficiency), της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης (social equity) και της προστασίας του περιβάλλοντος (environmental conservation), (Σχήµα 4.1-4). αποτελεσµατικότητας της οικονοµίας κοινωνική ισότητα προστασία και δικαιοσύνη του περιβάλλοντος Σχήµα 4.1-4: Το τρίγωνο Mobius µε τις τρεις κύριες διαστάσεις των ανθρώπινων δράσεων-κυρίαρχες επιδιώξεις της βιώσιµης ανάπτυξης (Αναγνωστόπουλος Π., 2000) Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης θα πρέπει να ενσωµατώνεται στις διάφορες τοµεακές πολιτικές καθώς αυτό υπαγορεύεται από τη συνθετότητα και τις αλληλεπιδράσεις µεταξύ των οικονοµικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβληµάτων και επιδιώξεων (Βαβίζος Γ., Μερτζάνης Α., 2003). Η συνδιάσκεψη στο Ρίο ντε Ζανέιρο το 1992 έλαβε υπόψη της τη σηµασία της βιώσιµης ανάπτυξης και την ενσωµάτωσε στα κείµενα της. Η διακήρυξη της συνδιάσκεψης αυτής περιλαµβάνει 27 αρχές που αναφέρονται στη βιώσιµη ανάπτυξη, ενώ η Ατζέντα 21 αναλύει την εφαρµογή της βιώσιµης ανάπτυξης σε διάφορους τοµείς (Βαβίζος Γ., Μερτζάνης Α., 2003). To κεφ. 18 της Ατζέντα 21 αναφέρεται στην εφαρµογή της ολοκληρωµένης προσέγγισης στην ανάπτυξη, τη διαχείριση και τη χρήση των υδατικών πόρων. 26

4.2. Βιώσιµη διαχείριση υδάτικων πόρων Οι γενικοί στόχοι για τη διαµόρφωση βιώσιµης πολιτικής διαχείρισης των υδατικών πόρων (Σχήµα 4.2-5) στη Μεσόγειο είναι οι εξής (G.W.P, 2000): 1. η διασφάλιση της ισότιµης πρόσβασης στο νερό για όλους 2. η εξασφάλιση της κατανοµής και της διαχείρισης των υδάτων που υποστηρίζει την οικονοµική και κοινωνική ευηµερία 3. η εξασφάλιση της κατανοµής των υδάτων µε την υιοθέτηση και περιβαλλοντικών κριτηρίων Στον Πίνακα 4.2.-7 συνοψίζονται οι προτάσεις βιώσιµης διαχείρισης των υδατικών πόρων σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου. ανταλλαγή πόρων µεταξύ ανταγωνιστικών στόχων και εναλλακτικών λύσεων (trade offs) περιβαλλοντικοί στόχοι διατήρηση των υδατικών πόρων αποφυγή ρύπανσης οικοσυστηµάτων αναγνώριση της περιβαλλοντικής αξίας των υδάτων κοινωνικοί στόχοι παγκόσµια πρόσβαση στους υδάτινους πόρους υγεία και ποιότητα υδάτων κοινωνική ευθύνη διευρυµένη συµµετοχή του κοινού παροχή ικανοποιητικών αποδοχών κατανοµή πλούτου πολιτιστική αξία υδάτων οικονοµικοί στόχοι ανάκτηση κόστους νερού οικονοµική αποδοτικότητα βέλτιστη κατανοµή απόδοση λειτουργικότητας επενδύσεις ευκαιρίες υδατικό σύστηµα κρατικός ρόλος περιορισµοί συµµετοχή ιδιωτικού τοµέα ανάγκες Σχήµα 4.2-5: Πλαίσιο βιώσιµης χρήσης των υδατικών πόρων (Brenes D., 2002) 27

