ΕΠΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΞΕΩΝ

ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΕΠΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΞΕΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι συντάξεις αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήματος των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρώπη, το οποίο προέρχεται κατά κύριο λόγο από δημόσια διανεμητικά συνταξιοδοτικά συστήματα. Οι συνταξιούχοι που λαμβάνουν σύνταξη αποτελούν σημαντικό και, λόγω της δημογραφικής γήρανσης, αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού της ΕΕ (περίπου 124 εκατομμύρια, ή το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού 1 ). Τα ευρωπαϊκά συνταξιοδοτικά συστήματα αντιμετωπίζουν μια διπλή πρόκληση: να διατηρήσουν την οικονομική βιωσιμότητά τους και να μπορούν να παρέχουν στους Ευρωπαίους επαρκές εισόδημα κατά τη συνταξιοδότησή τους. Ο βασικός σκοπός των συνταξιοδοτικών συστημάτων είναι να προστατεύουν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας από τη φτώχεια και να τους επιτρέπουν να απολαμβάνουν αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο και οικονομική ανεξαρτησία κατά τη γήρανση. Για την επίτευξη του εν λόγω σκοπού είναι απολύτως απαραίτητο να διασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων. Οι συντάξεις επηρεάζουν σημαντικά με διάφορους τρόπους τους δημόσιους προϋπολογισμούς και την προσφορά εργατικού δυναμικού και οι εν λόγω επιπτώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη 1 2013, πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ ECFIN) και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. κατά τη χάραξη της πολιτικής για τις συντάξεις. Σύμφωνα με την αρχή 15 του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων οι εργαζόμενοι και οι αυτοαπασχολούμενοι που έχουν συνταξιοδοτηθεί έχουν δικαίωμα σε σύνταξη ανάλογη προς τις συνεισφορές τους, η οποία διασφαλίζει επαρκές εισόδημα. Επίσης, στην αρχή γίνεται αναφορά στις ίσες ευκαιρίες μεταξύ γυναικών και ανδρών όσον αφορά τη θεμελίωση συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων. Θεσπίζεται το δικαίωμα σε πόρους που διασφαλίζουν αξιοπρεπή διαβίωση. Οι βασικοί στόχοι των πολιτικών για τις συντάξεις και τη συνταξιοδότηση είναι οι ακόλουθοι: i) η παροχή επαρκούς εισοδήματος στους ηλικιωμένους, διασφαλίζοντας, παράλληλα, ii) τη δημοσιονομική βιωσιμότητα και iii) τη μεγιστοποίηση της απασχόλησης (δηλ. μέσω της δημιουργίας κινήτρων που ενθαρρύνουν τις σταδιοδρομίες σταθερής τυπικής εργασίας και την επιμήκυνση του εργασιακού βίου για τις γυναίκες και τους άνδρες). Στην ενότητα 2 περιγράφονται οι κύριες προκλήσεις πολιτικής, στην ενότητα 3 περιγράφονται τα μέσα για την αντιμετώπιση των εν λόγω προκλήσεων, και στην ενότητα 4 εξετάζονται οι πολιτικές των κρατών μελών. 2. ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΔΟΣΕΩΝ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΕ Λόγω της εντεινόμενης γήρανσης του πληθυσμού κατά τις επόμενες τρεις έως πέντε δεκαετίες, το πρόβλημα της Σελίδα 1

επίτευξης των εν λόγω τριών στόχων θα καθίσταται με διάφορους τρόπους και σε σημαντικό βαθμό ολοένα και πιο δύσκολο. Η μετάβαση από μεγάλες σε μικρότερες ομάδες ενεργού πληθυσμού λόγω της υπογεννητικότητας και της αυξανόμενης μακροζωίας θα απαιτήσει την πραγματοποίηση προσαρμογών στις συνταξιοδοτικές πρακτικές και τα συνταξιοδοτικά συστήματα σε όλα τα κράτη μέλη. Καθώς οι πρώτες ομάδες της γενιάς της δημογραφικής έκρηξης φθάνουν σήμερα σε ηλικία συνταξιοδότησης, οι επιπτώσεις στην επάρκεια και τη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων αποτελούν πλέον ορατή πραγματικότητα. Ο πληθυσμός ηλικίας 60+ αυξάνεται επί του παρόντος κατά περίπου δύο εκατομμύρια ετησίως, δηλ. με σχεδόν διπλάσιους ρυθμούς αύξησης σε σχέση με τους ρυθμούς που είχαν παρατηρηθεί στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 2. Ταυτόχρονα, ο αριθμός των ατόμων που βρίσκονται στην πιο παραγωγική ηλικία εργασίας (20-59) θα μειώνεται κάθε χρόνο κατά τις επόμενες δεκαετίες, καθώς η γενιά της δημογραφικής έκρηξης θα αντικαθίσταται από πολύ μικρότερες ομάδες. Πιο μακροπρόθεσμα, το προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 65 στην ΕΕ 3 αναμένεται να αυξηθεί κατά περίπου 4 έτη από τα 17,9/21,2 (άνδρες/γυναίκες) έτη το 2015 στα 22,4/25,6 έτη το 2060. Οι εκτιμήσεις για το 2060 προέρχονται από την έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση 4, βλέπε διάγραμμα A1 του παραρτήματος. 2.1. Η πρόκληση της επάρκειας Η επάρκεια των συντάξεων μετράται βάσει των ακόλουθων στοιχείων: 1) της δυνατότητας να προλαμβάνουν τη φτώχεια, 2) του βαθμού στον οποίο αναπληρώνουν το εισόδημα από την εργασία, 3) της χρονικής διάρκειας λήψης μιας σύνταξης. 2 Όπ.π. 3 Τα στοιχεία στο παρόν ενημερωτικό δελτίο καλύπτουν τις χώρες της ΕΕ των 28, εκτός εάν αναφέρεται διαφορετικά. 4 Βλέπε υποσημείωση 1. Σχήμα 1 Ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας 65 και άνω που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, 2016 Κάτω του μέσου όρου (EΕ-28 = 0) LU DK NL FR CZ SK FI AT ES HU PL BE IE* SE Euro-19 UK DE SI PT EL CY IT Άνω του μέσου όρου HR RO EE LV -15-10 -5 0 5 10 15 20 25 30 Πηγή: Eurostat, στατιστικές EU-SILC. Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017, *- στοιχεία του 2015 για την Ιρλανδία. Σημειώσεις: τυποποιημένα δεδομένα (ΕΕ των 28=0), κόκκινο (στα δεξιά) - πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ, μπλε (στα αριστερά) - κάτω του μέσου όρου της ΕΕ. Στο σχήμα 1 αποτυπώνεται βασικό μέρος του προβλήματος της επάρκειας των συντάξεων που αντιμετωπίζουν τα κράτη μέλη, μέσω της απεικόνισης της θέσης τους σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ΕΕ σε ό, τι αφορά το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 65+ που αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού. Οι χώρες που υπερβαίνουν τον μέσο όρο παρατίθενται με κόκκινο στα δεξιά, με τη Βουλγαρία να παρουσιάζει το μεγαλύτερο ποσοστό, δηλ. σχεδόν 30 εκατοστιαίες μονάδες πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Το 2016, το 14,7 % των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας (δηλ. το εισόδημά τους δεν υπερέβαινε το 60 % του διάμεσου εισοδήματος σε μια δεδομένη χώρα), σε σύγκριση με το 17,9 % για το υπόλοιπο του πληθυσμού. Ωστόσο, οι διαφορές στα ποσοστά φτώχειας στις διάφορες χώρες είναι μεγάλες, καθώς κυμαίνονται από 5,7 % στη Σλοβακία μέχρι 40,2 % στην Εσθονία (βλέπε διάγραμμα A3). Το χάσμα φτώχειας για τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω ανήλθε κατά μέσο όρο στην ΕΕ MT LT BG Σελίδα 2

στο 16,5 % το 2015 (βλέπε διάγραμμα A4), γεγονός που υποδεικνύει ότι το διάμεσο εισόδημα των φτωχών ηλικιωμένων ατόμων ισούταν με το 83,5 % του αντίστοιχου εθνικού ορίου φτώχειας. Σε όλη την ΕΕ, οι περισσότεροι συνταξιούχοι επηρεάστηκαν λιγότερο από την κρίση από ό, τι οι νεότερες ηλικιακές ομάδες, ενώ διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό το σχετικό επίπεδο διαβίωσής τους στη διάρκεια της κρίσης. Παρότι από την έναρξη της κρίσης ο κίνδυνος φτώχειας αυξήθηκε για τα άτομα ηλικίας κάτω των 65 ετών, από περίπου 16 % το 2008 σε 17,9 % το 2016, κατά την ίδια περίοδο το ποσοστό μειώθηκε για τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών, από 17,8 % το 2008 σε 14,7 % το 2016, εξέλιξη που ωφέλησε τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες, καθώς και τους πιο ηλικιωμένους και τους νεότερους συνταξιούχους. Παρά ταύτα, σε ορισμένες χώρες η φτώχεια των ηλικιωμένων εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα, ιδίως για τις γυναίκες. Σε πολλές χώρες, το συνταξιοδοτικό εισόδημα που μπορεί να λάβει στο μέλλον ένα άτομο χαμηλού εισοδήματος και σύντομου εργασιακού βίου θα παραμείνει κάτω του ορίου της φτώχειας, παρά τις διατάξεις περί ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Σε αρκετά κράτη μέλη, η διάταξη περί ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος δεν αντιστοιχεί ούτε στο ήμισυ του ορίου κινδύνου φτώχειας. Σε λίγες μόνο χώρες οι διατάξεις περί ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος βοηθούν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας που δεν έχουν άλλους πόρους να ξεφύγουν από τη φτώχεια. Όσον αφορά την ικανότητα των συντάξεων να αναπληρώνουν το εισόδημα που προερχόταν από την εργασία πριν από τη συνταξιοδότηση, το καθαρό συνταξιοδοτικό εισόδημα που μπορεί να αποκτηθεί σε διάφορα κράτη μέλη μετά από 40 έτη εργασίας με μέσο όρο αποδοχών μέχρι το τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης κυμαίνεται από το 50 % στο 114 % του μέσου όρου αποδοχών 5 (το 2013). Τα ποσοστά αναπλήρωσης τείνουν να είναι συνολικά υψηλότερα για τα άτομα με χαμηλές αποδοχές και σχετικά χαμηλότερα για τους εργαζόμενους με υψηλές αποδοχές, γεγονός που αντικατοπτρίζει τον αναδιανεμητικό χαρακτήρα των περισσότερων δημόσιων συνταξιοδοτικών συστημάτων. Παρότι οι συντάξεις αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήματος για τους Ευρωπαίους μεγαλύτερης ηλικίας, το βιοτικό επίπεδο των ηλικιωμένων εξαρτάται και από άλλους παράγοντες όπως η ιδιοκτησία κατοικίας και ο χρηματοοικονομικός πλούτος, η πρόσβαση σε άλλες παροχές (όπως στέγαση ή επιδόματα θέρμανσης) και υπηρεσίες, και οι ευκαιρίες απασχόλησης. Επίσης, είναι σημαντικό να αξιολογηθεί το εάν το συνταξιοδοτικό εισόδημα των συνταξιούχων τους επιτρέπει να ικανοποιούν επαρκώς τις ανάγκες τους γενικά καθώς και τις αυξανόμενες ανάγκες τους υγειονομικής περίθαλψης, κοινωνικών υπηρεσιών και μακροχρόνιας φροντίδας καθώς γηράσκουν. Η διάρκεια του συνταξιοδοτικού βίου συνδέεται με τη βιωσιμότητα, δεδομένου ότι όσο πιο μακροχρόνια είναι η συνταξιοδότηση, τόσο υψηλότερο είναι το κόστος των συντάξεων. Το 2016 στην ΕΕ, το εν λόγω χρονικό διάστημα υπολογίστηκε ότι κυμαίνεται από 16,5 έτη στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία έως 24,5 έτη στη Γαλλία (βλέπε διάγραμμα 3). 2.1.1. Λιγότερο καλά προστατευμένες ομάδες μεταξύ των σημερινών συνταξιούχων Παντού στην ΕΕ, οι γυναίκες λαμβάνουν χαμηλότερες συντάξεις σε σχέση με τους άνδρες, και, πιο συγκεκριμένα, λαμβάνουν κατά μέσο όρο 36 % χαμηλότερες συντάξεις. Στα διάφορα κράτη μέλη, το εν 5 Ευρωπαϊκή Επιτροπή [η Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ένταξης (ΓΔ EMPL)] και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ). Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων: τρέχουσα και μελλοντική επάρκεια του εισοδήματος των ηλικιωμένων στην ΕΕ. Τόμος I. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σελίδα 3

