ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΘΛΗΣΗΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΩΝ ΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Βερτσώνη Αναστασία (14949) Επιβλέπων καθηγητής : Φώτιος Μαυροβουνιώτης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 2. ΠΡΟΛΟΓΟΣ...7 3. ΠΕΝΤΕ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΗΡΑΝΣΗ 9 4. ΕΙΣΑΓΩΓΗ- ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΓΗΡΑΝΣΗ...9 4.1. Ταξινόμηση της γήρανσης..9 4.2. Παρουσία χρόνιων καταστάσεων υγείας..16 4.3. Πιθανότητες θανάτου από CHP ανά ηλικιακή ομάδα...16 4.4 Ποσοστά υπέρτασης κατά ηλικία...17 4.5. Βιολογικές θεωρίες για τη γήρανση.. 17 4.6. Η γήρανση του εγκεφάλου 18 4.7. Το ανοσοποιητικό σύστημα..18 4.8 Φυσική εμφάνιση και κίνηση.18 4.9. Εκατοστιαία σύνθεση βάρους στους ηλικιωμένους..19 4.10. Δείκτης δυσκολίας..19 4.11. Εξέλιξη των αισθήσεων Η όραση 18 4.12. Αισθητήρια εξέλιξη.20 4.13. Ασθένειες του ματιού..20 4.14. Παράγοντες αιτίας μείωσης μυϊκής δύναμης..22 4.15. Καρδιοαγγειακή λειτουργία και γήρανση..22 4.16. Αλλαγές στη VO2 max με την ηλικία.23 5. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ.25 5.1. Καρδιαγγειακό σύστημα...25 5.2. Αναπνευστικό σύστημα.25 5.3. Μυοσκελετικό σύστημα 26 5.4. Νευρικό σύστημα..28 5.5. Άλλες μεταβολές... 28 2
6. ΑΝΑΣΤΑΛΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ..29 7. ΠΤΩΣΕΙΣ: ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΤΑΓΜΑΤΟΣ- ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ..33 7.1. Έλεγχος κίνησης, συντονισμός και δεξιότητα...38 7.2. Ισορροπία..38 7.3. Στατική ισορροπία.38 7.4. Δυναμική ισορροπία..39 7.5. Αισθητηριακά συστήματα διατήρησης ισορροπίας..40 7.6. Όραση 41 7.7. Το αιθουσαίο συστημα..41 7.8. Σωματοαισθητικό σύστημα...42 7.9. Δερματική συμβολή..42 7.10. Πληροφορίες μυϊκών υποδοχέων και αρθρώσεων..43 7.11. Ανακλαστικά νωτιαίου μυελού ή μονοσυναπτικά..43 7.12. Συνεργιστική κινητική αντίδραση σε απώλεια ισορροπίας 44 7.13. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την ισορροπία.45 7.14. Δύναμη ποδιού 45 7.15. Αυτοπεποίθηση...46 7.16. Κίνηση.46 7.17 Μεταβολές βάδισης..46 7.18. Πτώσεις-απώλεια ισορροπίας.48 7.19 Φαρμακοληψία και πτώση...49 7.20. Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι...49 7.21. Χαρακτηριστικά αυτών που πέφτουν..49 7.22. Συνέπειες των πτώσεων...50 7.23. Πρόληψη των πτώσεων...52 7.24. Προγράμματα άσκησης ως μια στρατηγική πρόληψης πτώσεων...53 8. ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ..53 8.1. Καρδιαγγειακό σύστημα...54 8.2. Αναπνευστική λειτουργία.56 8.3. Ερειστικό σύστημα 57 8.4. Άνοια.58 8.5. Κοινωνικοποίηση..58 3
8.6. Άλλα οφέλη...59 9. ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΓΙΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ..59 10. ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΙ ΤΥΠΟΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ.60 10.1. Πολεμικές τέχνες.61 10.2. Χορός..67 11. ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ- ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΕ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ..69 12. ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 73 13. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.93 14. ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 94 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Σελ. Εικόνα 1. Άνδρας 75 ετών σε κατακόρυφη στήριξη...8 Εικόνα 2. Χαρακτηριστικά κατάλληλου υποδήματος.....36 Εικόνα 3. Τα αιθουσαία όργανα του έσω ωτός... 42 Εικόνα 4. Ασκούμενοι tai chi......64 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σελ. Σχήμα 1. Η αναλογία των ηλικιωμένων άνω των 65 ετών προς τους ενήλικες 18-64 ετών από το 1995 έως το 2050 11 Σχήμα 2. Παρουσία Χρόνιων καταστάσεων υγείας 17 Σχήμα 3. Πιθανότητες Θανάτου από CHD ανά Ηλικιακή ομάδα... 17 Σχήμα 4. Ποσοστά υπέρτασης κατά ηλικία.18 Σχήμα 5. Εκατοστιαία σύνθεση βάρους στους ηλικιωμένους.20 Σχήμα 6. Δείκτης δυσκολίας 20 Σχήμα 7. Χρόνοι αποκατάστασης σε σχέση με την ηλικία.21 Σχήμα 8. Υποκινητικότητα σε σχέση με την ηλικία 21 Σχήμα 9. Δύναμη έκτασης γόνατος σε σχέση με την ηλικία σε προπονημένους και απροπόνητους άνδρες....22 Σχήμα 10. Παράγοντες αιτίας μείωσης μυϊκής δύναμης.....23 Σχήμα 11. Αλλαγές στη VO2max με την ηλικία 23 Σχήμα 12. Όγκος παλμού για νέους προπονημένους, νέους απροπόνητους, ηλικιωμένους προπονημένους και ηλικιωμένους απροπόνητους. 56 4
Σχήμα 13-19. Χαρακτηριστικά φυσικής κατάστασης σε ασκούμενους του tai chi και σε ομάδα ελέγχου 63 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Σελ. Πίνακας 1.Υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής στην Ελλάδα κατά τη γέννηση..13 Πίνακας 2. Προσδόκιμο ζωής στην Ελλάδα....13 Πίνακας 3. Παράγοντες μορφοποίησης προγράμματος ηλικιωμένων... 60 Πίνακας 4. Παθήσεις που καθιστούν την άσκηση απαγορευτική ή την επιτρέπουν υπό στενή παρακολούθηση...70 5
ΕΙΣΑΓΩΓΗ H γήρανση είναι περισσότερο το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ ποικίλων και συγκεκριμένων χαρακτηριστικών ενός ατόμου, παρά μία μονοδιάστατη διαδικασία (Shock et al., 1984). Σύμφωνα με το Gerontology Reasearh Center of the National Institute of Aging η γήρανση είναι ένα τόσο μοναδικό φαινόμενο που μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο από επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις του ίδιου προσώπου. Οι όροι ηλικιωμένος, γήρας, τρίτη ηλικία, παραμένουν ασαφείς και παρόλο που δεν υπάρχει αυστηρώς καθορισμένο βιολογικό όριο, το 65ο έτος θεωρείται συνήθως το μεταίχμιο της μετάβασης στην τρίτη ηλικία. Με βάση τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) τα έτη 75-90 αντιστοιχούν στην 4η ηλικία και πάνω από 90 στην 5η ηλικία. Επίσης, ως πραγματικά υπερήλικες (aged) χαρακτηρίζονται οι άνω των 75 ετών, ενώ ως νεώτεροι υπερήλικες (elderly) οι μεταξύ 65-74 ετών (Χανιώτης, 1998). Ο WHO όρισε τα άτομα ηλικίας 60-74 ετών σαν ηλικιωμένα (personnes agées), εκείνα με ηλικία 75-89 ετών σαν γέροντες (viellards), και εκείνα με ηλικία άνω των 90 ετών σαν «μεγάλους γέροντες» (grands viellards ή gerontins) ( Χανιώτης, 1998). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (1964) ως φυσική δραστηριότητα ορίζεται οποιαδήποτε μορφή μυϊκής προσπάθειας που αυξάνει την ενεργειακή δαπάνη πάνω από το επίπεδο της σωματικής ηρεμίας, δηλαδή οποιαδήποτε σωματική κίνηση που παράγεται από τους μύες και για την οποία απαιτείται κατανάλωση ενέργειας. Έτσι, φυσική δραστηριότητα μπορεί να είναι πέρα από τη γυμναστική και τον αθλητισμό και οι εργασίες στο σπίτι. Με τον όρο αθλητισμός εννοείται κάθε αυστηρά δομημένη φυσική δραστηριότητα, με αυστηρούς κανόνες, υψηλό ανταγωνισμό και εξειδίκευση, με βασικό σκοπό τη μεγιστοποίηση της απόδοσης. Αντίθετα, με το όρο άσκηση εννοούμε κάθε συστηματική κίνηση του σώματος ή συμμετοχή του ατόμου σε φυσικές δραστηριότητες, η οποία έχει κάποια χρονική διάρκεια, χαμηλότερα επίπεδα ανταγωνισμού, και στην οποία εμπλέκονται, κυρίως, μεγάλες μυϊκές ομάδες του σώματος (Berger, Pargman & Weinberg, 2007). 6