Βόρεια Αφρική Νησιά Βόρεια Μεσόγειος Ανατολική Μεσόγειος Θεσµική αναδιοργάνωση Μέτρα που αφορούν τη ζήτηση ύδατος Μέτρα που αφορούν την παροχή ύδατοςαποφυγή διάσπασης της συνοχής Ασφάλεια τροφίµων και εκσυγχρονισµός του γεωργικού τοµέα Ολοκληρωµένες στρατηγικές διαχείρισης υδάτων (π.χ. Τυνησία), στήριξη ενηµέρωσης ειδικών, κίνητρα για συνεργασία µε ειδικούς, ανάγκη για οικονοµική στήριξη και βελτίωση οικονοµικής απόδοσης, ενίσχυση κρατικού ρόλου, εφαρµογή υπάρχουσας νοµοθεσίας, κ.α. Βελτίωση των δικτύων µεταφοράς υδάτων και της ανακύκλωσης των υδάτων, βελτίωση µέτρων που αφορούν την άρδευση, κατάλληλη τιµολόγηση ύδατος άρδευσης και οικιακής χρήσης Μοιράζοντας τους υδατικούς πόρους βελτίωση της παροχής ύδατος, επαναχρησιµοποίηση υγρών αποβλήτων, αφαλάτωση Γεωργική και αστική επέκταση, επέκταση αρδευόµενων περιοχών, ενοποίηση εθνικών αγορών, Θεσµικές αναδιοργάνωσεις, ενώσεις χρηστών υδάτων ιευκόλυνση εφαρµογής ολοκληρωµένης διαχείρισης σε επίπεδο λεκάνης απορροής, εφαρµογή υπάρχουσας νοµοθεσίας, ευαισθητοποίηση σε πολιτικό επίπεδο, βασικό πλαίσιο πληροφόρησης σχετικά µε την ολοκληρωµένη διαχείριση υδατικών πόρων, βελτίωση συνεργασίας, ενίσχυση κρατικού ρόλου Τεχνική απόδοση, πρωτοβουλίες εξοικονόµησης ύδατος, βελτίωση µέτρων που αφορούν την άρδευση, µείωση των απωλειών δικτύων διανοµής ύδατος, εκπαίδευση κοινού, επαναχρησιµοποίηση υδάτων, τιµολόγηση Επαναχρησιµοποίηση των οικιακών απόνερων, ρήση χαµηλότερης ποιότητας (π.χ. σε κήπους), µεταφορά υδάτων από άλλες περιοχές, αφαλάτωση και άλλες µη συµβατικές µέθοδοι, πληµµυρικά νερά και προστασία του περιβάλλοντος Προτάσεις που συνδέονται µε τη διαχείριση της ζήτησης και χρήσιµες αλλαγές ρόλων Βελτίωση της ολοκληρωµένης διαχείρισης υδατικών πόρων στις (περιπτώσεις που υπάρχει) και εφαρµογή της στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει Αύξηση της τιµής ύδατος, οικονοµικά κίνητρα, µελέτη σχετικά µε τη µεταφορά των δικαιωµάτων χρήσης των υδάτων, αγορές σχετιζόµενες µε το επιφανειακό νερό Επαναχρησιµοποίηση επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων, χρήση χαµηλότερης ποιότητας υπογείων υδάτων (π.χ. σε κήπους), Εισαγωγή νερού σε µεγάλες πόλεις, µείωση των απωλειών των συστηµάτων διανοµής ύδατος, επανατροφοδότηση υδατοκαλλιεργειών, αποφυγή µεγάλων εγκαταστάσεων Αύξηση της τιµής ύδατος στο γεωργικό τοµέα., άρση εµπορικών περιορισµών στο γεωργικό τοµέα, εξοικονόµηση ύδατος στον τοµέα της άρδευσης, εκπαίδευση αγροτών σχετικά µε την ορθολογιστική χρήση του ύδατος Μείωση της επικάλυψης των ρόλων και βελτίωση συνεργασίας, διαχωρισµός θεσµικών και ελεγκτικών οργάνων, βελτίωση οικονοµικής απόδοσης, ενδυνάµωση των ικανοτήτων διαµόρφωσης πολιτικής και προγραµµατισµού, κ.α. Αύξηση της χρέωσης των υδάτων βάση της διαθεσιµότητας, αναθεώρηση και ρύθµιση των τιµών χρέωσης υδάτων, αναθεώρηση και επιβολή νοµοθεσίας ορθολογιστικής χρήσης υδάτων, πραγµατοποίηση σχετικών συναντήσεων, παροχή κινήτρων εξοικονόµησης υδάτων στους καταναλωτές Μείωση των απωλειών ύδατος, αφαλάτωση: κυρίαρχη επιλογή, επαναχρησιµοποίηση υγρών αποβλήτων, σπορά νεφών, τιθάσευση καταιγίδων, προστασία επιφανειακών υδάτων από τη ρύπανση, αποθήκευση επιφανειακών και υπογείων υδάτων, ανταλλαγή εµπειριών µεταξύ χωρών Μείωση απωλειών ύδατος στον τοµέα της άρδευσης, χρήση υγρών αποβλήτων στο γεωργικό τοµέα, εκσυγχρονισµός γεωργικού τοµέα 28