λόγω χάσμα συντάξεων μεταξύ των φύλων 6 για τα άτομα ηλικίας 65-79 ετών (λαμβανομένων υπόψη μόνο όσων έχουν συνταξιοδοτικό εισόδημα) κυμαινόταν το 2016 από το χαμηλό 1,8 % στην Εσθονία στο υψηλό του 48,7 % στην Κύπρο (διάγραμμα A7). Επιπλέον, σε ορισμένα κράτη μέλη, ο αριθμός των γυναικών που έχουν πρόσβαση σε σύνταξη είναι μικρότερος από των ανδρών (Ισπανία). Οι εν λόγω αποκλίσεις αποτελούν πρωτίστως συνέπειες των υφιστάμενων διαφορών όσον αφορά τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα των δύο φύλων, τα οποία βασίζονται στο εισόδημα από τυπική απασχόληση. Με άλλα λόγια, οι αποκλίσεις είναι το αποτέλεσμα των χαμηλότερων αμοιβών, του υψηλότερου ποσοστού μερικής απασχόλησης και του συντομότερου εργασιακού βίου των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες 7. Ωστόσο, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο σχεδιασμός των συνταξιοδοτικών συστημάτων. Μακροπρόθεσμα, παρότι είναι η εφικτή η μείωση του χάσματος των συντάξεων μεταξύ των φύλων μέσω της βελτίωσης της ισότητας των ευκαιριών απασχόλησης για τις γυναίκες και τους άνδρες, χαρακτηριστικά των συνταξιοδοτικών συστημάτων όπως η προσμέτρηση μορίων για την παροχή φροντίδας σε οικείους και οι παροχές επιζώντων θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον περιορισμό του χάσματος. Σε ορισμένες χώρες, χορηγούνται στις γυναίκες μόρια σύνταξης για τη φροντίδα των παιδιών. Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής των γυναικών έχει ως αποτέλεσμα οι συντάξεις τους να επηρεάζονται περισσότερο από τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της ελλιπούς τιμαριθμοποίησης των συντάξεων επί των μισθών στα περισσότερα κράτη μέλη. Επίσης οι ηλικιωμένες γυναίκες είναι περισσότερο εκτεθειμένες στη φτώχεια (16,8 % το 2016) από ό, τι οι άνδρες (12,1 %) λόγω του ότι τείνουν να επιβιώνουν των συντρόφων τους, να χηρεύουν και να καταλήγουν να ζουν σε 6 Το ποσοστό κατά το οποίο η μέση σύνταξη των γυναικών υπολείπεται της αντίστοιχης των ανδρών. 7 Για περισσότερες πληροφορίες, ανατρέξτε στο θεματικό ενημερωτικό δελτίο για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. νοικοκυριά ενός ατόμου (διάγραμμα A3 βλέπε επίσης διαγράμματα A5-A6). Οι συντάξεις επιζώντων μπορούν να παράσχουν αποτελεσματική προστασία έναντι του κινδύνου αντιμετώπισης οικονομικών δυσχερειών που οφείλονται στον θάνατο του συντρόφου. Τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας βρίσκονται σε καλύτερη θέση σε σχέση με τον ενεργό πληθυσμό ως προς την ιδιοκατοίκηση και τον χρηματοοικονομικό πλούτο. Ωστόσο, σε πολλά κράτη μέλη, εντός του πληθυσμού των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας υφίστανται σημαντικές διαφορές μεταξύ των φύλων ως προς την ιδιοκατοίκηση και την έκθεση σε πολύ κακές συνθήκες στέγασης. Οι γυναίκες ηλικίας 65 ετών και άνω τείνουν να έχουν σημαντικά λιγότερες δυνατότητες στέγασης και χρηματοοικονομικό πλούτο από τους άνδρες. Όσον αφορά τη στέγαση, η κατάσταση παρουσιάζει σημαντικές διαφορές μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Πάνω από τα τρία τέταρτα του πληθυσμού της ΕΕ ηλικίας 65 ετών και άνω διαβιούν σε ιδιόκτητες κατοικίες, με τα εθνικά ποσοστά να κυμαίνονται από λίγο πιο πάνω από το 50 % (Κύπρος, Κάτω Χώρες και Αυστρία) μέχρι σχεδόν 100 % (Κροατία, Λιθουανία, Ρουμανία, Σλοβακία). Ωστόσο, σε ορισμένες χώρες (Βουλγαρία και Ελλάδα), σημαντικό ποσοστό των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας δαπανούν πάνω από το 40 % του ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματός τους για στέγαση, ποσοστό που έχει αναγνωριστεί ότι αποτελεί το όριο στο οποίο θεωρείται ότι το κόστος στέγασης επιβαρύνει υπερβολικά τα νοικοκυριά. 2.1.2. Αναπλήρωση εισοδήματος: μελλοντική επάρκεια Παρόλο που οι πρόσφατες μεταρρυθμίσεις στον τομέα των δημόσιων συντάξεων έτειναν προς τη βελτίωση ή τη διατήρηση της προστασίας από τη φτώχεια, οι περισσότερες από αυτές τις μεταρρυθμίσεις θα έχουν ως αποτέλεσμα χαμηλότερα ποσοστά αναπλήρωσης (συντάξεις σε σχέση με προηγούμενες αποδοχές) στο μέλλον. Τα θεωρητικά ποσοστά αναπλήρωσης (ΘΠΑ) αναμένεται να κυμανθούν από περίπου 40,1 % σε Σελίδα 4

περίπου 92,5 % το 2053 (πίνακας 2 του παραρτήματος). Σχήμα 2 Διαφορά εκατοστιαίων μονάδων μεταξύ του 2013 και του 2053 όσον αφορά τα ακαθάριστα θεωρητικά ποσοστά αναπλήρωσης εργαζόμενου με μέσες αποδοχές ανά είδος σύνταξης 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 -30-35 -40-45 Διαφορά εκατοστιαίων μονάδων, 2013-2053 BG DK LT DE CY EE IT SK AT CZ SI HU LV BE MT UK ES HR NL IE LU PT FI FR SE RO PL Ιδιωτικά επαγγελματικά και άλλα εκ των προτέρων κεφαλαιοποιητικά συστήματα Δημόσιο εκ των προτέρων κεφαλαιοποιητικό Δημόσιο αναδιανεμητικό Σύνολο 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 -30-35 -40-45 Πηγή: Επιτροπή, ΕΚΠ. Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων. Σημειώσεις: Πηγή δεδομένων: Κράτη μέλη και ΟΟΣΑ. Η ύπαρξη θετικής διαφοράς υποδεικνύει υψηλότερο θεωρητικό ποσοστό αναπλήρωσης το 2053 σε σύγκριση με το 2013. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα του 2013 για την Ελλάδα. Τα δεδομένα έχουν ταξινομηθεί βάσει της συνολικής μεταβολής στο ακαθάριστο θεωρητικό ποσοστό αναπλήρωσης για εργαζόμενο με μέσες αποδοχές [40 έτη εργασίας μέχρι το τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης (ΤΗΣ)]. Σε περίπτωση που υφίστανται διαφορές μεταξύ των φύλων, τα αναφερόμενα αποτελέσματα αφορούν τους άνδρες. Στο διάγραμμα 2 απεικονίζεται η προβλεπόμενη μεταβολή στα ακαθάριστα ποσοστά αναπλήρωσης μεταξύ 2013 και 2053 για 40 έτη εργασίας με μέσες αποδοχές μέχρι το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης της κάθε χώρας 8. Στο σχήμα 2 απεικονίζεται επίσης η αναμενόμενη μεταβολή στους διάφορους 8 Πρόκειται για κοινώς αποδεκτό μέτρο επάρκειας των συντάξεων, βάσει του οποίου η σύνταξη εκφράζεται ως ποσοστό του εισοδήματος από εργασία κατά το τελευταίο έτος πριν από τη σύνταξη για εργαζόμενο με συγκεκριμένα έτη εργασίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, πρόκειται για συνεχόμενα έτη εργασίας με μέσες αποδοχές από την ηλικία των 25 ετών μέχρι το τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης ανά χώρα (ΤΗΣ). πυλώνες του συνταξιοδοτικού συστήματος. Γενικά, δεν υπάρχει σαφής ενιαία τάση σε όλη την ΕΕ: η αναμενόμενη μεταβολή στο ακαθάριστο θεωρητικό ποσοστό αναπλήρωσης μεταξύ 2013 και 2053 κυμαίνεται από -30 σε +12 εκατοστιαίες μονάδες για το εν λόγω βασικό σενάριο ετών εργασίας (οριζόντιες γραμμές ανοικτού μπλε). Είναι σημαντικό, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η εξέταση της μεταβολής στις επιμέρους συνιστώσες των ακαθάριστων ΘΠΑ αποκαλύπτει μια γενική μείωση των δικαιωμάτων συνταξιοδότησης από δημόσια συστήματα συνταξιοδότησης (απεικονίζεται με τις ράβδους σε σκούρο μπλε). Για εργαζόμενο με μέσες αποδοχές, τα ποσοστά αναπλήρωσης των δημόσιων αναδιανεμητικών συστημάτων προβλέπεται ότι θα μειωθούν κατά πάνω από πέντε Σελίδα 5