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού στις ανεπτυγμένες χώρες, αποτελεί σήμερα, ένα κυρίαρχο δεδομένο με κοινωνικές, οικονομικές, και υγειονομικές προεκτάσεις. Οι ηλικιωμένοι αποτελούν ίσως την πλειοψηφία της παγκόσμιας κοινότητας, αφού σύμφωνα με επιδημιολογικά δεδομένα, ο αριθμός των ατόμων άνω των 65 ετών αυξάνεται κατά 6 φορές περισσότερο από τον υπόλοιπο πληθυσμό της γης. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μέχρι το 2020 οι ηλικιωμένοι θα ξεπερνούν το 1.000.000.000 και μέχρι το 2050 θα καταλαμβάνουν το 1/3 του παγκόσμιου πληθυσμού. Η ποιότητα ζωής του ηλικιωμένου συνδέεται άμεσα με την εξασφάλιση της καλής λειτουργικότητας και αυτονομίας του (Oliver et al., 2004). Δημογραφικές μελέτες έδειξαν ότι η γήρανση του πληθυσμού στην Ελλάδα έχει αυξηθεί: από 8,2% το 1961, σε 12,7% το 1981 και σε 13,9% το 1991. Οι γυναίκες στην Ελλάδα έχουν κατά μέσο όρο 81,1 έτη ζωής, ενώ οι άντρες 75,8 έτη. Παρόλα αυτά οι Έλληνες ζουν περισσότερο σε σχέση με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους, ενώ οι γυναίκες λιγότερο σε σύγκριση με τις Ευρωπαίες (World Health Organization, 2004). Η αυξανόμενη μακροζωία ακούγεται σαν ευλογία, όμως αυτό εξαρτάται από το κατά πόσον τα προστιθέμενα έτη είναι χρόνια καλής υγείας και ενεργητικότητας. Δεν υπάρχει ουσία στη μακροζωία όταν τα τελευταία χρόνια της ζωής είναι απλά μία επιμηκυμένη περίοδος ανικανότητας και εξάρτησης (Coni et al., 2006). Η γήρανση θεωρείται ως μία διαδικασία βιολογικής έκπτωσης, υπάρχουν δεδομένα όμως που υποδεικνύουν ότι οι βιολογικές φθορές επιταχύνονται και επιδεινώνονται από την κοινωνική πολιτική και τα στερεότυπα που αφορούν την τρίτη ηλικία και ενθαρρύνουν τους ηλικιωμένους να «χαλαρώσουν» μόλις συνταξιοδοτηθούν. Ο παθητικός τρόπος ζωής σύμφωνα με τους Kraus και Raab (1961) οδηγεί στην υποκινητικότητα και αυτή με τη σειρά της οδηγεί σε ασθένειες, όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης, η υπέρταση, στεφανιαίες νόσους, οστεοαρθρίτιδα και οστεοπόρωση. Υπάρχουν πολλές αποδείξεις ότι η καθιστική ζωή μειώνει το προσδόκιμο επιβίωσης των ηλικιωμένων κατά δύο χρόνια ( Paffenbarger et al., 1986). Σοβαρά προβλήματα εκτός από τη σκελετική δυσμορφία, τα εύθραυστα οστά, τη μυϊκή αδυναμία, είναι και η κοινωνική απομόνωση, η άνοια και η έλλειψη ενδιαφέροντος για ζωή που συναντάται σε πολλούς ηλικιωμένους έχει φέρει σαν αποτέλεσμα τη διαμονή των ηλικιωμένων στα γηροκομεία τα τελευταία χρόνια της ζωής τους, απαθείς και χωρίς διάθεση για ζωή (Steadward et al., 2003). 7
Γι αυτό λοιπόν είναι πολύ σπουδαίο να παραμένουν δραστήρια τα άτομα τρίτης ηλικίας. Σύμφωνα με τον (O Brien Cousins & Horne, 1999) ο σωματικά δραστήριος τρόπος ζωής προσθέτει χρόνια στη ζωή μειώνοντας τη θνησιμότητα ( Paffenbarger et al., 1986), επεκτείνοντας την υγιή ζωή, ανιχνεύοντας τις ασθένειες νωρίς και παρέχοντας άμεση θεραπεία. Επιπρόσθετα, έρευνα του Fiatarone et al., (1994) έχει καταδείξει ότι η τακτική άσκηση ενδυνάμωσης μπορεί να διπλασιάσει τη μυϊκή δύναμη σε ανθρώπους ακόμα και άνω των 90 ετών. Επίσης, ορισμένα είδη άσκησης μπορούν να σταματήσουν προσωρινά στην απώλεια οστικής μάζας αλλά και να αυξήσουν την οστική μάζα των οστών με χρήση ασκήσεων με ασκήσεων με αντιστάσεις διάρκειας ενός έτους και άνω ( Nelson et al., 1994). Σε κάθε περίπτωση όμως η πρόληψη είναι ο πιο ενδεδειγμένος δρόμος για υγιή γεράματα (Shepard, 1997). Φαίνεται λοιπόν, ότι αν και η χρονολογική γήρανση είναι αναπόφευκτη, ο ρυθμός της βιολογικής γήρανσης και ο βαθμός της σωματικής ανικανότητας των ηλικιωμένων είναι αρκετά διαχειρίσιμος και ποικίλει, καθώς τα ηλικιωμένα άτομα αποτελούν ετερογενή ομάδα και το κάθε άτομο πρέπει να αξιολογείται εξατομικευμένα. Εικόνα 1. Πηγή: Steadward,Wheeler, Watkinson, (2003) Adapted physical activity. 8
ΠΕΝΤΕ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΓΗΡΑΝΣΗ Σχεδόν όλοι οι ηλικιωμένοι είναι αδύναμοι και έχουν αναπηρίες. Όχι, οι περισσότεροι ζουν ανεξάρτητοι και κυρίως στο σπίτι τους (Coni et al., 2006). Πολλοί ηλικιωμένοι παραμένουν δραστήριοι και ανάμεσα σε αυτούς κάποιο είναι δρομείς, άλλοι παίκτες του τέννις και άλλοι κάνουν yoga, ενώ έχουν φτάσει στην ηλικία των εβδομήντα και των ογδόντα ετών (Scott & Couzens, 1996). Πάνω από 75% των ατόμων άνω των 55 ετών θα προτιμούσαν να μένουν στο σπίτι τους όσο το δυνατόν περισσότερο, εφ όσον μπορούν να αυτοεξυπηρετούνται (National Advisory Counsel on Aging NACA 1993). Το 70% των ατόμων ηλικίας άνω των εβδομήντα χαρακτηρίζουν την υγεία τους ως καλή, πολύ καλή και εξαιρετική, ενώ μόνο το 30% αναφέρει κινητικά προβλήματα (Torrance, 1991). Οι χρόνιες καταστάσεις της μεγάλης ηλικίας δε θεραπεύονται. Όχι, η πορεία των ασθενειών ακόμα και όπως το Parkinson ή η γεροντική άνοια του τύπου Alzheimer, μπορεί να επιβραδυνθεί ή να τροποποιηθεί. Η σωματική κατάπτωση δεν μπορεί να ανασταλεί. Όχι, η τακτική σωματική δραστηριότητα στη μεγάλη ηλικία μπορεί να βελτιώσει τη φυσική απόδοση. Επίσης, η υιοθέτηση ενός υγιούς τρόπου ζωής στη μέση ηλικία μπορεί να καθυστερήσει την έναρξη, να μειώσει την επακόλουθη βαρύτητα και διάρκεια ανικανότητας προς το τέλος της ζωής. Όλοι οι ηλικιωμένοι υποφέρουν από μοναξιά και κατάθλιψη. Όχι, στην πλειονότητα τους οι ηλικιωμένοι δεν πάσχουν από κατάθλιψη. Παρόλο που ο γενικός πληθυσμός πιστεύει ότι οι περισσότεροι ηλικιωμένοι είναι μόνοι, μόνο το 10% των ηλικιωμένων βρίσκονται σε αυτή τη θέση. Οι ηλικιωμένοι δεν προσφέρουν. Όχι, η πλειονότητα των ατόμων που φροντίζουν άλλους ανθρώπους είναι ηλικιωμένοι και περιλαμβάνει τους παππούδες και τις γιαγιάδες που βοηθούν στην ανατροφή των εγγονιών τους όταν οι γονείς απουσιάζουν ή εργάζονται (Coni et al., 2006). 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΗΡΑΝΣΗ Μεταβολές παρατηρούνται στα διάφορα συστήματα και όργανα με την πάροδο της ηλικίας. Το γήρας χαρακτηρίζεται από προοδευτική ελάττωση της λειτουργικότητας πολλών οργανικών συστημάτων η οποία είναι ανεξάρτητη από την ύπαρξη διαφόρων παθολογικών καταστάσεων. Τυχόν συνυπάρχουσες παθήσεις περιπλέκουν τη διαδικασία γήρανσης όμως πέρα από τα διάφορα νοσήματα, το γήρας οδηγεί σε σημαντικές αλλαγές στο καρδιαγγειακό, στο αναπνευστικό, στο μυοσκελετικό και στο νευρικό σύστημα (Τοκμακίδης, 2003). Οι μεταβολές αυτές δεν μπορούν να αποδοθούν μόνον στο γήρας, αλλά και σε άλλους παράγοντες που συνδέονται με αυτό (υποκινητικότητα, αύξηση συνδετικού και λιπώδους ιστού, διάφορες ασθένειες). Η αθηροσκλήρωση (αρτηριοσκλήρωση) μειώνει σταδιακά τον ανεφοδιασμό σε οξυγόνο τους ιστούς, και σε μερικά όργανα όπως ο εγκέφαλος, ενώ τα κύτταρα που πεθαίνουν δεν αντικαθίστανται (Shephard, 1998). Σε άλλους ιστούς, τα συστατικά κυττάρων αλλάζουν με τη γήρανση καθώς αναπτύσσεται ποσότητα κολλαγόνου, που μειώνει την ελαστικότητά τους και διευκολύνει τον μηχανικό τραυματισμού. Συνέπεια, οι περισσότερες βιολογικές λειτουργίες παρουσιάζουν προοδευτική, ηλικιακή επιδείνωση (Shephard, 1987). Αποτέλεσμα των αλλαγών αυτών είναι ο περιορισμός της λειτουργικής ικανότητας των ηλικιωμένων, καθώς ορισμένοι δεν είναι σε θέση να εκτελέσουν ακόμη και τις απαραίτητες, καθημερινές δραστηριότητές τους. Η γήρανση λοιπόν, σύμφωνα με το Spirduso (1995). αναφέρεται ως μια διαδικασία ή μια ομάδα διαδικασιών που εμφανίζονται στους οργανισμούς διαβίωσης που οδηγούν με το πέρασμα του χρόνου σε: α) απώλεια προσαρμοστικότητας, β) λειτουργική εξασθένιση και γ) τελικά οδηγούν στο θάνατο. Ο μέσος όρος ζωής αυξήθηκε. Το 1900, μόνο 3.1 εκατομμύρια Αμερικανοί ήταν άνω των 65 ετών και αντιπροσώπευαν 4,1% του πληθυσμού. Ενώ το 2000, ανήλθαν σε 35 εκατομμύρια τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών και αντιπροσώπευαν το 12,4% του πληθυσμού. 10