Βόρεια Αφρική Νησιά Βόρεια Μεσόγειος Ανατολική Μεσόγειος Προστασία ποιότητας ύδατος και αποφυγής περιβαλλοντικής υποβάθµισης ιαχείριση κινδύνου Κοινωνική ευαισθητοποίηση Ανακατανοµή νερού Πληροφόρηση σχετικά µε τις οικολογικές λειτουργίες που επιτελούν τα οικοσυστήµατα, δέσµευσης τµήµατος προϋπολογισµού για την προστασία τους, αυστηρή εφαρµογή νοµοθεσίας Σχέδια διαχείρισης ανοµβρίας, σχέδια πρόληψης πληµµυρών Συγκέντρωση και διάχυση πληροφοριών, πολιτική υποστήριξη, καµπάνιες ευαισθητοποίησης του κοινού Εξοικονόµηση υδάτων στο γεωργικό τοµέα Κανονισµοί και αυστηρή εφαρµογή της νοµοθεσίας, περιορισµός της εκµετάλλευσης υπογείων υδάτων, έλεγχος στον βιοµηχανικό τοµέα και πληροφόρηση, εφαρµογή των καλύτερων διαθέσιµων τεχνολογιών, εκσυγχρονισµός βιοµηχανικού τοµέα, αρµονικά συνεργαζόµενα µέτρα προστασίας νερών και εδαφών Συλλογή στοιχείων σχετικά µε τις συνθήκες ανοµβρίας, υιοθέτηση και παρακολούθηση δεικτών, µελέτες διαχείρισης ανοµβρίας, ανάπτυξης νοµικού πλαισίου Προώθηση συµµετοχής κοινού, συνεργασία στον τοµέα της διαχείρισης υδατικών πόρων, διάχυση εµπειρίας σχετική µε εφαρµογή καλών πρακτικών Περιορισµός της ρύπανσης, χρήση πράσινων τεχνολογιών, περιορισµός χρήσης αγροχηµικών, όρια εκποµπών, διαχείριση παράκτιων περιοχών Σχέδια διαχείρισης πληµµύρων και ανοµβρίας, Γεωγραφικά Συστήµατα Πληροφοριών, συστήµατα πρόβλεψης και ελέγχου των πληµµύρων και της ανοµβρίας Καµπάνιες ευαισθητοποίησης κοινού σχετικά µε την έλλειψη ύδατος, εκπαιδευτικές καµπάνιες σε σχολεία Ίδρυση εθνικών συστηµάτων παρακολούθησης και κεντρικής βάσης δεδοµένων, επανεξέταση και επιβολή νοµοθεσίας προστασίας υδατικών πόρων, έλεγχος της υπερεκµετάλλευσης υπογείων υδάτων και της ρύπανσης Αποθήκευση υδάτων Ανάπτυξη ολοκληρωµένων Ανακατανοµή της χρήσης των περιβαλλοντικών πολιτικών και πολιτικών υδάτων µέσω οικονοµικών µέτρων αγροτικής ανάπτυξης, µακροπρόθεσµα και µακροπρόθεσµων σχεδίων σχέδια διαχείρισης της ζήτησης των υδάτων, έρευνα σχετικά µε την απόδοση της αγροτικής παραγωγής, εκπαίδευση και κατάρτιση αγροτών Πίνακας 4.2.-7: Σύνοψη προτάσεων βιώσιµης διαχείρισης των υδατικών πόρων στη Μεσόγειο (G.W.P, 2000) Καµπάνιες ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά µε τον έλεγχο της ρύπανσης υπογείων υδάτων και την εφαρµογή βέλτιστων πρακτικών χρήσης των υδάτων ιαδικασίες σε εξέλιξη (κυρίως εξοικονόµηση υδάτων στη γεωργία), σε ορισµένες χώρες δεν υπάρχει σταθερή κατανοµή υδάτων 29