εκατοστιαίες μονάδες σε 16 κράτη μέλη και κατά πάνω από 15 εκατοστιαίες μονάδες σε έξι κράτη μέλη. Το εν λόγω χάσμα αναμένεται ότι θα αντισταθμιστεί τουλάχιστον εν μέρει από την αύξηση των δικαιωμάτων από κεφαλαιοποιητικά συστήματα σε 16 κράτη μέλη. Τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα θα απορρέουν ολοένα και περισσότερο από κεφαλαιοποιητικά συστήματα, με την επάρκεια των συντάξεων να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τις χρηματοπιστωτικές αγορές. Οι τάσεις όσον αφορά τη μελλοντική επάρκεια των συντάξεων μπορούν επίσης να αξιολογηθούν βάσει δεικτών που προκύπτουν από προβλέψεις των δαπανών. Σε αντίθεση με τα ΘΠΑ, ο δείκτης παροχών 9 και το ακαθάριστο μέσο ποσοστό αναπλήρωσης 10 αντικατοπτρίζουν τις συνολικές συνταξιοδοτικές δαπάνες (πίνακας 2, στήλες 2 και 3). Γενικά, οι προβλέψεις όσον αφορά τον δείκτη παροχών και το ακαθάριστο ποσοστό αναπλήρωσης για την περίοδο 2013-2060 επιβεβαιώνουν την τάση των μειούμενων μελλοντικών ποσοστών αναπλήρωσης των δημόσιων συντάξεων. 2.1.3. Διάρκεια της συνταξιοδότησης Οι συντάξεις πρέπει να υποστηρίζουν τους ανθρώπους για επαρκές χρονικό διάστημα. Δεδομένης της αύξησης του προσδόκιμου ζωής, οι συντάξεις πρέπει να προσαρμοστούν. Ο εργασιακός βίος ξεκινά σε μεγαλύτερες ηλικίες και επιμηκύνεται, ενώ οι άνθρωποι ζουν συνολικά περισσότερο. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να μετρηθεί η αναλογία 9 Ο δείκτης παροχών είναι ο μέσος όρος των παροχών των δημόσιων συνταξιοδοτικών συστημάτων ή των δημόσιων και των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών συστημάτων, αντίστοιχα, ως ποσοστό της μέσης αμοιβής για το σύνολο της οικονομίας (ακαθάριστα ημερομίσθια και μισθοί σε σχέση με τους εργαζόμενους) (Επιτροπή, ΕΟΠ). 10 Το «ακαθάριστο μέσο ποσοστό αναπλήρωσης» υπολογίζεται ως η μέση πρώτη σύνταξη η οποία αντιπροσωπεύει το ποσοστό του μέσου μισθού κατά τη συνταξιοδότηση. Τα στοιχεία παρασχέθηκαν από τα κράτη μέλη στο πλαίσιο των προβλέψεων της ομάδας εργασίας για τη δημογραφική γήρανση 2015 (Επιτροπή, ΕΟΠ). μεταξύ του χρονικού διαστήματος της ζωής που δαπανάται στην εργασία και του τμήματος της ζωής που δαπανάται σε συνταξιοδότηση (βλέπε διάγραμμα 3). Σχήμα 3 Χρονικό διάστημα της ζωής που δαπανάται σε διαφορετικές καταστάσεις δραστηριότητας, 2013 Πηγή: Eurostat και έκθεση για τη δημογραφική γήρανση 2015 Η μέση χρονική διάρκεια συνταξιοδότησης κυμαίνεται από 16,5 μέχρι 24.5 έτη. Σημαντικότερο είναι ότι η μέση αναλογία μεταξύ του χρονικού διαστήματος της ζωής που δαπανάται στη συνταξιοδότηση και του χρονικού διαστήματος που δαπανάται στην εργασία είναι περίπου 50 % στην ΕΕ, ενώ κυμαίνεται μεταξύ 37 % στη Λετονία και 61 % στο Λουξεμβούργο. 2.2. Η πρόκληση της απασχόλησης Ένας συνήθης δείκτης της πρόκλησης της απασχόλησης που σχετίζεται με τις συντάξεις είναι το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας, ήτοι 55-64 ετών. Η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας θα επιτρέψει στα άτομα να μεριμνούν καλύτερα για το μέλλον τους μέχρι να φθάσουν στο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Επίσης, θα συνέβαλε στην επίτευξη του συνολικού στόχου απασχόλησης του 75 % για τα άτομα ηλικίας 20-64 στο πλαίσιο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Δεδομένου ότι τα βάσει του νόμου όρια ηλικίας συνταξιοδότησης αυξάνονται, μια πρόκληση επάρκειας για τα άτομα Σελίδα 6

μεγαλύτερης ηλικίας είναι να επιμηκύνουν τη συμμετοχή τους στην εργασία μέχρις ότου μπορέσουν να συνταξιοδοτηθούν με δικαιώματα πλήρους σύνταξης. Τα ποσοστά απασχόλησης των μεγαλύτερων σε ηλικία εργαζομένων επηρεάζονται από σειρά παραγόντων που σχετίζονται με τη ζήτηση και την προσφορά καθώς και τα συστήματα εισφορών-παροχών. Εντούτοις, το ποσοστό απασχόλησης στο τέλος του εργασιακού βίου δεν είναι το μόνο στοιχείο που επηρεάζει την ισορροπία μεταξύ των ετών καταβολής εισφορών και των ετών συνταξιοδότησης. Η ηλικία εισόδου στην αγορά εργασίας και η σταθερότητα της απασχόλησης στη διάρκεια του εργασιακού βίου αποτελούν επίσης βασικούς παράγοντες. Ένας δείκτης ευρύτερης συνάφειας είναι η μέση διάρκεια του εργασιακού βίου. Στο διάγραμμα 4 απεικονίζεται η πρόκληση της απασχόλησης που σχετίζεται με τις συντάξεις μέσω του βαθμού στον οποίο οι επιδόσεις των κρατών μελών αποκλίνουν από τους μέσους όρους της ΕΕ όσον αφορά τη διάρκεια του εργασιακού βίου και το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας. Οι χώρες με ανεπαρκείς επιδόσεις παρατίθενται στα αριστερά (κάτω του μέσου όρου) και οι χώρες με ικανοποιητικές επιδόσεις (άνω του μέσου όρου) παρατίθενται στα δεξιά της κατακόρυφης γραμμής που αντιπροσωπεύει τον μέσο όρο της ΕΕ (ΕΕ=0). Το 2016, το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων ηλικίας 55-64 ετών κυμαινόταν από 36,3 % στην Ελλάδα σε 75,5 % στη Σουηδία, με τον μέσο όρο της ΕΕ να ανέρχεται σε 55,3 % (βλέπε πίνακα 3 και διάγραμμα Α8 του παραρτήματος). Σε τέσσερις χώρες, το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας δεν υπερέβαινε το 40 % (Ελλάδα, Κροατία, Λουξεμβούργο και Σλοβενία). Το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών ηλικίας 55-64 κυμαινόταν από το ιδιαίτερα χαμηλό 26,4 % στη Μάλτα στο 73,5 % στη Σουηδία, με τον μέσο όρο της ΕΕ να ανέρχεται σε 48,9 %. Σε δύο χώρες, τα ποσοστά απασχόλησης των γυναικών μεγαλύτερης ηλικίας δεν υπερέβαιναν το 30 % (Ελλάδα και Μάλτα). Εμπόδια στην απασχόληση των γυναικών μεγαλύτερης ηλικίας υφίστανται: στα συστήματα συνταξιοδότησης (π.χ. χαμηλότερα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης για τις γυναίκες), σε ό, τι αφορά την ισορροπία προσωπικής ζωής και εργασίας (π.χ. ανεπαρκής πρόσβαση σε φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων), στους χώρους εργασίας και τις αγορές εργασίας (π.χ. έλλειψη διαχειριστικών προσεγγίσεων που λαμβάνουν υπόψη την ηλικία και το φύλο) 11. Το 2016, το χάσμα μεταξύ των φύλων σε ό, τι αφορά τη διάρκεια του εργασιακού βίου εξακολουθούσε να είναι σημαντικό, με τις γυναίκες (33,1 έτη) να συμμετέχουν κατά μέσο όρο 4,9 έτη λιγότερο στην αγορά εργασίας από ό, τι οι άνδρες (38 έτη) (διάγραμμα A9 του παραρτήματος). Ο εν λόγω μέσος όρος υποκρύπτει σημαντικές διαφορές στα διάφορα κράτη μέλη: το χάσμα ανέρχεται σε 12,8 έτη στη Μάλτα, 9,5 έτη στην Ιταλία και 7,7 έτη στην Ιρλανδία. Το 2015, το προσδόκιμο ζωής στα 65 κυμαινόταν από τα 16,0 έτη στη Βουλγαρία έως τα 21,6 έτη στη Γαλλία (βλέπε πίνακα 3). 11 Για περισσότερες πληροφορίες, ανατρέξτε στο θεματικό ενημερωτικό δελτίο για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. Σελίδα 7