Χαρακτηριστικό δε είναι το γεγονός ότι, οι άνω των 85 ετών αυξήθηκαν κατά 31 φορές σε σχέση με το 1900. Αυτή η αύξηση του ενήλικου πληθυσμού δεν θα σταματήσει. Μέχρι το έτος 2030, προβλέπεται ότι, 70,3 εκατομμύρια Αμερικανοί θα είναι άνω των 65ετών, (20%) του πληθυσμού. Ενώ στην ευρωπαϊκή ένωση το 2050, το ποσοστό αυτό θα ανέλθει περίπου στο 50% (Σχήμα 1). Σχήμα 1. Οι μηχανισμοί που κρύβονται κάτω από την διαδικασία γήρανσης δεν γίνονται πλήρως κατανοητοί. Πιθανές υποθέσεις αναφέρουν: μια "φθορά λόγω χρήσης" που υπερβαίνει την (διορθωτική) ικανότητα των ιστών, μια ανάπτυξη της ανοσοποίησης στα πρωτεϊνικά συστατικά του ατόμου. Μερικοί βιολόγοι ακόμη και έχουν υποστηρίξει ότι η γήρανση "έχει προγραμματιστεί" από την εξέλιξη για να αποφύγει τον κίνδυνο του υπερπληθυσμού. Ταξινόμηση της γήρανσης Η νέα ενηλικίωση καλύπτει χαρακτηριστικά την περίοδο από 20-35 ετών, όπου η βιολογική λειτουργία και η φυσική απόδοση φθάνουν στην αιχμή τους. Κατά τη διάρκεια της νέας μέσης ηλικίας (35-45 έτη), παρατηρούνται ελλείψεις σωματικής δραστηριότητας που συνήθως οδηγούν σε μια συσσώρευση 5-10 κιλών σε λίπος στο 11
σώμα. Κατά τη διάρκεια της μέσης ηλικίας (45-65 έτη), οι γυναίκες φθάνουν στη εμμηνόπαυση, και οι άνδρες επίσης ουσιαστικά μειώνουν την παραγωγή τους σε ορμόνες του φύλου. Η πτώση στη φυσική κατάσταση συνεχίζεται και μπορεί να επιταχύνει. Στα πρώτα γηρατειά (65-75 έτη), μπορεί να υπάρξει μια μέτρια αύξηση της σωματικής δραστηριότητας, σε μία προσπάθεια να γεμιστεί ο ελεύθερος χρόνος ως αποτέλεσμα της συνταξιοδότησης (Shephard, 1987). Ενώ, από τα μέσα γηρατειά (75-85 έτη), πολλοί άνθρωποι έχουν αναπτύξει κάποια φυσική ανικανότητα, και στο τελικό στάδιο (πολύ ηλικιωμένοι, άνω των 85 ετών) γίνονται συνολικά εξαρτώμενοι. Υπάρχουν εντούτοις ευρέως διατομικές διαφορές στη λειτουργική θέση σε οποιαδήποτε δεδομένη χρονολογική ηλικία. Από την άποψη της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου, της δύναμης μυών και της ευκαμψίας, ένας καλύτερα συντηρημένος 65αρης μπορεί να ξεπεράσει έναν καθιστικό 25αρη. Οι αλλαγές που εμφανίζονται μέσω της γήρανσης περιλαμβάνουν προοδευτική μείωση της λειτουργίας όλων σχεδόν των αισθητηρίων οργάνων όπως: μειωμένες αισθήσεις: γεύση, μυρωδιά, όραση, ακοή, μειωμένη διανοητική δυνατότητα: μνήμη, κρίση, ομιλία, καθώς και μειωμένη λειτουργία οργάνων: πεπτικό & ουρικό σύστημα, του ήπατος, νεφρών, μείωση της μάζας οστών και μυών: άλιπη σωματική μάζα, αποστέωση (οστεοπόρωση). μειωμένη φυσική ικανότητα όπως σε: καρδιοαναπνευστική αντοχή, μυϊκή αντοχή και δύναμη, ευελιξία, χρόνος αντίδρασης και μετακίνηση- ισορροπία. Επιπρόσθετα, ο μεταβολισμός ηρεμίας μειώνεται με την γήρανση, κατά περίπου 10% κατά την πρώϊμη ενηλικίωση ενώ στη ηλικία της συνταξιοδότησης, κατά ένα περαιτέρω 10% στη συνέχεια. Πάνω από το 50% των ηλικιωμένων 65 και 84 ετών αναφέρουν δυσκολίες στο διάβα της καθημερινής ζωής (ανάγκες). Γενικά δραστηριότητες όπως το περπάτημα για αρκετή ώρα, η μεταφορά αντικειμένων ή το ανέβασμα μιας σκάλας γίνονται σταδιακά πιο 12
δύσκολες ιδιαίτερα σε άτομα μεγαλύτερα των 75 ετών. Το ποσοστό αυτό είναι μεγαλύτερο για άτομα > 85. Οι γεροντότεροι ενήλικες εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά από οποιασδήποτε άλλη ηλικιακή ομάδα σε: στεφανιαίες καρδιακές παθήσεις, εμφράγματα, καρκίνο, Σ. διαβήτη ΙΙ, οστεοπόρωσης και αρθρίτιδας. Μελέτες του (2000), σε ηλικιωμένους, αναφέρουν μειωμένη λειτουργική ικανότητα και αναγκάζει το 27% των ηλικιωμένων (ενώ μόνο το 9% σε άλλες ηλικίες) να εκτιμούν την υγεία τους από μέτρια έως φτωχή. Η γήρανση συνοδεύεται από σημαντικές αλλαγές σε όλα τα οργανικά συστήματα και τα χαρακτηριστικά του ατόμου από: βιολογικής, κοινωνικής και ψυχολογικής πλευράς. Το τυπικό «σύνδρομο γήρανσης» περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό αλλαγών: στην αρτηριακή πίεση στην οστική μάζα, στην δομή του σώματος & στην κατανομή του λίπους στην ευαισθησία στην ινσουλίνη & στα επίπεδα ομοκυστεϊνης Αλλαγές που επιφέρουν κινδύνους για την υγεία (δυσλειτουργία νόσο). Πίνακας 1. Υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής στην Ελλάδα κατά τη γέννηση. Η Εξέλιξη της Διάρκειας ζωής (Life Span) κατά την ενηλικίωση, είναι ο μέγιστος αριθμός ετών που ένα άτομο μπορεί να ζήσει κυμαίνεται μεταξύ των ετών 120-125, όπως: Arthur Reed of Oakland, California, lived to be 124 years of age, 13
Shigechigo Isumi of Japan died in 1986 at the age of 121 years και Mary Thompson of Orlando, Florida, died in 1996 at the age of 120 years. Προσδόκιμο ζωής (Life Expectancy) Είναι ο αναμενόμενος (με τη στατιστική έννοια) αριθμός ετών ζωής που παραμένει σε μια δεδομένη ηλικία. Έχει αυξηθεί κατά μέσο όρο 30 έτη από τη μέση υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής του 1900. Σήμερα είναι 77,6 έτη. Ο μέσος αριθμός των επόμενων ετών ζωής για κάποιον (αυτή τη στιγμή) (Πίνακας 2.). Greece Life expectancy at birth Year Life expectancy Percent at birth Change 2003 78.89-2004 79.09 0.25 % 2005 79.09 0.00 % 2006 79.24 0.19 % 2007 79.38 0.18 % 2008 79.52 0.18 % 2009 79.66 0.18 % 2010 79.66 0.00 % Πίνακας 2. Προσδόκιμο ζωής στην Ελλάδα. Προσδόκιμο ζωής (Life Expectancy): 79.66 years, Άνδρες: 77.11 έτη - Γυναίκες: 82.37 έτη (2009 est.) Το προσδόκιμο και η διάρκεια ζωής επηρεάζονται ακόμη από: 14
Διαπολιτισμικές διαφορές: Η Ιαπωνία έχει την υψηλότερη διάρκειας ζωής (81 έτη). Διαφορές στην διάρκεια ζωής οφείλεται σε παράγοντες όπως: συνθήκες υγιεινής και ιατρικής φροντίδας. Εθνικές διαφορές: η υπολογιζόμενη διάρκεια ζωής των αφρο- Αμερικανών είναι κατά 7 έτη χαμηλότερη από αυτή των μη-λατίνων λευκών. Κοινωνικούς λόγους (υγεία, στάσεις-θέσεις, συνήθειες, τρόποι ζωής & επάγγελμα), καθώς και Βιολογικούς παράγοντες. Η δυνατότητα των γυναικών να επιβιώνουν των ανδρών άρχισε να διευρύνεται στα μέσα της δεκαετίας του '30. Ο αριθμός των αιωνόβιων (centenarians) αυξάνεται περίπου 7% κάθε έτος Άλλοι σημαντικοί παράγοντες είναι: Γονίδια και οικογενειακό ιστορικό, η υγεία εκπαίδευση, προσωπικότητα και τρόπος ζωής. Αναπτυξιολόγοι διαιρούν την ενηλικίωση σε: Νέους-γέροντες ηλικίας 65 έως 74 (Young-Old) Γέροντες ηλικίας >75+ (Old-Old) Υπερήλικες ηλικίας >85 + (Oldest-Old) Είναι σημαντικό να εξετάζεται πόσο λειτουργικό είναι ένα άτομο παρά πόσο μεγάλο είναι. Οι διαφορές μεταξύ των επιπέδων των «ενηλίκων», όπως, έναντι του υπερήλικαγέροντα, ο νέος-γέροντας έχει: μια μεγαλύτερη δυνατότητα φυσικής & γνωστικής ικανότητας, πιο υψηλά επίπεδα συναισθηματικής ευημερίας & αποτελεσματικότερες στρατηγικές για διατήρηση κερδών και μειώσεις γηρατειών!!! Υπερήλικες: Είναι συνήθως γυναίκες, χήρες, και ζουν μόνες, συνήθως νοσηλεύονται για κάποιο χρόνο στα τελευταία έτη της ζωής τους, συνήθως πεθαίνουν μόνες σε ένα νοσοκομείο ή σε ίδρυμα, είναι ετερογενής, διαφορετική ομάδα. Γήρανση δεν σημάνει ότι θα γίνεσαι περισσότερο άρρωστος, περισσότεροι αιωνόβιοι είναι γυναίκες, μεταξύ των αιωνόβιων, οι άνδρες είναι πιθανότερο 15
να είναι υγιέστεροι από τις γυναίκες, ενώ η δυνατότητα αντιμετώπισης του stress με επιτυχία φαίνεται να είναι σημαντική για την επιβίωση. Έχει υπολογίσει ότι, το 15% της μέσης αμερικανικής ζωής, ή περίπου 12 έτη, ξοδεύονται σε "ανθυγιεινές" καταστάσεις (ανικανότητες, τραυματισμούς, ή/και ασθένειες), ενώ, σχεδόν το 85 % των ηλικιωμένων ανθρώπων έχουν ένα ή περισσότερες ασθένειες ή προβλήματα υγείας, και το 4 ~11% των ανθρώπων μετά την ηλικία 65 ετών έχει κάποια μορφή γεροντικής άνοιας, ασθένεια του Alzheimer (Σχήμα 2). Παρουσία Χρόνιων καταστάσεων υγείας Σχήμα 2. Πιθανότητες Θανάτου από CHD ανά Ηλικιακή ομάδα Τρίτη ηλικία Νεανική- Ενήλικη ηλικία 16 Μέση ηλικία
Σχήμα 3. Ποσοστά υπέρτασης κατά ηλικία Σχήμα 4. Από Mc Ardl, Katch & Katch, 2001. Ο κίνδυνος εμφάνισης αυξημένης αρτηριακής πίεσης είναι μεγαλύτερος στην Τρίτη Ηλικία, υπολογίζεται ότι μεγαλύτερο του 54% περίπου του πληθυσμού ηλικίας >65 ετών πάσχει από αρτηριακή υπέρταση. Το γεγονός αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την εφαρμογή προγραμμάτων άσκησης σε άτομα τρίτης ηλικίας. Βιολογικές θεωρίες για τη γήρανση Θεωρία του κυτταρικού ωρολογιού: τα κύτταρα μπορούν να διαιρεθούν το περισσότερο 75-80 φορές και αυτό τοποθετεί την μέγιστη ανθρώπινη διάρκεια ζωής 120-125 ετών Telomeres γίνεται κοντύτερο κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται Θεωρία των ελεύθερων-ριζών : οι άνθρωποι γερνούν επειδή όταν μεταβολίζουν τα κύτταρα την ενέργεια, τα υποπροϊόντα περιλαμβάνουν τα ασταθή μόρια οξυγόνου, ή free radicals, τα free radicals καταστρέφουν το DNA και άλλες κυτταρικές δομές Μιτοχονδριακή θεωρία: η γήρανση οφείλεται στη αποσύνθεση-παρακμή των μιτοχονδρίων. Τα Μιτοχόνδρια: μικροσκοπικοί οργανισμοί μέσα στα κύτταρα που παρέχουν την ουσιαστική ενέργεια για τη λειτουργία, την ανάπτυξη και επισκευή. 17
Θεωρία ορμονικού στρες : στη γήρανση, στο ορμονικό σύστημα του σώματος μπορεί να μειώσει την αντίσταση στο στρες & να αυξήσει την πιθανότητα εμφάνισης ασθένειας. Η παραμονή σε υψηλά επίπεδα των ορμονών του στρες συνδέεται με αυξανόμενους κινδύνους για πολλές ασθένειες. Η γήρανση του εγκεφάλου (The Aging Brain) Ο εγκέφαλος στενεύει-μαζεύει κατά μ.ο 5% ~10% μεταξύ των ηλικιών 20 & 90 και οφείλεται: στη μείωση των δενδριτών, στην καταστροφή του περιβλήματος της myelin, ή του θανάτου των εγκεφαλικών κυττάρων. Στο νευρικό σύστημα παρατηρείται μείωση της ταχύτητας νευρικής αγωγιμότητας, ελάττωση του χρόνου αντίδρασης, και διαταραχή της λειτουργίας της ισορροπίας. Το γήρας συνοδεύεται από μια καθημερινή απώλεια 50.000-100.000 νευρώνων του κεντρικού και περιφερικού νευρικού συστήματος (Δεληγιάννης, 1997). «Μερικές περιοχές του εγκεφάλου στενεύουν περισσότερο από άλλες» Η διακένωση του prefrontal (προμετωπικού) φλοιού συνδέονται με μια μείωση στη λειτουργική μνήμη και άλλες γνωστικές δραστηριότητες. Μια γενική επιβράδυνση της λειτουργίας του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού αρχίζει στη μέση - ενηλικίωση και επιταχύνει στην ενηλικίωση. Η γήρανση έχει συνδεθεί με μια μείωση της παραγωγής ορισμένων νευροδιαβιβαστών Το ανοσοποιητικό σύστημα Μειώνει τη λειτουργία του με την πάροδο της ηλικίας. Σε εκτεταμένης διάρκεια στρες, παρατηρούνται μειωμένες παλινορθωτικές διαδικασίες. Ο υποσιτισμός, που περιλαμβάνει τα χαμηλά επίπεδα πρωτεϊνών. Ενώ η άσκηση βελτιώνει το ανοσοποιητικό σύστημα & ο εμβολιασμός γρίπης είναι πολύ σημαντικός στους γέροντες Φυσική εμφάνιση και Κίνηση Οι ρυτίδες και τα σημεία ηλικίας γίνονται πιο έντονα. Γίνονται κοντύτεροι με τη γήρανση λόγω της απώλειας οστών σε βάρος σπονδύλων τους. Το βάρος μειώνεται χαρακτηριστικά αφότου φθάνουν στην ηλικία 60? πιθανόν επειδή χάνουν σε μύες. Οι 18
ενήλικοι γέροντες κινούνται πιο αργά από τους νέους ενηλίκους. Η άσκηση και η κατάλληλες άρσεις βάρους μπορούν να βοηθήσουν στην ελάττωση αυτών των μειώσεων (σχήμα 5). Εκατοστιαία σύνθεση βάρους στους ηλικιωμένους Σχήμα 5. Δείκτης δυσκολίας Σχήμα 6. Δείκτης δυσκολίας Εξέλιξη των Αισθήσεων - Η όραση: 19
Η μείωση της όρασης γίνεται περισσότερο έντονη, η προσαρμογή στο σκοτάδι κατά την οδήγηση τη νύχτα γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη. Μπορεί να είναι αποτέλεσμα μείωσης: της ποιότητας ή της έντασης του φωτός που φθάνει στον αμφιβληστροειδή, το χρώμα της όρασης μπορεί να μειωθεί ως αποτέλεσμα του κιτρινίσματος του φακού των ματιών, Μειώσεις στην αντίληψη βάθους κατά την ενηλικίωση, Μείωση της ευαισθησίας του «contrast». Αισθητήρια εξέλιξη Όραση στο έντονο φως ( Ε.Φ) Χρόνος αποκατάστασης στο (Ε.Φ) Σχήμα 7. Χρόνοι αποκατάστασης (χειροτέρευση) με την ηλικία. Ασθένειες του ματιού: Καταρράκτης: η πυκνότητα του φακού του ματιού αναγκάζει την όραση να γίνει νεφελώδες, αδιαφανής και διαστρεβλωμένη. Γλαύκωμα: ζημία στο οπτικό νεύρο λόγω της πίεσης που δημιουργείται σταδιακά από συγκέντρωση υγρού στα μάτια. Εκφυλισμός (ωχράς) macular-κηλίδας: επιδείνωση του κηλίδας του αμφιβληστροειδούς, ο οποίος αντιστοιχεί στο εστιακό κέντρο του οπτικού πεδίου. Επιπρόσθετα παρατηρείται αύξηση της υποκινητικότητας με την αύξηση της ηλικίας (Σχήμα 8). 20
Σχήμα 8. Ενώ είναι χαρακτηριστικές οι αλλαγές στη δύναμη με τη γήρανση καθώς παρατηρείται μείωση της μέγιστης δύναμης και της μυϊκής μάζας, ενώ ο συνολικός αριθμός και μέγεθος των μυϊκών ινών κυρίως του τύπου II (γλυκολυτικές) μειώνεται. Ακόμη η απάντηση νευρικών συστημάτων επιβραδύνεται και παρατηρείται μικρή αλλαγή στην οξειδωτική ενζυμική ικανότητα ή τον αριθμό τριχοειδών αγγείων. Η δύναμη κορυφώνεται περίπου στα 25 έτη, παρατηρείται επιπέδωση της δύναμης στα 35 ~ 40 έτη και στη συνέχεια παρουσιάζει πτώση, με την απώλεια 25% μέγιστης δύναμης από την ηλικία 65 ετών. Η μέγιστη ταχύτητα συστολής μειώνεται. Ενώ οι αλλαγές είναι μεγαλύτερες στα πόδια απ' ό,τι στα χέρια, ενδεχομένως επειδή υπάρχει μια μεγαλύτερη μείωση στη χρήση των ποδιών με τη γήρανση. Η απώλεια δύναμης εμποδίζει σταδιακά κάθε διαβίωση ημέρας. Ενώ η απώλεια δύναμης στις γυναίκες γίνεται σε μια πιο νεαρή ηλικία από τους άνδρες. Η μυϊκή μάζα και η δύναμη φαίνεται να μειώνονται με το πέρας των χρόνων. Η μείωση της δύναμης μεταξύ των 20 με 50 είναι μικρή (15%) αλλά, επιταχύνεται δραματικά στους άνω των 60 (30%). Η δύναμη μειώνεται κατά 1,5% το χρόνο & η ισχύς κατά 3,5% στις ηλικίες από 65 έως 84 ετών. Επίσης η μυϊκή μάζα μειώνεται με χαμηλό ρυθμό μεταξύ των 30 και 50 ετών κατά 10%. Μετά τα 50 η πτώση αγγίζει το 40% περίπου της μυϊκής μάζας μέχρι την ηλικία των 80 ετών (Τοκμακίδης, 2003). 21
Σχήμα 9. Δύναμη έκτασης γόνατος σε σχέση με την ηλικία σε προπονημένους και απροπόνητους άνδρες. Παράλληλα η ελαστικότητα-ευκαμψία των τενόντων και των συνδέσμων μειώνεται, με αποτέλεσμα οι ενήλικοι χάνουν περίπου 8-10 εκατ στην άρθρωση των ισχίων. Η πτώση λοιπόν της δύναμης και της ισχύος, με την αύξηση της ηλικίας μπορεί να είναι αποτέλεσμα: είτε της βιολογικής φθοράς του οργανισμού είτε της αδράνειας που χαρακτηρίζει τα ηλικιωμένα άτομα ή συνδυασμός. Παράγοντες αιτίας μείωσης μυϊκής δύναμης 22