Σχήμα 4 Μέση διάρκεια εργασιακού βίου και ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας (55-64) (2016) Πηγή: Eurostat. Σημείωση: τυποποιημένα δεδομένα (EU-28=0), ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. Λόγω των πρόσφατων μεταρρυθμίσεων των συνταξιοδοτικών συστημάτων, ο όγκος των ωρών εργασίας και η διάρκεια του εργασιακού βίου θα διαδραματίζουν πολύ σημαντικότερο ρόλο σε ό, τι αφορά τη μελλοντική επάρκεια των συντάξεων. Μεταβολές όπως οι στενότεροι δεσμοί μεταξύ των εισφορών βάσει του εισοδήματος από την εργασία και της θεμελίωσης συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, η αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης και ο περιορισμός των πρόωρων συνταξιοδοτήσεων ενισχύουν τη σημασία ενός σε μεγαλύτερο βαθμό αδιάπτωτου εργασιακού βίου μεγαλύτερης διάρκειας στο πλαίσιο της επιδίωξης θεμελίωσης δικαιωμάτων για αξιοπρεπή σύνταξη. Στο σχήμα A10 απεικονίζονται οι επιπτώσεις της κατά 5 έτη πρόωρης υποχρεωτικής συνταξιοδότησης λόγω της ανεργίας στα μελλοντικά καθαρά ποσοστά αναπλήρωσης (το 2053+), σε σύγκριση με το ποσοστό αναπλήρωσης ατόμου που συμπληρώνει το πλήρες σύνολο των ετών εργασίας που απαιτούνται μέχρι το τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Όσον αφορά τα άτομα που δεν ολοκληρώνουν πλήρη σταδιοδρομία 40 ετών με εισφορές, προβλέπονται ακόμη μεγαλύτερες μειώσεις στα μελλοντικά ποσοστά αναπλήρωσης. Μετά από εργασιακό βίο διάρκειας μόνο 30 ετών 12, τα καθαρά ποσοστά αναπλήρωσης για τους εργαζόμενους μέσων αποδοχών και τους εργαζόμενους χαμηλών αποδοχών αναμένεται να μειωθούν κατά πάνω από 10 εκατοστιαίες μονάδες σε σύγκριση με τα ποσοστά ατόμου με πλήρη σταδιοδρομία σε 23 κράτη μέλη, και κατά πάνω από 20 εκατοστιαίες μονάδες σε έξι κράτη μέλη. Παρότι σε πολλές χώρες έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές βελτιώσεις όσον αφορά τη διάρκεια του εργασιακού βίου κατά την τελευταία δεκαετία, η εν λόγω διάρκεια φθάνει επί του παρόντος το ορόσημο των 40 ετών σε μερικά μόνο κράτη μέλη για τους άνδρες, ενώ για τις γυναίκες δεν έχει επιτευχθεί πουθενά. Επί του παρόντος, πολλά άτομα κατορθώνουν να ολοκληρώσουν σταδιοδρομίες των οποίων η διάρκεια είναι από 5 έως 10 έτη μικρότερη σε σχέση με τον αριθμό των ετών που απαιτούνται για πλήρη σύνταξη. 2.3. Η πρόκληση της βιωσιμότητας Η βιωσιμότητα σχετίζεται με τη δημοσιονομική και χρηματοοικονομική ισορροπία μεταξύ εσόδων και δαπανών (και την αναλογία εργαζομένων/ καταβαλλόντων εισφορών προς συνταξιούχους/δικαιούχους) των συστημάτων συνταξιοδότησης. Προκειμένου να είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμα, τα δημόσια συστήματα συνταξιοδότησης πρέπει να μπορούν να απορροφούν τις επιπτώσεις της δημογραφικής γήρανσης χωρίς να αποσταθεροποιούν τα δημόσια οικονομικά. Το κόστος των συντάξεων αποτελεί σημαντικό τμήμα των δημόσιων δαπανών (το 2013, 11,3 % του ΑΕΠ στην ΕΕ, αλλά κυμαινόμενο από 6,9 % στις Κάτω Χώρες 12 Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ EMPL) και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ). Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων: τρέχουσα και μελλοντική επάρκεια του εισοδήματος των ηλικιωμένων στην ΕΕ. Τόμος I. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σελίδα 8

έως 16,2 % στην Ελλάδα Πίνακας 3) και αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της παρούσας και της μεσο-μακροπρόθεσμης κατάστασης του δημόσιου προϋπολογισμού. Σχήμα 5 Προβλεπόμενη μεταβολή στις ακαθάριστες δημόσιες συνταξιοδοτικές δαπάνες σε εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ (2013-2060) Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ ECFIN) και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. Σύμφωνα με τις τρέχουσες προβλέψεις, οι δημόσιες συνταξιοδοτικές δαπάνες στην ΕΕ αναμένεται να αυξηθούν κατά την περίοδο 2013-2040 κατά 0,4 εκατοστιαίες μονάδες στο 11,7 % του ΑΕΠ, προτού σταθεροποιηθούν προς τα κάτω σε περίπου 11 % του ΑΕΠ έως το 2060. Για την περίοδο 2013-2060 προβλέπεται μείωση κατά περίπου 0,2 εκατοστιαίες μονάδες. Ωστόσο, το εύρος των προβλεπόμενων μεταβολών στις δημόσιες συνταξιοδοτικές δαπάνες ποικίλλει σε σημαντικό βαθμό μεταξύ των κρατών μελών (βλέπε διάγραμμα 5 και πίνακα 3 του παραρτήματος). Η Κροατία αναμένεται να παρουσιάσει τη μεγαλύτερη μείωση στο ποσοστό των δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών (3,9 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ), μαζί με τη Λετονία, τη Δανία (αμφότερες 3,1 εκατοστιαίες μονάδες) και τη Γαλλία (2,8 εκατοστιαίες μονάδες). Στην Ιταλία, την Ελλάδα, τη Σουηδία, την Εσθονία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Πολωνία, οι μειώσεις θα κυμανθούν από 2 εκατοστιαίες μονάδες έως 0,7 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Οι βασικοί αιτιώδεις παράγοντες για την εν λόγω μείωση είναι ο δείκτης κάλυψης, το ποσοστό απασχόλησης και ο δείκτης παροχών. Αντιθέτως, το Λουξεμβούργο θα παρουσιάσει τη μεγαλύτερη αύξηση όσον αφορά τον δείκτη δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών (4,1 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ), ακολουθούμενο από τη Σλοβενία (3,5 εκατοστιαίες μονάδες), το Βέλγιο (3,3 εκατοστιαίες μονάδες) και τη Μάλτα (3,2 εκατοστιαίες μονάδες). Η Γερμανία και η Σλοβακία θα παρουσιάσουν αυξήσεις από 2 έως 3 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ, ενώ στην Τσεχική Δημοκρατία, την Ιρλανδία, τις Κάτω Χώρες και το Ηνωμένο Βασίλειο η αύξηση θα είναι μέτρια (0,7 έως 1,1 εκατοστιαίες μονάδες). Στη Βουλγαρία, την Κύπρο, τη Λιθουανία, την Ουγγαρία, την Αυστρία, τη Ρουμανία και τη Φινλανδία, το ποσοστό των δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών θα παραμείνει σχετικά σταθερό (+/- 0,5 εκατοστιαίες μονάδες). Σε χώρες με μεγαλύτερες προβλεπόμενες αυξήσεις των συνταξιοδοτικών δαπανών, θα υπάρξει ανάγκη περαιτέρω μεταρρυθμίσεων των συνταξιοδοτικών συστημάτων προκειμένου να περιοριστεί το αυξανόμενο κόστος. Σε χώρες στις οποίες οι δημόσιες συνταξιοδοτικές δαπάνες προβλέπεται ότι θα μειωθούν παρά τη σημαντική δημογραφική γήρανση, θα υπάρξει ο κίνδυνος σημαντικών ανατροπών στις πολιτικές λόγω του πολύ υψηλότερου ποσοστού γυναικών και ανδρών που θα λαμβάνουν ανεπαρκείς συντάξεις και θα εκτίθενται στον κίνδυνο φτώχειας σε μεγάλη ηλικία. Ως εκ τούτου, ενδέχεται να χρειαστούν προσαρμογές ως προς την επάρκεια με άλλα μέσα, όπως η παράταση του εργασιακού βίου και η παροχή κινήτρων για συμμετοχή σε συστήματα συμπληρωματικής συνταξιοδότησης. Σελίδα 9

3. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΜΟΧΛΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ Τα πρότυπα απασχόλησης και η βιωσιμότητα και επάρκεια των συστημάτων συνταξιοδότησης αλληλοσυνδέονται στενά. Στις γηράσκουσες κοινωνίες, προκειμένου να διατηρηθεί βιώσιμη σχέση μεταξύ του εργασιακού βίου, της διάρκειας της συνταξιοδότησης και της θεμελίωσης δικαιωμάτων επαρκούς σύνταξης, θα απαιτηθεί γενικά η επιμήκυνση του εργασιακού βίου πριν από τη συνταξιοδότηση. Προκειμένου να διατηρηθεί το συνολικό συνταξιοδοτικό εισόδημα σε επίπεδα αναπλήρωσης παρόμοια με αυτά που ήταν εφικτά κατά τη δεκαετία του 1990 και του 2000, πολλά άτομα θα πρέπει να αυξήσουν την επικουρική συνταξιοδοτική αποταμίευσή τους. Δεδομένης της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της μείωσης του ενεργού πληθυσμού, η απαιτούμενη αύξηση στις δαπάνες ενδέχεται να καταστεί μη βιώσιμη. Η επάρκεια των συντάξεων δεν θα είναι διασφαλισμένη, εκτός εάν οι άνθρωποι εργάζονται περισσότερο και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα προτού συνταξιοδοτηθούν. Συνεπώς, οι συνταξιοδοτικές παροχές που δικαιούνται κατά μέσο όρο τα άτομα που έχουν καταβάλει εισφορές ενός έτους εργασίας θα πρέπει να μειωθούν. Τα δικαιώματα θα πρέπει να αντιστοιχούν καλύτερα στις εισφορές και να υπολογίζονται σε αναλογιστική βάση. Αυτό είναι κάτι που οι μεταρρυθμίσεις των συνταξιοδοτικών συστημάτων μπορούν να επιτύχουν μέσω της μετάβασης στη χρήση των μέσων όρων σταδιοδρομίας για τον υπολογισμό των παροχών. Τα συνταξιοδοτικά συστήματα μπορούν να συμβάλουν στη βελτιστοποίηση της προσφοράς εργασίας στη διάρκεια του εργασιακού βίου, ιδίως για τους εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας, μέσω της παροχής ισχυρών κινήτρων εργασίας, στο πλαίσιο των συστημάτων τους θεμελίωσης συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, και του περιορισμού της πρόσβασης σε πρόωρη συνταξιοδότηση. Η αναβολή της συνταξιοδότησης και της λήψης σύνταξης μέσω της επιμήκυνσης του εργασιακού βίου -και, συνεπώς, η καταβολή εισφορών και η θεμελίωση δικαιωμάτων για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα- μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην επίτευξη ταυτόχρονων βελτιώσεων της βιωσιμότητας και της επάρκειας των συντάξεων. Η συντόμευση ή/και η αποτροπή της αύξησης της μέσης διάρκειας συνταξιοδότησης επιτρέπει στα κράτη μέλη να απελευθερώσουν πόρους που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση ή τη διατήρηση της υφιστάμενης επάρκειας των συνταξιοδοτικών παροχών ή, τουλάχιστον, για τον περιορισμό του βαθμού μείωσής τους. Η ισότητα των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης για τις γυναίκες και τους άνδρες αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τον περιορισμό των διαφορών στις συντάξεις μεταξύ των φύλων. Η σύνδεση του νόμιμου ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης με το προσδόκιμο ζωής είναι ένας καλός τρόπος συμβιβασμού της βιωσιμότητας και της επάρκειας των συνταξιοδοτικών συστημάτων, δεδομένης της δημογραφικής γήρανσης. Η επίγνωση του ότι η αύξηση του προσδόκιμου ζωής συνεπάγεται την επιμήκυνση του εργασιακού βίου προκειμένου να χρηματοδοτηθεί το συνταξιοδοτικό σύστημα αποτελεί ισχυρό κίνητρο για την αναβολή της πραγματικής ηλικίας συνταξιοδότησης ανάλογα με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Στην έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο η παράταση του εργασιακού βίου έως μεγαλύτερη ηλικία μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση ή ακόμη και στην αύξηση των μελλοντικών ποσοστών αναπλήρωσης. Στο σχήμα A11 απεικονίζεται κατά πόσο θα αυξηθεί το καθαρό ποσοστό αναπλήρωσης για τα άτομα που εργάζονται 2 επιπλέον έτη μετά το εθνικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης σε σύγκριση με τα άτομα που συνταξιοδοτούνται όταν φθάσουν το εν λόγω όριο. Σε εννέα κράτη μέλη, η αναβολή της συνταξιοδότησης κατά 2 έτη πέραν του τυπικού ορίου ηλικίας Σελίδα 10