Σχήμα 10. Καρδιαγγειακή λειτουργία και γήρανση Με την αύξηση της ηλικίας μειώνεται η αερόβια ικανότητα (η αντοχή του ατόμου), ώστε η δυνατότητα παραγωγής έργου ή εκτέλεσης μιας άσκησης για μεγάλο χρονικό διάστημα να μειώνεται ανάλογα. Η μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου μειώνεται: κατά περίπου 5 ml.kg-1.min-1 ανά δεκαετία από 25 έως 65 ετών, με κάποια πιθανή επιτάχυνση έκτοτε. Το πόσο αυτής της απώλειας είναι αναπόφευκτο, και ο βαθμός στον οποίο η πτώση προκύπτει είναι αποτέλεσμα μιας προοδευτικής μείωσης της συνήθους σωματικής δραστηριότητας. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι γίνονται βεβαίως πιο στατικοί καθώς γερνούν, αλλά ακόμα και οι πρώην αθλητές μειώνουν συνήθως την συνέχεια-ρυθμό της προπόνησής τους (Shephard, 1987). Ειδικότερα μετά την ηλικία των 25-30 χρόνων η VO2max μειώνεται περίπου κατά 4,5 ml kg" 1 min" 1 στους άνδρες και κατά 3,5 ml kg- 1 min' 1 στις γυναίκες ή με ρυθμό 8-11 % ανά δεκαετία και στα δύο φύλα (Τοκμακίδης, 2003). Η μέγιστη καρδιακή συχνότητα μειώνεται κυρίως λόγω: μιας μειωμένης ανταπόκρισης στην κυκλοφορία των catecholamines. Η κλασική εξίσωση [μέγιστη Κ.Συχνότητα = (220 - ηλικία σε έτη)] υπονοεί ένα μέγιστο περίπου 155 beats.min-1 στην ηλικία των 65 ετών. Ο μέγιστος καρδιακός ρυθμός μειώνεται περίπου 1σφυγμό ετησίως. Πρόσφατη έρευνα προτείνει ότι ένας καλά-προπονημένος 65-άρης-ηλικιωμένος μπορεί να επιτύχει ένα ποσοστό 170 beats. 23
min-1 ή περισσότερων κατά τη διάρκεια του ανηφορικού treadmill τρεξίματος, αν και η αδυναμία μυών μπορεί να οδηγήσει στα κάπως χαμηλότερα μέγιστα κατά τη διάρκεια του κύκλου ergometry (Shephard, 1993). Η πλήρης ανεξαρτησία απαιτεί πιθανώς μια μέγιστη μεταφορά-κατανάλωση οξυγόνου 12-14 ml kg- 1 min' 1. Η μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου πολλών ηλικιωμένων, μειώνεται κάτω από αυτό το κατώτατο όριο περίπου στα 80 έτη. Ακόμη μειώνεται η κεντρική και περιφερική κυκλοφορία, ο μέγιστος όγκος παλμού μειώνεται, αν και μπορεί να διατηρηθεί καλά με την προπόνηση, καθώς και η μέγιστη καρδιακή απόδοση. Υπάρχουν πολλοί περιορισμοί επάνω στη μέγιστη κοιλιακή λειτουργία στους ηλικιωμένους που αποδίδονται, στη φλεβική πλήρωση από το φτωχό και απομακρυσμένο φλεβικό τόνο, τους κιρσούς, αλλά και την χαλάρωση εξασθένιση του κοιλιακού τοιχώματος. Την εν μέρει λόγω της υπέρτασης απώλεια αρτηριακής ελαστικότητας, την εν μέρει αποδυνάμωση των σκελετικών μυών κ.α.. Αλλαγές στη VO2max με την ηλικία Σχήμα 11. Ενώ η ικανότητα των πνευμόνων μειώνεται κατά 40% μεταξύ των ηλικιών 20 και 80ετών, ακόμη και χωρίς ασθένεια. Το γήρας χαρακτηρίζεται 24
Από προοδευτική ελάττωση της λειτουργικότητας πολλών οργανικών συστημάτων, ανεξάρτητα από διάφορες παθολογικές καταστάσεις που περιπλέκουν τη διαδικασία γήρανσης, Το γήρας οδηγεί σε σημαντικές αλλαγές στο καρδιαγγειακό, στο αναπνευστικό, στο μυοσκελετικό & στο νευρικό σύστημα καθώς και στο σύνολο των μεταβολικών διεργασιών. Αποτέλεσμα των αλλαγών αυτών είναι ο περιορισμός της λειτουργικής ικανότητας των ηλικιωμένων, που οδηγεί σε ανικανότητα να εκτελέσουν ακόμη και τις απαραίτητες, καθημερινές δραστηριότητες. Οι > 65 ετών ακολουθούν όλο και περισσότερο έναν καθιστικό τρόπο ζωής. Η διατήρηση κάποιου βαθμού φυσικής δραστηριότητας σε τακτική βάση έχει θετικές επιδράσεις στη φυσική κατάσταση, όπως φαίνεται στα παρακάτω σχήματα. Δηλ. η φυσική κατάσταση ενός γυμνασμένου 60άρη είναι ισάξια με την ενός αγύμναστου 30άρη. Αλλαγές στη VO2 max με την ηλικία Γενικές δραστηριότητες όπως το περπάτημα για αρκετή ώρα, η μεταφορά αντικειμένων ή το ανέβασμα σκάλας, γίνονται σταδιακά πιο δύσκολες ιδιαίτερα σε άτομα μεγαλύτερα των 75 ετών. Η ελάττωση της HRmax, μπορεί να οφείλεται σε μορφολογικές ή και ηλεκτροφυσιολογικές μεταβολές του ερεθισματαγωγού συστήματος της καρδιάς, σε απώλεια βηματοδοτικών κυττάρων του φλεβόκομβου από 50 ~ 75 %, του κολποκοιλιακού κόμβου (δεν αλλάζει), σε καθυστέρηση της αγωγής του ερεθίσματος, και του δεματίου του His και των κλάδων αυτού και στην παρουσία ίνωσης. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ 25
Καρδιαγγειακό σύστημα Η τρίτη ηλικία συνοδεύεται από ένα υψηλό ποσοστό παθήσεων του καρδιαγγειακού συστήματος, όπως η αρτηριακή υπέρταση, η στεφανιαία ανεπάρκεια κ.ά. Αυτό είναι αποτέλεσμα της βιολογικής φθοράς και της μείωσης της λειτουργικής ικανότητας της καρδιάς που έρχεται με το πέρασμα των χρόνων. Το καρδιακό έργο μειώνεται κατά περίπου 1% το χρόνο, όπως και το ποσό της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου (VO2max) και ο όγκος παλμού (Δεληγιάννης 1992, Sheery & Wilson, 2007). Πρέπει να επισημανθεί ότι ενώ τα άτομα που κάνουν καθιστική ζωή παρουσιάζουν μείωση της μέγιστης πρόσληψης οξυγόνου 10% σε μία δεκαετία, τα δραστήρια άτομα παρουσιάζουν μείωση 5% για το ίδιο χρονικό διάστημα (Δεληγιάννης, 1992). Χαρακτηριστική είναι η ελάττωση της μέγιστης καρδιακής συχνότητας που μπορεί να εμφανιστεί σε μία άσκηση μέγιστης έντασης. Με την πάροδο της ηλικίας και την επακόλουθη γήρανση καταγράφεται αύξηση της ακαμψίας του τοιχώματος των αρτηριών. Το φαινόμενο αυτό οδηγεί σε αύξηση της αρτηριακής πίεσης και σε αντιρροπιστική, ήπιου βαθμού υπερτροφία της αριστερής κοιλίας. Οι κοιλίες της καρδιάς είναι λιγότερο ελαστικές και πληρώνονται βραδύτερα και μέσω της καθυστερημένης σύσπασης των κόλπων (Lakatta, 1990). Η καρδιακή παροχή κατά τη διάρκεια της σωματικής άσκησης μειώνεται (20-30% στην ηλικία των 65 ετών) λόγω της μειωμένης απόδοσης του μυοκαρδίου, του αυξημένου μεταφορτίου και της διαταραχής της β-αδρενεργικής ρύθμισης. (Sherry & Wilson 2007). Σε ορισμένα υγιή ηλικιωμένα άτομα η φυσιολογική καρδιακή παροχή είναι δυνατόν να διατηρηθεί μέσω της αύξησης του συστολικού όγκου κατά τη διάρκεια σωματικής άσκησης (μηχανισμός Frank Starling). Αναπνευστικό σύστημα Σε ένα σημαντικό ποσοστό ηλικιωμένων ατόμων εμφανίζονται διάφορες μορφολογικές και λειτουργικές διαταραχές του αναπνευστικού συστήματος. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται η ελάττωση της ελαστικότητας του πνευμονικού παρεγχύματος, η αύξηση της ποσότητας του ινώδους ιστού, η ελαττωμένη κυψελιδική επιφάνεια και η ελάττωση της ελαστικότητας του πλευρικού κλωβού (Nochomovitz & Cherniak, 1984). Οι εξελικτικές αλλοιώσεις του πνεύμονα οδηγούν στην εμφάνιση κλινικής εικόνας που αντιστοιχεί στον «γεροντικό πνεύμονα». Οι 26
διαταραχές αυτές είναι πιο συχνές στις γυναίκες απ ότι στους άνδρες. Η κυφωσκολίωση είναι ένας παράγοντας που συντελεί στη μείωση της ζωτικής χωρητικότητας (20-25 ml/έτος, μετά τα 30 έτη) και του αναπνεόμενου όγκου αέρα, καθώς και στην αύξηση της συχνότητας των αναπνοών. Άλλο αίτιο των αλλοιώσεων του πνευμονικού ιστού είναι η εξασθένηση των αναπνευστικών μυών και η παρατεταμένη κατάκλιση (Δεληγιάννης, 1992). Παρατηρείται επίσης αυξημένη αντίσταση στη ροή αέρα με επακόλουθη ελάττωση της ζωτικής χωρητικότητας (30-50% στην ηλικία των 70 ετών) σε συνδυασμό με ελαφρού βαθμού ελάττωση της PO2, του κορεσμού σε οξυγόνο και της ικανότητας διάχυσης. Η ελάττωση αυτή των αναπνευστικών εφεδρειών δεν προκαλεί εμφανή προβλήματα σε συνθήκες ηρεμίας, αλλά σε σύγκριση με το νέο αθλητή, ο ηλικιωμένος αθλητής παρουσιάζει δύσπνοια με ελαφρότερα φορτία σωματικού έργου (Nochomovitz & Cherniak 1984). Η ελάττωση της αναπνευστικής λειτουργίας μέσω της ζωτικής χωρητικότητας (VC) και του βιαίως εκπνεόμενου όγκου αέρα σε 1 sec (FEV1), μειώνονται γραμμικά με την ηλικία (μετά τα 20 με 30 χρον.), ο υπολειπόμενος όγκος αέρα (RV) αυξάνεται, ενώ, η ολική πνευμονική χωρητικότητα (TLC) δε μεταβάλλεται. Η αύξηση του λόγου υπολειπόμενου όγκου αέρα / ολική ζωτική χωρητικότητα, οδηγεί σε μικρότερη ποσότητα αέρα που διακινείται σε κάθε αναπνοή. Μυοσκελετικό σύστημα Από τα τριάντα ως τα εξήντα έτη ζωής του ανθρώπου η μυϊκή ισχύς ελαττώνεται παραπάνω από 30%. Ο βαθμός της μείωσης δεν είναι ίδια για όλους τους μυς και επηρεάζεται από το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας. H μυϊκή ατροφία αυξάνεται όσο αυξάνεται και η υποκινητικότητα. Εκτός από τη μυϊκή ισχύ μειώνεται και η μυϊκή αντοχή. Χαρακτηριστική είναι η αύξηση του συνδετικού και του λιπώδους ιστού που έχει ως συνέπεια τη μείωση του μυϊκού ιστού ( Δεληγιάννης, 1992). H μέγιστη ισομετρική δύναμη επιτυγχάνεται στην τρίτη δεκαετία της ζωής, διατηρείται σε σταθερά επίπεδα έως την ηλικία περίπου των 55 ως 60 ετών, υποχωρεί κατά 10-15% ανά δεκαετία έως την ηλικία των 75 ετών, ενώ στη συνέχεια υποχωρεί ταχύτερα με ρυθμό 1,8-4,1% ανά έτος. Η ισομετρική δύναμη ενός 70χρονου έχει υπολογισθεί ότι ανέρχεται στο 50% ενός 20χρονου (Sherry & Wilson, 2007). 27
Ο βαθμός στον οποίο οι μεταβολές αυτές αποδίδονται στον καθιστικό τρόπο ζωής είναι άγνωστος. Η μυϊκή δύναμη διαχρονικά σε δραστήριους ηλικιωμένους άνδρες και γυναίκες υποχωρεί με βραδύτερο ρυθμό. Η μείωση της μυϊκής δύναμης λόγω της γήρανσης είναι πολυπαραγοντική. Το μέγεθος των μυών συσχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη μυϊκή δύναμη. Έχει καταγραφεί ελάττωση της μυϊκής μάζας σε ποσοστό 50% μετά από τομογραφία των μυών των άνω και κάτω άκρων σε νέους και ηλικιωμένους άνδρες. Το μυϊκό σύστημα των κάτω άκρων ελαττώνεται με ταχύτερο ρυθμό από αυτό των άνω (Larsson et al., 1978). Τα δραστήρια ηλικιωμένα άτομα εμφανίζουν έως και 70% μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη σε σύγκριση με αυτούς που ακολουθούν καθιστική ζωή. Όσον αφορά τα οστά η μεγαλύτερη επίπτωση είναι η οστοπενία και η οστεοπόρωση, ειδικά στις γυναίκες, που είναι αποτέλεσμα της μειωμένης εναπόθεσης οργανικών και ανόργανων αλάτων. Εξαιτίας αυτού ο κίνδυνος καταγμάτων αυξάνεται (Δεληγιάννης,1992). Η κορυφαία οστική μάζα προσεγγίζεται στην ηλικία των 30 περίπου ετών και μένει σταθερή για 10 περίπου χρόνια. Η φόρτιση του σκελετού που προκύπτει από τη συμμετοχή του ηλικιωμένου σε προγράμματα άσκησης προκαλεί τον ερεθισμό της λειτουργίας των οστεοβλαστών, αυξάνοντας κατά τον τρόπο αυτό την οστική μάζα. Από εκεί και μετά η συνολική μάζα του φλοιώδους ιστού υποχωρεί κατά 0,6% ανά έτος, ενώ του σπογγώδους ιστού κατά 0,7% ανά έτος (Sherry & Wilson, 2007). Στις αρθρώσεις παρατηρείται απώλεια της σταθερότητας και της ευκινησίας και ελάττωση του εύρους κίνησης, ιδιαίτερα στο ισχίο και στο γόνατο. Χαρακτηριστική είναι η δυσκαμψία που εμφανίζεται μετά το 50 ο έτος της ηλικίας και στα δύο φύλα. Η σταδιακή μείωση της ευκαμψίας αποδίδεται στις μηχανικές εντάσεις που επιβαρύνουν το μυϊκό σύστημα και τις αρθρώσεις, στις επαγγελματικές ασχολίες και στις καθημερινές κινητικές δραστηριότητες και σε φυσιολογικές αλλαγές που επέρχονται με την ηλικία. Καθώς τα χρόνια περνάνε πολλά άτομα περιορίζουν όχι μόνο τις κινητικές τους δραστηριότητες, αλλά και το κινητικό εύρος των αρθρώσεων τους, με αποτέλεσμα τη μείωση της ευκαμψίας (Δεληγιάννης, 1997). Οι τένοντες και οι σύνδεσμοι χάνουν την ελαστικότητα τους με την πάροδο της ηλικίας. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στο συνδυασμό της ελαττωμένης περιεκτικότητας σε νερό και της αλλοιωμένης διασύνδεσης μεταξύ των ινών κολλαγόνου και των ινών ελαστίνης. Οι ηλικιωμένοι αθλητές είναι περισσότερο επιρρεπείς σε συνδεσμικές κακώσεις και θλάσεις. Οι κακώσεις αυτές είναι δυνατόν 28
να προληφθούν με τακτικές διατατικές ασκήσεις προκειμένου να διατηρηθεί το εύρος κίνησης των αρθρώσεων (Sherry & Wilson, 2007). Νευρικό σύστημα Στο νευρικό σύστημα πιο τυπικές μεταβολές είναι η ελάττωση του χρόνου αντίδρασης, η διαταραχή της λειτουργίας της ισορροπίας και η προοδευτική μείωση της λειτουργίας των αισθητήριων οργάνων (Δεληγιάννης, 1992). Άλλες μεταβολές είναι η μείωση της βραχυπρόθεσμης μνήμης και η εμφάνιση άνοιας (Tucker et al., 1989). Η παρακμή και η εκφύλιση του νευρικού συστήματος θεωρείται ως η κυριότερη αιτία του γήρατος. Διαπιστώθηκε ότι τα νευρικά κύτταρα, με την πάροδο της ηλικίας παθαίνουν εκφυλιστική ατροφία με εναπόθεση μελαχρωστικών κοκκίων, τα θεωρούνται και χαρακτηριστικά γνωρίσματα του γήρατος. Η ατροφία αυτή του εγκεφάλου έχει σαν αποτέλεσμα τη σμίκρυνση του οργάνου στον όγκο του και μείωση που κυρίως εμφανίζεται στα κύτταρα του μετωπιαίου λοβού, στα βασικά γάγγλια, στο θάλαμο και στον υποθάλαμο. Στο βαθύ γήρας παρατηρείται ελάττωση των λιποφωσφατιδών και των λευκωματούχων ουσιών και αύξηση της χοληστερίνης. Η αφυδάτωση βοηθά στο σχηματισμό αμυλοειδών πλακών και αμυλοειδών σωματίων που ανευρίσκονται στον εγκέφαλο και κυρίως στη νόσο Alzheimer. Ακόμη οι διάφορες αλλοιώσεις που παρατηρούνται στον εγκέφαλο πιστεύεται ότι οφείλονται σε έλλειψη οξυγόνου των κυττάρων και ανεπάρκεια διατροφής (Τζημουράκα, 1985). Άλλες μεταβολές Ο βασικός μεταβολισμός και η ανοχή στη γλυκόζη ελαττώνονται, ενώ αυξάνονται τα επίπεδα της ολικής χοληστερόλης και της χαμηλής πυκνότητας λιποπρωτεϊνών. Μεταβολές υπάρχουν και σε άλλα συστήματα, όπως το πεπτικό, το ουροποιητικό, το καλυπτήριο και τα αισθητήρια όργανα. Ακόμη, εντοπίζονται διαταραχές μνήμης, κυρίως της βραχυπρόθεσμης, συναισθηματικές μεταβολές και διαταραχές της προσωπικότητας (Τζημουράκα, 1985). 29
ΑΝΑΣΤΑΛΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ Εφόσον η άσκηση προσφέρει όλα αυτά τα οφέλη στους ηλικιωμένους ποιοι είναι οι λόγοι που τους αποτρέπουν από αυτήν; Σύμφωνα με τους Steadward, Wheeler και Watkinson (2003) ανασταλτικοί παράγοντες στη συμμετοχή σε τακτική φυσική δραστηριότητα είναι οι εξής: Οι αθροιστικές νόσοι τα χαμηλά επίπεδα φυσικής κατάστασης ο φόβος τραυματισμού η έλλειψη δεξιοτήτων ο φόβος της γελοιοποίησης Αθροιστικές νόσοι Μετά από χρόνια λανθασμένου τρόπου ζωής και λανθασμένων επιλογών και συνηθειών, οι νόσοι σταδιακά συσσωρεύονται και καθιστούν τους ηλικιωμένους ανίκανους στην αντιμετώπιση και εξάλειψη των προβλημάτων τους (Vita et al., 1998). Συνθήκες, όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης τύπου II, η υπέρταση, η κυνάγχη, η οστεοαρθρίτιδα και η οστεοπόρωση, αλλά και ψυχολογικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη και το αλτσχάιμερ, που συναντώνται συχνά ανάμεσα στους ηλικιωμένους, οδηγούν στην υποκινητικότητα. Ενώ η τακτική άσκηση ήπιας έντασης αποτελεί μία καλή συνταγή για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, πολλοί ηλικιωμένοι νιώθουν εξασθενημένοι, χωρίς κίνητρα και αισθάνονται να πλήττουν, καθιστώντας δύσκολο να σπάσουν αυτόν το φαύλο κύκλο. Συνεπώς, όσο συσσωρεύεται η πλήξη, τόσο λιγότερα μπορούν να κάνουν και όσο λιγότερα κάνουν, τόσο περισσότερο πλήττουν και αυτό συνεχίζεται, ώστε να χάνουν την ικανότητα αυτοεξυπηρέτησης. Αν και οι χρόνιες ασθένειες και οι τραυματισμοί, ή ο φόβος για έναν επικείμενο τραυματισμό είναι εμφανή εμπόδια για σωματική άσκηση για τους ηλικιωμένους, οι ίδιοι θεωρούν ως μεγαλύτερα εμπόδια την έλλειψη ενέργειας και την έλλειψη κινήτρων (CFLRI, 1995). Χαμηλά επίπεδα φυσικής κατάστασης 30