συνταξιοδότησης προβλέπεται να αυξήσει τα καθαρά ποσοστά αναπλήρωσης κατά 5 εκατοστιαίες μονάδες ή περισσότερο για τα άτομα με μέσες αποδοχές. Οι επιπτώσεις στο ποσοστό αναπλήρωσης των ατόμων με χαμηλές αποδοχές (δηλ. με αποδοχές που αντιστοιχούν στα δύο τρίτα του μέσου όρου αποδοχών) είναι σε γενικές γραμμές παρόμοιες. Στις εν λόγω χώρες, η επιμήκυνση του εργασιακού βίου αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο βελτίωσης των μελλοντικών επιπέδων συνταξιοδότησης. Αντιθέτως, τα συστήματα οικονομικών κινήτρων εξακολουθούν να φαίνονται ανεπαρκή σε άλλα κράτη μέλη, στα οποία η επιμήκυνση του εργασιακού βίου έχει ως αποτέλεσμα σχετικά χαμηλή αύξηση των ποσοστών αναπλήρωσης. Στο μέλλον, στα περισσότερα κράτη μέλη θα έχουν εδραιωθεί ισχυροί μηχανισμοί αντικινήτρων για την πρόωρη συνταξιοδότηση, καθώς η συνταξιοδότηση 2 έτη πριν από το σχετικό όριο ηλικίας θα συνεπάγεται σημαντική μείωση των ποσοστών αναπλήρωσης. Εντούτοις, υπάρχουν χώρες στις οποίες οι επιπτώσεις των εν λόγω μηχανισμών επί των συνταξιοδοτικών παροχών θα είναι αμελητέες. Για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που δημιουργεί η δημογραφική γήρανση απαιτούνται μεταρρυθμίσεις των συνταξιοδοτικών συστημάτων προκειμένου να επιτευχθούν οι ακόλουθοι στόχοι: i) να διασφαλιστεί η καλύτερη ισορροπία μεταξύ εισφορών και δικαιωμάτων, ii) να μειωθεί η πρόωρη συνταξιοδότηση, και iii) να αυξηθεί το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Ωστόσο, η επίτευξη των εν λόγω στόχων δεν είναι από μόνη της αρκετή. Η επιτυχία των μεταρρυθμίσεων των συνταξιοδοτικών συστημάτων για τον περιορισμό της πρόωρης συνταξιοδότησης, την αύξηση του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης και την πιθανή σύνδεση της εν λόγω αύξησης ή των παροχών με αυξήσεις του προσδόκιμου ζωής εξαρτάται από τη λήψη μέτρων για τους χώρους εργασίας και την αγορά εργασίας που υποστηρίζουν αδιάκοπες επαγγελματικές σταδιοδρομίες μεγαλύτερης διάρκειας για τις γυναίκες και τους άνδρες. Αυτού του είδους τα κίνητρα έχουν περιορισμένη μόνο επίδραση στις πρακτικές διαχείρισης της ηλικίας στην εργασία. Επίσης, είναι απαραίτητη η χάραξη συγκεκριμένων πολιτικών για τους εργαζόμενους μεγαλύτερης ηλικίας όσον αφορά τόσο τη ζήτηση όσο και την προσφορά στην αγορά εργασίας, σε στενή συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους. Στα κράτη μέλη εξακολουθεί να εφαρμόζεται σειρά ειδικών συνταξιοδοτικών καθεστώτων για ορισμένους κλάδους ή κατηγορίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα προτιμησιακά συνταξιοδοτικά συστήματα που δεν στηρίζονται σε εισφορές διεπιδοτούνται σημαντικά και πρέπει να ευθυγραμμιστούν με το γενικό συνταξιοδοτικό σύστημα προκειμένου να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα και η επάρκειά του. Προκειμένου να καταστεί εφικτή η επιμήκυνση του εργασιακού βίου, πρέπει να διασφαλιστεί η διατήρηση των υγειονομικών συνθηκών και των επαγγελματικών δεξιοτήτων των εργαζομένων κατά τη γήρανση. Ακόμη και σε ό, τι αφορά τους εργαζόμενους μεγαλύτερης ηλικίας, πρέπει να διασφαλιστεί η αντιστοίχιση των δεξιοτήτων και η κινητικότητα. Η ευελιξία όσον αφορά τα εργασιακά καθεστώτα έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική στο να επιτρέπει και να ενθαρρύνει τους εργαζόμενους να παρατείνουν τον εργασιακό τους βίο. Ο βαθμός αυτονομίας όσον αφορά την οργάνωση της εργασίας, η δυνατότητα εναλλαγής σε θέσεις απασχόλησης και η ικανότητα προσαρμογής των ωρών εργασίας αποτελούν σημαντικά μέτρα για τη βελτίωση της ισορροπίας επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να δίδεται έμφαση αποκλειστικά στο τελευταίο στάδιο του εργασιακού βίου των ατόμων. Στον περιορισμό των κινδύνων όσον αφορά την επάρκεια των συντάξεων θα συμβάλουν επίσης μέτρα για τη μείωση της μακροχρόνιας ανεργίας και τη διασφάλιση της έγκαιρης ένταξης στην αγορά εργασίας υπό κανονικές συμβατικές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της κάλυψης κοινωνικής προστασίας. Ο προγραμματισμός για πιο έγκαιρη και καλύτερη ένταξη των μεταναστών εκτός ΕΕ στις αγορές εργασίας και την κοινωνία είναι επίσης ένας πολύ σημαντικός τρόπος μείωσης των κινδύνων που αφορούν τη Σελίδα 11

διατήρηση των εισοδημάτων κατά τη γήρανση. Παρομοίως, οι πολιτικές για τη μείωση των διαφορών στις αμοιβές, τις ώρες εργασίας και τη διάρκεια του εργασιακού βίου μεταξύ των φύλων αποτελούν ενεργητικά μέσα περιορισμού των διαφορών στα συνταξιοδοτικά δικαιώματα μεταξύ των φύλων (βλέπε το θεματικό ενημερωτικό δελτίο για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας). Ο σκοπός των πολιτικών απασχόλησης και συνταξιοδότησης είναι η διασφάλιση ικανοποιητικών ευκαιριών επαγγελματικής σταδιοδρομίας για όλους. Δυστυχώς, οι εν λόγω ευκαιρίες τείνουν ακόμη να είναι ανομοιόμορφα κατανεμημένες στον πληθυσμό. Δεδομένου ότι οι επαρκείς συντάξεις εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις περιόδους καταβολής εισφορών, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικών στον τομέα της κοινωνικής προστασίας πρέπει επίσης να λάβουν υπόψη τους εκείνα τα άτομα τα οποία, για διαφόρους λόγους, δεν μπορούν να επιμηκύνουν ή να διασφαλίσουν αδιάπτωτο εργασιακό βίο. Θα χρειαστεί να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα για να προστατευτούν από τη φτώχεια όσοι δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις για επιμήκυνση της περιόδου καταβολής εισφορών. Στα εν λόγω μέτρα θα περιλαμβάνεται οι ελάχιστες συντάξεις ή άλλες διατάξεις ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος για τα ηλικιωμένα άτομα. Θα χρειαστεί επίσης να εφαρμοστεί κάποια μορφή μοριοδότησης της ακούσιας απουσίας από την απασχόληση προκειμένου να μειωθεί ο αντίκτυπος στα συνταξιοδοτικά δικαιώματα που οφείλεται σε περιόδους ασθενείας, ανεργίας, εκτέλεσης καθηκόντων φροντίδας, κ.λπ. αρκετά μεγάλης διάρκειας. Επιπλέον, στο πλαίσιο της πολιτικής για τις συντάξεις μπορεί να χρειαστεί να δοθεί περισσότερη προσοχή και να δεσμευτούν περισσότεροι πόροι για τον σκοπό της προστασίας κατά της φτώχειας στο μέλλον. Ωστόσο, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί ότι τα σχεδιαζόμενα μέτρα για την παροχή επαρκών συντάξεων στα άτομα με περιορισμένες ευκαιρίες απασχόλησης δεν θα ενθαρρύνουν την πρόωρη έξοδο από την αγορά εργασίας ατόμων που θα μπορούσαν να έχουν ολοκληρωμένη σταδιοδρομία. Αυτό είναι κάτι που συνέβαινε συχνά κατά το παρελθόν όσον αφορά ορισμένα καθεστώτα πρόωρης συνταξιοδότησης, αναπηρίας και παροχών ανεργίας. Σε πολλές χώρες, η επικουρική συνταξιοδοτική αποταμίευση θα είναι απαραίτητη προκειμένου να διασφαλιστούν επαρκή ποσοστά αναπλήρωσης στο μέλλον. Οι επικουρικές συντάξεις μπορούν να λάβουν τη μορφή επαγγελματικών συντάξεων, δηλ. συνταξιοδοτικών συστημάτων οργανωμένων στο επίπεδο της επιχείρησης ή του κλάδου, η πρόσβαση στις οποίες μπορεί να διασφαλίζεται μέσω σύναψης εργασιακών σχέσεων, ή ατομικών συντάξεων, δηλ. ατομικών συμβάσεων με πάροχο ασφαλίσεων του κλάδου συντάξεων. Η σημασία τους διαφέρει σημαντικά μεταξύ των κρατών μελών. Σε περιορισμένο αριθμό χωρών (Δανία, Κάτω Χώρες), οι δημόσιες συντάξεις παρέχουν μόνο βασική προστασία κατά της φτώχειας και η αναπλήρωση του εισοδήματος των ηλικιωμένων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις επαγγελματικές συντάξεις, ενώ στα περισσότερα κράτη μέλη ο ρόλος τυχόν επικουρικών συντάξεων είναι ήσσονος σημασίας: Λίγα μόνο κράτη μέλη παρέχουν κάλυψη επαγγελματικών συντάξεων που υπερβαίνει το 80 % (Δανία, Φινλανδία, Κάτω Χώρες και Σουηδία), χάρη στον υποχρεωτικό ή ημιυποχρεωτικό χαρακτήρα της συμμετοχής. Μικρός αριθμός χωρών παρέχουν κάλυψη που υπερβαίνει το 50 % (Βέλγιο και Γερμανία), ενώ άλλες (Ιρλανδία και Ηνωμένο Βασίλειο) παρέχουν περιορισμένη αλλά αυξανόμενη κάλυψη (>30 %) 13. Στις περισσότερες χώρες, ωστόσο, η κάλυψη είναι χαμηλή έως ανύπαρκτη. Η σχετικά ευρεία εφαρμογή συστημάτων ατομικών συντάξεων περιορίζεται σε λίγες μόνο χώρες (>60 % στην Τσεχική Δημοκρατία >30 % 13 OECD (2015), «Pensions at a Glance 2015». Σελίδα 12