Τα χαμηλά επίπεδα φυσικής κατάστασης για πολλούς ηλικιωμένους είναι το αποτέλεσμα του καθιστικού τρόπου ζωής. Ίσως και η εργασία τους να μην απαιτούσε σωματική δραστηριότητα, ίσως και να μην συμμετείχαν σε δραστηριότητες αναψυχής κατά τη διάρκεια της ζωής τους, με αποτέλεσμα, τα επίπεδα της φυσικής τους κατάστασης είναι πολύ χαμηλότερα από τα φυσιολογικά όρια, ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκουν. Ενώ μπορεί να μην έχουν ακόμη προσβληθεί από κάποια ασθένεια, οδηγούνται αναπόφευκτα προς τις υποκινητικές ασθένειες. Σε αυτή την ομάδα συνήθως ανήκουν άτομα ηλικίας 55 με 66 ετών και αυτό συμβαίνει, γιατί σε μεγαλύτερη ηλικία οι υποκινητικές ασθένειες γίνονται πραγματικότητα και η ανάγκη για άσκηση γίνεται επιτακτική. Όμως, ο στόχος πρέπει να είναι η πρόληψη και όχι η θεραπεία. Πρέπει να υπάρχει εκπαίδευση και ενημέρωση από την πολιτεία. Αυτό που χρειάζονται αυτοί οι άνθρωποι είναι να μπορούν να οραματίζονται τους εαυτούς τους ως υγιείς, γεμάτους ζωή και να έχουν τη δύναμη να ασκούν έλεγχο στην ευημερία τους. Πολλοί δεν γνωρίζουν τι μέτρα πρέπει να πάρουν. Η έλλειψη πληροφόρησης τους κρατά μακριά από τη δράση (Dunlap & Barry, 1999). Φόβος τραυματισμού Ένας συχνός λόγος που οι ηλικιωμένοι αποφεύγουν την άσκηση είναι ο φόβος τραυματισμού. Το πραγματικό ρίσκο είναι χαμηλό. Ο Burgess (1996) αναφέρει ότι 17 μικροί τραυματισμοί χρειάζονται την ίδια ημέρα ώστε το τραυματισμένο άτομο να διακόψει την άσκηση. Αυτή η έρευνα διήρκησε εννέα χρόνια και 680.000 ώρες άσκησης. Σε αυτό το πρόγραμμα οι συμμετέχοντες ακολουθούσαν μία ρουτίνα ασκήσεων αποτελούμενη από στατικές διατάσεις, αερόβιο περπάτημα, ασκήσεις ισορροπίας και μυϊκής ενδυνάμωσης. Η συχνότητα των τραυματισμών είναι παρόμοιος για τους νέους και τους ηλικιωμένους συμμετέχοντες. Οι περιοχές τραυματισμού και η μορφή της δραστηριότητας κατά την οποία αυτός προήλθε ποικίλουν, αλλά κατά βάση οι τραυματισμοί ήταν ελάχιστα περισσότεροι στους ηλικιωμένους (Matheson et al., 1989). Αν και το πραγματικό ρίσκο του τραυματισμού είναι χαμηλό, ο φόβος του τραυματισμού αποτελεί εμπόδιο για τη συμμετοχή στη φυσική δραστηριότητα. Η προβολή των πλεονεκτημάτων που προσφέρει η άσκηση, όπως η αύξηση της ευκινησίας και η ανεξαρτησία, θα φέρουν την ισορροπία ανάμεσα στο φόβο και στον πραγματικό κίνδυνο. Υπάρχει μία λανθασμένη αντίληψη ότι οι 31
τραυματισμοί που προκύπτουν από την άσκηση αποτελούν σοβαρό κίνδυνο. Τα άτομα ηλικίας πενήντα έως ογδόντα ετών ίσως είναι λίγο πιο ευαίσθητα στους τραυματισμούς που προέρχονται από υπέρχρηση, διότι επιδεινώνονται ήδη υπάρχουσες καταστάσεις, όπως η αρθρίτιδα, η θυλακίτιδα ή η τενοντίτιδα (Scott & Couzens, 1996). Θα πρέπει να επιτρέπεται στους ηλικιωμένους να εφαρμόζουν ήπιας έντασης άσκηση, ώστε να αυξάνονται οι πιθανότητες να συνεχίσουν να είναι δραστήριοι. Εάν ο φόβος για τραυματισμό εμποδίζει την ανάμειξη τους στη φυσική αγωγή, θα πρέπει να προταθεί ένα πρόγραμμα μικρότερης έντασης (O Brien Cousins, 1997). Έλλειψη δεξιοτήτων Πολλοί από τους ηλικιωμένους δεν έχουν τις βασικές δεξιότητες που είναι απαραίτητες για να λάβουν μέρος σε μία δραστηριότητα αναψυχής. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για γυναίκες που ουδέποτε στη ζωή τους πήραν μέρος σε αθλητικές δραστηριότητες (McPherson et al., 1989). Δε σημαίνει βέβαια αυτό ότι οι γυναίκες αυτές δεν ήταν δραστήριες, αλλά ήταν απασχολημένες με άλλες δραστηριότητες που είχαν σχέση με τη φροντίδα του σπιτιού, όπως η κηπουρική και με κοινωνικές δραστηριότητες, σπάνια όμως για τη διατήρηση της σωματικής τους υγείας. Σε μικρότερη έκταση αυτό ισχύει και για τους άντρες. Με το πέρασμα των χρόνων οι προτεραιότητες, η έλλειψη πόρων και ευκαιριών είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση τους από τις αθλητικές δραστηριότητες. Παρόλα αυτά το 70% των ηλικιωμένων άνω των 65 θεωρεί ότι η ενασχόληση με τέτοιου είδους δραστηριότητες έχει πολλά οφέλη να τους προσφέρει (CFLRI, 1995). Φόβος σχολιασμού-κριτικής Όταν οι άνθρωποι συνταξιοδοτούνται, συμπεριφέρονται πολλές φορές σύμφωνα με τις επιδιώξεις της κοινωνίας. Υπάρχουν σαφείς κανόνες στην κοινωνία για το ποια είναι η πρέπουσα συμπεριφορά ανάλογα με την ηλικία και οι συνομήλικοι συχνά έρχονται να καταδικάσουν αυτούς που δε βαδίζουν σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες. Το 55% των ηλικιωμένων δέχονται πιέσεις ώστε να αποφύγουν επίπονες διαδικασίες (Brooks, 1993). Αυτές οι πιέσεις μπορεί να οφείλονται στην ανησυχία για τον κίνδυνο της υγείας ή απλά στην έλλειψη υποστήριξης από την κοινωνία. Η 32
ενασχόληση ενός ηλικιωμένου με τις πολεμικές τέχνες ή τον χορό προκαλεί σχόλια και προβληματισμό στον περίγυρο του. Το ενδεχόμενο έκθεσης στις κριτικές αναστέλλει τη συμμετοχή πολλών. Όταν αυτό συνδυάζεται με χρόνια προβλήματα υγείας, χαμηλό επίπεδο φυσικής κατάστασης και έλλειψη βασικών δεξιοτήτων, οι ηλικιωμένοι γρήγορα απορρίπτουν την ιδέα την τακτική συμμετοχή στην άσκηση ωα στρατηγική προαγωγής της υγείας. Οι Francken και Van Raiij (1981) ήταν από τους πρώτους ερευνητές που κατηγοριοποίησαν τους ανασταλτικούς λόγους σε εξωτερικούς και σε εσωτερικούς. Στην κατηγορία των εξωτερικών ανασταλτικών παραγόντων ανήκουν: Τα οικονομικά προβλήματα, η έλλειψη χρόνου, η γεωγραφική απόσταση και η έλλειψη εγκαταστάσεων Αντίθετα, στην κατηγορία των εσωτερικών ανασταλτικών λόγων ανήκουν: οι προσωπικές ικανότητες και έλλειψη ανάλογων δεξιοτήτων τα διαφορετικά προσωπικά ενδιαφέροντα και η μη γνώση μιας δραστηριότητας Με την κατηγοριοποίηση αυτή συμφώνησαν επίσης οι McCarville και Smale (1993) οι οποίοι αναφέρουν ότι οι ανασταλτικοί λόγοι συμμετοχής μπορεί να εμφανίζονται είτε εσωτερικά στο άτομο, είτε να επιβάλλονται από εξωτερικές δυνάμεις ή καταστάσεις. Ακόμη ένας ανάλογος διαχωρισμός από τον Jackson (1988) κατηγοριοποίησε τους ανασταλτικούς λόγους σε εσωτερικούς, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται: τα προβλήματα υγείας οι προσωπικές ανικανότητες και η έλλειψη δεξιοτήτων 33