στη Γερμανία και τη Σουηδία) 14, ενώ στις περισσότερες χώρες τα εν λόγω συστήματα εφαρμόζονται σε μέτριο βαθμό και με κατακερματισμένο τρόπο, και σε πολλές χώρες η εφαρμογή τους είναι τόσο περιορισμένη ώστε δεν επηρεάζει παρά ελάχιστα ή καθόλου την αναπλήρωση του μέσου εισοδήματος. Η μείωση της παροχής δημόσιων συντάξεων μέσω των πρόσφατων μεταρρυθμίσεων δεν έχει, σε γενικές γραμμές, συνοδευτεί από μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της επικουρικής αποταμίευσης - εκτός των χωρών με παραδοσιακά ισχυρή κάλυψη. Στα σχήματα A12 και A13 απεικονίζεται ο προβλεπόμενος ρόλος του εισοδήματος από προχρηματοδοτούμενα συνταξιοδοτικά συστήματα στη συνολική συνταξιοδοτική δέσμη το 2013 και το 2053. Οι επικουρικές συντάξεις θα πρέπει να διαδραματίζουν έναν ολοένα σημαντικότερο ρόλο όσον αφορά τη διατήρηση της μελλοντικής επάρκειας των συντάξεων, ιδίως σε περιπτώσεις όπου αναμένεται υποβάθμιση της επάρκειας των δημόσιων συντάξεων. Οι δημόσιες πολιτικές μπορούν να προάγουν την κάλυψη επαγγελματικών συντάξεων μέσω της υποχρεωτικής εφαρμογής τους, της αυτόματης συμμετοχής (δηλ. της υποχρέωσης των εργοδοτών να παρέχουν επαγγελματικές συντάξεις στους εργαζομένους, παρότι οι τελευταίοι μπορούν να μην τις επιλέγουν) ή μέσω συλλογικής διαπραγμάτευσης, ανάλογα με το εθνικό πλαίσιο. Τα φορολογικά και άλλα οικονομικά κίνητρα (επιδοτήσεις, αντίστοιχες εισφορές) αποτελούν σημαντικό μέρος του μείγματος πολιτικής για την ανάπτυξη επαγγελματικών και ατομικών συντάξεων. Σε κάθε περίπτωση, τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη του εν λόγω σκοπού θα πρέπει να είναι οικονομικώς αποδοτικά, ασφαλή και διαφανή. 14 Όπ.π. 4. ΔΙΑΣΤΑΥΡΟΥΜΕΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Τα περισσότερα κράτη μέλη έχουν λάβει ειδικές ανά χώρα συστάσεις σχετικά με τις συντάξεις ως μέρος της οικονομικής παρακολούθησης που εφαρμόζεται στο πλαίσιο του «Ευρωπαϊκού Εξαμήνου» της Επιτροπής. Το 2011 εστάλησαν 16 παρόμοιες συστάσεις, το 2012 17, το 2013 15, το 2014 18, το 2015 14, το 2016 12 και το 2017 10. Οι ειδικές ανά χώρα συστάσεις καλούν τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν μεταρρυθμίσεις προκειμένου να εκσυγχρονίσουν τα συνταξιοδοτικά τους συστήματα μέσω των ακόλουθων ενεργειών: αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης και ευθυγράμμισή τους με το αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής, μείωση των δυνατοτήτων πρόωρης εξόδου, προώθηση της επικουρικής συνταξιοδοτικής αποταμίευσης, υποστήριξη μεταρρυθμίσεων των συνταξιοδοτικών συστημάτων με μέτρα που επιτρέπουν στους άνδρες και τις γυναίκες να εργάζονται για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Περίπου 24 κράτη μέλη έχουν προχωρήσει σε αύξηση ή έχουν δρομολογήσει διαδικασία αύξησης του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης, μεταξύ άλλων, μέσω της σύνδεσης του εν λόγω ορίου με το προσδόκιμο ζωής. Στον πίνακα 4 του παραρτήματος παρέχεται επισκόπηση των μεταβολών στο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης στο πλαίσιο μεταρρυθμίσεων. Παρότι η τάση πρόωρων συνταξιοδοτήσεων έχει αντιστραφεί σε όλα τα κράτη μέλη κατά την τελευταία δεκαετία, η πρόωρη έξοδος από την αγορά εργασίας εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό πρόβλημα σε αρκετές χώρες. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την επιμήκυνση του εργασιακού βίου εντοπίζεται στις αγορές εργασίας. Κανένα κράτος μέλος δεν διαθέτει εύρυθμη αγορά εργασίας για τα άτομα ηλικίας άνω των 55 ετών. Επί του παρόντος, η επιμήκυνση του εργασιακού Σελίδα 13

βίου οφείλεται κατά κύριο λόγο στο ότι οι εργαζόμενοι συνεχίζουν να εργάζονται για τον ίδιο εργοδότη. Ωστόσο, σε περίπτωση που εργαζόμενοι ηλικίας άνω των 55 ετών χάσουν την εργασία τους, οι πιθανότητες εξεύρεσης άλλης θέσης εργασίας είναι τόσο περιορισμένες που καθιστούν τις προοπτικές επιμήκυνσης του εργασιακού βίου μέσω επαναπρόσληψης ιδιαίτερα χαμηλές. Με εξαίρεση πέντε χώρες που έχουν πληγεί ιδιαίτερα από την οικονομική κρίση, το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας εξακολουθεί να αυξάνεται κατά την τελευταία δεκαετία λόγω των δημογραφικών τάσεων και των αποτελεσμάτων των μεταρρυθμίσεων. Στα περισσότερα κράτη μέλη που έχουν αυξήσει το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης, το έχουν συνδέσει με το προσδόκιμο ζωής και έχουν μειώσει σημαντικά την πρόσβαση στην πρόωρη συνταξιοδότηση, εξακολουθούν να υπάρχουν περιθώρια για περαιτέρω, πιο ολοκληρωμένα μέτρα υποστήριξης των εν λόγω μεταρρυθμίσεων μέσω αλλαγών στις πολιτικές απασχόλησης και τις πρακτικές στους χώρους εργασίας. Οι εν λόγω μεταρρυθμίσεις θα επιτρέψουν στα άτομα να συνεχίσουν να εργάζονται, όσο αυξάνονται τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης. Εάν δεν ληφθούν τα εν λόγω μέτρα, υπάρχει αυξανόμενος κίνδυνος να ενταθούν οι πιέσεις επί των παροχών ανεργίας, ασθενείας και κοινωνικής πρόνοιας, καθώς τα άτομα δεν μπορούν να παρατείνουν τον εργασιακό τους βίο ώστε να φθάσουν σε υψηλότερα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης. Χάρη στις μεταρρυθμίσεις που ήδη εφαρμόζονται ή έχουν σχεδιαστεί στα περισσότερα κράτη μέλη, η μεσομακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών έχει βελτιωθεί αισθητά. Ωστόσο, σε αρκετές χώρες της ΕΕ εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα. Ορισμένες χώρες ενδέχεται επίσης να αντιμετωπίσουν προβλήματα βιωσιμότητας βραχυπρόθεσμα έως μεσοπρόθεσμα. Έξι κράτη μέλη (Βέλγιο, Γερμανία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Σλοβενία και Σλοβακία) εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν μεγάλες αυξήσεις των δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών (βλέπε διάγραμμα 4). Υπάρχει επίσης ανάγκη να εξεταστούν οι επιπτώσεις της μείωσης των δημόσιων συνταξιοδοτικών δαπανών στα άλλα κράτη μέλη (Κροατία, Δανία, Γαλλία, Ιταλία, Λετονία) στην επάρκεια της συνολικής προστασίας του εισοδήματος για τους ηλικιωμένους. Στα κράτη μέλη όπου το κόστος των δημόσιων συντάξεων μειώνεται, η επέκταση των ιδιωτικών συντάξεων αναμένεται να καλύψει μεγάλο μέρος των πιθανών διαφορών όσον αφορά την επάρκεια. Ωστόσο, η ανάπτυξη οικονομικώς αποδοτικών μέσων για επικουρική συνταξιοδοτική αποταμίευση εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα σε αρκετές από τις εν λόγω χώρες. Ημερομηνία: 31.10.2017 Σελίδα 14

5. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΠΟΡΟΙ Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ EMPL) και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ), 2015. Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων: τρέχουσα και μελλοντική επάρκεια του εισοδήματος των ηλικιωμένων στην ΕΕ. Τόμος I. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ EMPL) και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ), 2015. Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων: τρέχουσα και μελλοντική επάρκεια του εισοδήματος των ηλικιωμένων στην ΕΕ. Προφίλ χωρών. Τόμος II. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ EMPL) και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ), 2012. Επάρκεια των συντάξεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση 2010-2050. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ευρωπαϊκή Επιτροπή [Γενική Διεύθυνση Οικονομικών και Χρηματοδοτικών Υποθέσεων (ΓΔ ECFIN)] και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. Ευρωπαϊκή Επιτροπή [Γενική Διεύθυνση Δικαιοσύνης και Καταναλωτών (ΓΔ JUST)], 2013. «Το χάσμα μεταξύ των φύλων όσον αφορά τις συντάξεις στην ΕΕ». Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θεματικό ενημερωτικό δελτίο για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. «ΕΥΡΩΠΗ 2020, Μια στρατηγική για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη», COM(2010) 2020 final. Δικτυακός τόπος «Ευρώπη 2020»: http://ec.europa.eu/europe2020/index_el.htm Λευκή Βίβλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, «Ατζέντα για επαρκείς, ασφαλείς και βιώσιμες συντάξεις», COM(2012) 55 final, εγκριθείσα στις 16 Φεβρουαρίου 2012. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2013)83, «Στοχεύοντας στις κοινωνικές επενδύσεις για την ανάπτυξη και τη συνοχή συμπεριλαμβανομένης της εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου 2014-2020», Φεβρουάριος 2013. Ευρωπαϊκή Επιτροπή COM(2017)250, final. Ανακοίνωση για τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων. OECD (2015), «Pensions at a Glance 2015: OECD and G20 indicators», OECD Publishing, Paris. Σελίδα 15

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Πίνακας 1 Τρέχουσα επάρκεια (2016) Πηγή: Eurostat. Σημειώσεις: ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. (4) Όριο: 60 % του διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος, μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, (6) Άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών σε σύγκριση με άτομα ηλικίας κάτω των 65 ετών, (7) Δείκτης εισοδήματος από συντάξεις ατόμων ηλικίας μεταξύ 65 και 74 ετών και εισοδήματος από εργασία ατόμων ηλικίας μεταξύ 50 και 59 ετών. * στοιχεία του 2015. Σελίδα 16

Πίνακας 2 Μελλοντική επάρκεια: δείκτες προσδοκώμενων μελλοντικών εξελίξεων Σημειώσεις και πηγή: (1) Ο δείκτης σύνταξης γήρατος που λαμβάνει υποθετικός εργαζόμενος (ο οποίος εργάζεται από την ηλικία των 25 ετών και συνταξιοδοτείται στο τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης) ως ποσοστό των ατομικών αποδοχών τη στιγμή της συνταξιοδότησης. Τα καθαρό ΘΠΑ υπολογίζεται ως απαλλαγμένο από φόρους εισοδήματος και εισφορές εργαζομένου. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ EMPL) και Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ). Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων: τρέχουσα και μελλοντική επάρκεια του εισοδήματος των ηλικιωμένων στην ΕΕ. Τόμος I. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σημείωση: Τα στοιχεία για το Βέλγιο προέρχονται από τα τέλη του 2014. Οι μεταρρυθμίσεις που θεσπίστηκαν μετά τη συγκεκριμένη ημερομηνία δεν αντικατοπτρίζονται στα στοιχεία. (2) Μέσος όρος παροχών των δημόσιων συνταξιοδοτικών συστημάτων (δημόσια και ιδιωτικά συνταξιοδοτικά συστήματα για τη Βουλγαρία, τη Δανία, τη Γερμανία, την Εσθονία, την Ισπανία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, το Λουξεμβούργο, την Ουγγαρία, τις Κάτω Χώρες, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία, τη Σλοβενία, τη Σλοβακία και τη Σουηδία) ως ποσοστό της μέσης αμοιβής για το σύνολο της οικονομίας (ακαθάριστα ημερομίσθια και μισθοί σε σχέση με τους εργαζόμενους). Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ ECFIN) και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. Σελίδα 17

(3) Το «ακαθάριστο ποσοστό αναπλήρωσης κατά τη συνταξιοδότηση» υπολογίζεται ως η μέση πρώτη σύνταξη η οποία αντιπροσωπεύει το ποσοστό του μέσου μισθού κατά τη συνταξιοδότηση για το σύνολο της οικονομίας. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ ECFIN) και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. : - Δεν διατίθενται στοιχεία Πίνακας 3 Απασχόληση και βιωσιμότητα Μέση ηλικία στην οποία τα άτομα έλαβαν για πρώτη φορά σύν ταξη γήρατος (έτη), 2012 (1) Προσδόκιμο ζωής στα 65, 2015 (2) Ποσοστό απασχ όλησης εργαζομέν ων μεγαλύτερης ηλικίας (55-64 ετών ), 2016 (3) Διάρκεια εργασιακού βίου, 2016 (4) Ακαθάριστες δημόσιες συν ταξιοδοτικές δαπάν ες, % του ΑΕΠ (5) Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες 2013 2060 Μεταβολή εκατοστιαίων μονάδων ΕΕ των 28 59,1 59,4 58,8 19,7 17,9 21,2 55,3 62,0 48,9 35,6 38,0 33,1 11,3 11,2-0,2 Euro-19 59.6* 59.6* 59.6* 20,3 18,5 21,9 55,3 61,6 49,4 35,4 37,8 32,8 12,3 12,3 0,0 BE 60,8 60,9 60,6 20,0 18,2 21,5 45,4 50,7 40,2 32,6 34,7 30,4 11,8 15,1 3,3 BG 57,5 58,1 57,0 16,0 14,0 17,6 54,5 58,3 51,0 31,7 33,1 30,2 9,9 9,4-0,4 CZ 58,9 60,8 57,7 17,8 15,9 19,4 58,5 68,2 49,3 35,6 38,6 32,4 9,0 9,7 0,7 DK 62,0 62,2 61,7 19,4 18,0 20,7 67,8 71,9 63,6 40,3 41,8 38,6 10,3 7,2-3,1 DE 61,1 61,2 61,0 19,5 17,9 21,0 68,6 73,7 63,5 38,1 40,1 36,0 10,0 12,7 2,7 EE 59,5 60,7 58,7 18,6 15,5 20,7 65,2 63,7 66,5 37,8 38,7 36,9 7,6 6,3-1,3 IE 60,9 60,9 60,8 19,8 18,4 21,0 57,2 65,7 48,9 35,4 39,2 31,5 7,4 8,4 1,1 EL 57,8 58,0 57,5 19,9 18,5 21,3 36,3 46,2 27,2 32,5 35,7 29,1 16,2 14,3-1,9 ES 61,8 61,7 61,9 21,1 19,0 23,0 49,1 55,7 42,8 35,0 37,2 32,7 11,8 11,0-0,8 FR 58,9 58,6 59,3 21,6 19,4 23,5 49,8 51,6 48,2 35,0 36,7 33,2 14,9 12,1-2,8 HR 57,7 60,1 56,0 17,1 15,2 18,7 38,1 45,1 31,6 32,1 33,9 30,2 10,8 6,9-3,9 IT 58,0 57,8 58,4 20,6 18,9 22,2 50,3 61,7 39,7 31,2 35,8 26,3 15,7 13,8-1,9 CY 61,5 61,2 61,9 19,6 18,4 20,8 52,2 61,0 43,7 35,9 38,7 33,0 9,5 9,3-0,1 LV 59,5 60,5 58,9 17,0 14,2 18,9 61,4 61,3 61,4 35,6 35,5 35,6 7,7 4,6-3,1 LT 59,5 60,6 58,9 17,1 14,1 19,2 64,6 66,8 62,8 35,6 35,3 35,9 7,2 7,5 0,3 LU 58,9 58,7 59,3 20,5 18,9 21,8 39,6 46,4 32,4 32,9 35,2 30,5 9,4 13,4 4,1 HU 58,5 59,8 57,5 16,6 14,5 18,2 49,8 59,7 41,5 33,2 35,8 30,5 11,5 11,4-0,1 MT 59,1 59,1 58,8 20,3 18,7 21,6 44,1 61,8 26,4 33,6 40,1 27,3 9,6 12,8 3,2 NL 62,7 62,7 62,7 19,8 18,4 21,1 63,5 72,8 54,2 40,0 42,5 37,3 6,9 7,8 0,9 AT 58,5 59,3 57,8 19,8 18,1 21,3 49,2 57,6 41,1 37,1 39,1 34,9 13,9 14,4 0,5 PL 57,0 58,5 56,1 18,2 15,7 20,1 46,2 55,7 37,6 32,9 35,5 30,2 11,3 10,7-0,7 PT 59,9 59,6 60,3 20,0 18,0 21,7 52,1 58,5 46,3 37,1 38,7 35,4 13,8 13,1-0,7 RO 56,9 58,0 56,0 16,4 14,5 18,0 42,8 53,0 33,6 32,4 35,6 29,0 8,2 8,1-0,1 SI 56,6 58,3 55,2 19,7 17,6 21,4 38,5 43,6 33,4 34,2 35,2 33,0 11,8 15,3 3,5 SK 57,4 59,8 56,1 17,2 15,0 18,8 49,0 55,1 43,5 33,8 36,2 31,4 8,1 10,2 2,1 FI 61,4 61,4 61,5 20,2 18,3 21,9 61,4 59,8 63,0 37,7 38,3 37,0 12,9 12,9 0,1 SE 63,6 63,6 63,6 20,2 18,9 21,5 75,5 77,5 73,5 41,3 42,2 40,3 8,9 7,5-1,4 UK 58,3 58,0 58,6 19,8 18,6 20,8 63,4 69,6 57,4 38,8 41,3 36,2 7,7 8,4 0,7 Πηγή: (1) (3) (4) Eurostat, (2) Eurostat (Europop), (5), Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ ECFIN) και Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (AWG). Έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση: οικονομικές και δημοσιονομικές προβλέψεις για τα 28 κράτη μέλη της ΕΕ (2013-2060). Ευρωπαϊκή Οικονομία, 3/2015. Σημειώσεις: * Euro-18 Σελίδα 18

(3) Απασχόληση (κύρια χαρακτηριστικά και ποσοστά) ετήσιοι μέσοι όροι. Το ποσοστό απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας υπολογίζεται διαιρώντας τον αριθμό των απασχολούμενων ατόμων ηλικίας 55 έως 64 ετών διά του συνόλου του πληθυσμού της ίδιας ηλικιακής ομάδας. Ο δείκτης βασίζεται στην έρευνα εργατικού δυναμικού της ΕΕ. Η έρευνα καλύπτει το σύνολο του πληθυσμού που διαβιεί σε ιδιωτικές κατοικίες και δεν περιλαμβάνει τα άτομα που διαβιούν σε συλλογικές κατοικίες όπως σε οικοτροφεία, φοιτητικές εστίες και νοσοκομεία. Ο ενεργός πληθυσμός περιλαμβάνει τα άτομα τα οποία στη διάρκεια της εβδομάδας αναφοράς εργάστηκαν επ αμοιβή ή με κέρδος για τουλάχιστον 1 ώρα, ή δεν εργάζονταν αλλά κατείχαν θέσεις εργασίας από τις οποίες έλλειπαν προσωρινά. : μη διαθέσιμο Σελίδα 19

Πίνακας 4 Μεταβολές στο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης λόγω μεταρρυθμίσεων, διαφορετικών ετών (την 1η Ιανουαρίου του έτους αναφοράς) Κράτος μέλος 2017 2020 Μετά το 2020 Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες BE 65 65 67 (το 2030) BG 64 61 64ε 3μ 61ε 6μ 65 (το 2037)+LE ( 1 ) CZ 63 58ε 4μ- 62ε 4μ ( 2 ) 63ε 8μ 60ε 2μ- 63ε 8μ ( 2 ) 65 (έως το 2037) DK 65 66 67 (το 2022)+LE DE 63ε 4μ-65ε 6μ ( 3 ) 63ε 10μ-65ε 9μ ( 3 ) 65-67 ( 3 ) (το 2029) EE 63 63ε 9μ 65 (το 2026) IE 66 66 68 (το 2028) EL 62-67 ( 3 ) 62-67 ( 3 ) +LE ES 65-65ε 4μ ( 3 ) 65-65ε 10μ ( 3 ) 65-67 ( 3 ) (το 2027) FR 62-65ε 4μ ( 3 ) 62-66ε 2μ ( 3 ) 62-67 ( 3 ) (το 2022) HR 60-65 ( 3 ) 60-61ε 6μ ( 3 ) 60-65 ( 3 ) 60-62ε 6μ ( 3 ) 60-67 ( 3 ) (το 2038) IT 66ε 7μ 65ε 7μ- 66ε 7μ ( 4 ) +LE 67 (το 2021)+LE CY 65 65 +LE LV 62ε 9μ 63ε 9μ 65 (το 2025) LT 63ε 4μ 61ε 8μ 64 63 65 (το 2026) LU 65 65 65 HU 63ε 5μ 64ε 5μ 65 (το 2022) MT 62 63 65 (το 2027) NL 65ε 9μ 66ε 8μ 67 (το 2021)+LE AT 65 60 65 60 65 (το 2033) PL 66ε 1μ 61ε 1μ 65 60 65 60 PT 65-66ε 3μ ( 3 ) +LE +LE RO 65 60ε 6μ 65 61 65 63 (το 2030) SI 60-65 ( 3 ) 60-65 ( 3 ) 60-65 ( 3 ) SK 62ε 76η 59-62ε 76η ( 2 ) +LE +LE FI 63-68 ( 5 ) 63ε 9μ-68ε 9μ ( 5 ) 65-70 ( 5 ) (το 2027)+LE SE 61-67 ( 5 ) 61-67 ( 5 ) 61-67 ( 5 ) UK 65 63ε 5μ 66 68 (το 2046)+LE Πηγή: πληροφορίες που παρέχονται από τα κράτη μέλη. Σημειώσεις: Ηλικία κατά την οποία μπορεί να υποβληθεί αίτηση παροχής πλήρους σύνταξης γήρατος χωρίς μειώσεις βάσει του γενικού συνταξιοδοτικού συστήματος. ( 1 ) +LE: προσαρμοσμένο στις αυξήσεις του προσδόκιμου ζωής. ( 2 ) Ανάλογα με τον αριθμό των τέκνων που έχουν αναθραφεί. ( 3 ) Ανάλογα με την περίοδο καταβολής εισφορών. ( 4 ) Ανάλογα με τον τομέα απασχόλησης. ( 5 ) Ελαστικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης σε συνδυασμό με το επίπεδο παροχών. Σελίδα 20

Σχήμα A1: Προσδόκιμο ζωής στα 65 το 2015 και το 2060 Πηγή: Eurostat (Europop). Οι εκτιμήσεις για το 2060 προέρχονται από την έκθεση του 2015 για τη δημογραφική γήρανση. Σημείωση: ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων του 2015: 31 Οκτωβρίου 2017. Σχήμα A2: Σχετικό ποσοστό διάμεσου εισοδήματος (65+), συνολικά και ανά φύλο, 2016 Πηγή: Eurostat, στατιστικές EU-SILC. Σημείωση: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. * στοιχεία του 2015 Σελίδα 21

Σχήμα A3: Ποσοστό ατόμων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας (πληθυσμός ηλικίας 65+) ανά φύλο, 2016 Πηγή: Eurostat, στατιστικές EU-SILC, Έτος εισοδήματος 2014. Σημειώσεις: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. Όριο: 60 % του διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος, μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις. * στοιχεία του 2015 Σχήμα A4: Διαφορές όσον αφορά τον σχετικό κίνδυνο φτώχειας (AROP) (ανά ηλικιακή ομάδα) και AROP για τον πληθυσμό ηλικίας 65+, 2016 Πηγή: Eurostat. Σημειώσεις: Διαφορές όσον αφορά τον κίνδυνο φτώχειας σε σχέση με το 60 τοις εκατό του εθνικού, διάμεσου, ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος. Τα στοιχεία έχουν ταξινομηθεί βάσει των διαφορών όσον αφορά τη φτώχεια για τον πληθυσμό ηλικίας άνω των 65 ετών. Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017, * στοιχεία του 2015 Σελίδα 22

Σχήμα A5: Σοβαρή υλική στέρηση (πληθυσμός ηλικίας άνω των 65 ετών) ανά φύλο, 2016 Πηγή: Eurostat, στατιστικές EU-SILC. Σημείωση: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. * στοιχεία του 2015 Σχήμα A6: Ποσοστό ατόμων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού (AROPE) (άνω των 65 ετών) ανά φύλο, 2016 Πηγή: Eurostat, στατιστικές EU-SILC, Έτος εισοδήματος 2015. Σημείωση: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. * στοιχεία του 2015 Σελίδα 23

Σχήμα A7: Διαφορές συντάξεων μεταξύ των φύλων (%), συνταξιούχων ηλικίας άνω των 65 ετών και 65-79, 2016 Πηγή: Eurostat. Σημείωση: * στοιχεία του 2015. Σχήμα A8: Ποσοστό απασχόλησης εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας (55-64 ετών), 2016 Πηγή: Eurostat, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού. Σημείωση: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. Σελίδα 24

Σχήμα A9: Διάρκεια εργασιακού βίου, 2016 Πηγή: Eurostat, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού. Σημείωση: Ημερομηνία εξαγωγής δεδομένων: 31 Οκτωβρίου 2017. Σχήμα A10: Διαφορές εκατοστιαίων μονάδων όσον αφορά τα μελλοντικά (2053) καθαρά ΘΠΑ, στο πλαίσιο σύγκρισης της πρόωρης συνταξιοδότησης λόγω ανεργίας με την πλήρη σταδιοδρομία, για εργαζόμενους χαμηλών και μέσων αποδοχών Πηγή: Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων. Σημειώσεις: Πηγή δεδομένων: Κράτη μέλη & ΟΟΣΑ. Σημείωση: Η ύπαρξη θετικής διαφοράς υποδεικνύει υψηλότερο ΘΠΑ για εργαζόμενο που καθίσταται άνεργος. Τα στοιχεία έχουν ταξινομηθεί βάσει του προφίλ μέσου μισθού. Σε περίπτωση που υφίστανται διαφορές μεταξύ των φύλων, τα αναφερόμενα αποτελέσματα αφορούν τις γυναίκες. Σελίδα 25

Σχήμα A11: Διαφορές εκατοστιαίων μονάδων όσον αφορά τα μελλοντικά (2053) καθαρά ΘΠΑ για διάρκεια εργασιακού βίου κατά 2 έτη μικρότερου/μεγαλύτερου σε σύγκριση με πλήρη σταδιοδρομία, για εργαζόμενους χαμηλών και μέσων αποδοχών Πηγή: Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων. Σημειώσεις: Πηγή δεδομένων: Κράτη μέλη και ΟΟΣΑ. Η ύπαρξη θετικής διαφοράς υποδεικνύει υψηλότερο ΘΠΑ σε σύγκριση με σταδιοδρομία από την ηλικία των 25 μέχρι το τυπικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης (ΤΗΣ). Τα στοιχεία έχουν ταξινομηθεί βάσει ΤΗΣ+2 (μέσος εργαζόμενος). Τα ΘΠΑ για συνταξιοδότηση στο ΤΗΣ-2 δεν αναφέρονται για το Βέλγιο, τη Βουλγαρία, την Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο, την Ουγγαρία, τις Κάτω Χώρες, τη Ρουμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, λόγω μη επιλεξιμότητας για δημόσιες συντάξεις στο ΤΗΣ-2. Σε περίπτωση που υφίστανται διαφορές μεταξύ των φύλων, τα αναφερόμενα αποτελέσματα αφορούν τις γυναίκες. Σχήμα A12: Μερίδια των διαφορετικών συνταξιοδοτικών συστημάτων στα ακαθάριστα θεωρητικά ποσοστά αναπλήρωσης για εργαζόμενο με μέσες αποδοχές, 2013 Πηγή: Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων. Πηγή δεδομένων: Κράτη μέλη. Παραλλαγή II περίπτωσης βάσης αναφοράς (40 έτη μέχρι την ΤΗΣ). Με βάση μόνο τα συστήματα που περιλαμβάνονται στους υπολογισμούς ΘΠΑ. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για την Ελλάδα. Σε περίπτωση που υφίστανται διαφορές μεταξύ των φύλων, τα αναφερόμενα αποτελέσματα αφορούν τους άνδρες. Σελίδα 26

Σχήμα A13: Μερίδια των διαφορετικών συνταξιοδοτικών συστημάτων στα ακαθάριστα θεωρητικά ποσοστά αναπλήρωσης για εργαζόμενους με μέσες αποδοχές, 2053 Πηγή: Έκθεση του 2015 για την επάρκεια των συντάξεων. Πηγή δεδομένων: Κράτη μέλη και ΟΟΣΑ. (Περίπτωση II βάσης αναφοράς). Σε περίπτωση που υφίστανται διαφορές μεταξύ των φύλων, τα αναφερόμενα αποτελέσματα αφορούν τους άνδρες. Σελίδα 27