και σε εξωτερικούς στους oποίους περιλαμβάνονται: η έλλειψη οικονομικών πόρων η έλλειψη χρόνου και η έλλειψη σχετικών εγκαταστάσεων Η ταξινόμηση σε εσωτερικούς και σε εξωτερικούς ανασταλτικούς λόγους είναι σήμερα ευρέως αποδεκτή. Οι Henderson, Stalnaker και Taylor (1988) διαχώρισαν τους ανασταλτικούς λόγους σε παρεμβατικούς λόγους (intervening constraints), οι οποίοι επηρεάζουν τη συμμετοχή, και σε πρότερους ανασταλτικούς λόγους (antecedent constraints), οι οποίοι περιορίζουν ή επηρεάζουν αρνητικά τις προτιμήσεις των ατόμων για κάποια συγκεκριμένη δραστηριότητα, ενώ επιπλέον προηγούνται και της επιθυμίας για αλλαγή των προτιμήσεων συμμετοχής. Η συνεισφορά των Henderson et al. (1998) έγκειται στην διάκριση ανάμεσα στους όρους «προτίμηση» και «συμμετοχή». Οι εσωτερικοί λόγοι υποστηρίζεται ότι επιδρούν εξ αρχής αρνητικά στη διαδικασία «προτίμησης» (επιλογής) και συνεπώς δεν επιτρέπουν το άτομο στη συνέχεια να εκδηλώσει πρόθεση για συμμετοχή. Με την αύξηση της ηλικίας αυξάνονται κυρίως οι εσωτερικής μορφής ανασταλτικοί παράγοντες. Εμπόδια που σχετίζονται με την έλλειψη χρόνου απεικονίζονται σχηματικά με ένα ανεστραμμένο U, αφού αυξάνονται από την παιδική προς τη μέση ηλικία και μειώνονται προς την τρίτη ηλικία. Με την αύξηση της ηλικίας μειώνονται και τα εμπόδια που σχετίζονται με τα οικονομικά προβλήματα. Τέλος τα εμπόδια που σχετίζονται με την έλλειψη παρέας βιώνονται με μεγαλύτερη ένταση από τα άτομα τρίτης ηλικίας και τους νέους παρά από τα άτομα μέσης ηλικίας (Jackson, 1993). ΠΤΩΣΕΙΣ: ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΤΑΓΜΑΤΟΣ - ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Μεταξύ των υγειονομικών προβλημάτων των ηλικιωμένων ατόμων οι πτώσεις συνιστούν ίσως ένα από τα σοβαρότερα, εξαιτίας των σημαντικών επιπτώσεων που έχουν στο ίδιο το άτομο, στην οικογένεια, αλλά και στο σύστημα υγείας. Τέτοια ατυχήματα οφείλονται σ ένα πλήθος διαφορετικών παραγόντων και η μείωση του 34
κινδύνου επέλευσής τους θεωρείται καθοριστικής σημασίας για να φθάσει ο άνθρωπος υγιής στην τρίτη φάση της ζωής του και να τη βιώσει με χαρά και ικανοποίηση (Πατιστέα, Ανδρουτσοπούλου & Λύτρα, 2007). Τα ατυχήματα και κύρια οι πτώσεις απειλούν σοβαρά την υγεία και τη ζωή των ηλικιωμένων ανθρώπων και αποτελούν τη συχνότερη αιτία προβλημάτων υγείας και εισαγωγής τους στα νοσοκομεία, διότι προκαλούν σημαντικές οργανικές βλάβες, οι οποίες επιβαρύνουν την κινητικότητα και τη λειτουργικότητά τους. Πλην της νοσηρότητας, οι τραυματισμοί λόγω πτώσεων και άλλων ατυχημάτων συνιστούν και ένα βασικό λόγο θνησιμότητας, αφού αποτελούν την 6η κατά σειρά συχνότητας αιτία θανάτου σε άτομα μεγαλύτερα από 65 ετών (Κεραμιώτου, 2009). Εκτός από το κόστος στον ίδιο τον ηλικιωμένο που τραυματίζεται, οι πτώσεις που συμβαίνουν στην τρίτη ηλικία έχουν σημαντικότατο οικονομικό και ψυχολογικό κόστος και στην οικογένεια, καθώς και σε ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο, το οποίο επωμίζεται τη φροντίδα και τα έξοδα νοσηλείας, επιδομάτων και άλλων παροχών που καταβάλλονται στις περιπτώσεις πολύ ή λιγότερο σοβαρών τραυματισμών. Οι πτώσεις είναι συχνές και έχουν σημαντικές συνέπειες, όμως δεν είναι αναπόφευκτο επακόλουθο, μπορούν να προληφθούν. Το 30% των ατόμων ηλικίας άνω των 65ετών και το 50% των ατόμων άνω των 80 ετών ετησίως εμφανίζουν κάποιο επεισόδιο πτώσης, με το 50% από αυτούς να εμφανίζει πολλαπλά τέτοια επεισόδια. Οι γυναίκες πέφτουν πιο συχνά σε σύγκριση με τους άνδρες, αλλά πιο συχνά από όλους πέφτουν οι ηλικιωμένοι στα γηροκομεία λόγω αυξημένης αδυναμίας (Coni et al., 2009). Ο κίνδυνος πτώσεων αυξάνεται σημαντικά σε άτομα με γνωστικά προβλήματα και άνοια. Υπολογίζεται ότι ετησίως 70-85% ατόμων με άνοια υφίστανται πτώση (Κεραμιώτου, 2009). Η διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο είναι σχεδόν διπλάσια για τους ηλικιωμένους που νοσηλεύονται εξαιτίας μιας πτώσης συγκριτικά με τους ηλικιωμένους που νοσηλεύονται για άλλες αιτίες. Ακόμα και να μην υπάρχει τραυματισμός, οι πτώσεις έχουν ψυχολογικές επιπτώσεις. Ο φόβος για νέα πτώση προκαλεί περιορισμένη δραστηριότητα, χαμηλή αυτοεκτίμηση και εξάρτηση από τους άλλους. Περίπου το 3% όλων των πτώσεων προκαλεί κάταγμα σε σημεία του σώματος όπως η λεκάνη, ο σπόνδυλος, το χέρι ή το πόδι. Το κάταγμα του ισχίου αποτελεί σημαντική αιτία θανάτου και οδηγεί σε πάρα πολλά προβλήματα υγείας και μειωμένης 35
λειτουργικότητας. Με την αύξηση της ηλικίας, η πιθανότητα να υποστεί ένας ηλικιωμένος κάταγμα ισχίου αυξάνει κατακόρυφα. Τα περισσότερα κατάγματα ισχίου οφείλονται σε πτώση, ενώ το 50% των ηλικιωμένων που νοσηλεύτηκαν για κάταγμα ισχίου δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν σπίτι τους. Το 1995, περισσότεροι από 250.000 Αμερικάνοι ηλικιωμένοι υπέστησαν κάταγμα ισχίου, ενώ έγιναν περίπου 340.000 εισαγωγές σε νοσοκομείο για κάταγμα ισχίου. Οι μισοί από τους νοσηλευόμενους ηλικιωμένους δεν μπορούν να επιστρέψουν στο σπίτι τους ή να ζήσουν ανεξάρτητα μετά τον τραυματισμό τους αλλά παραμένουν κλινήρεις για την υπόλοιπη ζωή τους. Το 60% των πτώσεων συνέβησαν στο σπίτι, 30% σε δημόσιο χώρο και το 10% σε οίκους ευγηρίας. Παρατηρώντας τα επιδημιολογικά στοιχεία από διαφορετικούς πληθυσμούς ή χώρες, διαπιστώνεται ότι υπάρχουν διαφορές στην συχνότητα του προβλήματος ανάλογα με α) τις κλιματολογικές συνθήκες, β) το βιοτικό επίπεδο και γ) το φύλο (Σκόνδρας & Χατζητάκη, 2003). Αίτια των πτώσεων Ποικίλα είναι τα αίτια των πτώσεων και των προβλημάτων ισορροπίας στους ηλικιωμένους. Όσον αφορά τους εξωτερικούς παράγοντες, τα αίτια προσδιορίζονται κυρίως στις επιφάνειες με τις οποίες έρχεται σε επαφή ο ηλικιωμένος. Επικίνδυνη θεωρείται μια υγρή και γλιστερή επιφάνεια, όπως επίσης και μια ανώμαλη και ακατάστατη. Απώλεια ισορροπίας είναι επίσης πιθανό να συμβεί κατά το ανέβασμα σκάλας με χαμηλό φωτισμό. Τα διάφορα εμπόδια και οι απότομες αλλαγές στο επίπεδο βαδίσματος ή μετακίνησης καθώς και το δυνατό σπρώξιμο σε πλήθος είναι παράγοντες που ωθούν τον ηλικιωμένο σε πτώση (Przybelski & Shea, 2001). Ίσως ένας πιο ασυνήθιστος παράγοντας, καθόλου όμως ασήμαντος, είναι τα υποδήματα. Έρευνες έχουν δείξει ότι το πάχος της σόλας του υποδήματος παίζει σημαντικό ρόλο για την ισορροπία. (Robbins, Waked, Gouw & McClaran, 1994) Τα χαμηλά παπούτσια και τα γυμνά πόδια προσφέρουν καλύτερη ισορροπία. Τα ακατάλληλα υποδήματα μπορούν να επηρεάσουν τη βάδιση και την ισορροπία και να οδηγήσουν σε πτώση. Τα ψηλά τακούνια επηρεάζουν τη βάση στήριξης, μειώνουν την επιφάνεια επαφής στο έδαφος και προκαλούν πρόσθια κλίση του σώματος, αυξάνοντας τον κίνδυνο πτώσεων. Επίσης, τα χαλαρά παπούτσια, τα χαλαρά κορδόνια, οι παντόφλες που δεν καλύπτουν τις πτέρνες, οι φθαρμένες σόλες μπορεί να επηρεάσουν τη βάδιση και να προκαλέσουν πτώσεις. Τα μακριά και χαλαρά 36
ρούχα, καθώς και οι ρόμπες, μπορεί να προκαλέσουν πτώσεις, κυρίως στις σκάλες. Τα βοηθήματα βάδισης μπορεί να προκαλέσουν πτώσεις αν δεν έχουν το κατάλληλο μέγεθος, δε συντηρούνται τακτικά και δεν έχει προηγηθεί εκπαίδευση στη χρήση τους. Επίσης, βοηθήματα που τοποθετούνται για την ασφάλεια των ηλικιωμένων (Κεραμιώτου, 2009). Εικόνα 2.Χαρακτηριστικά κατάλληλου υποδήματος. Τροποποιημένο από Australia, S.G.o.S., Don t fall for it. Falls can be prevented. A guide to preventing falls for older people. 2004:1049. Θα πρέπει όμως να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή και στα ενδογενή αίτια όπου παρατηρείται μια μεγάλη ποικιλομορφία παραγόντων που κάνουν τον ηλικιωμένο πιο επιρρεπή στις πτώσεις. Τα πιθανά αίτια αφορούν αλλαγές που συμβαίνουν στο μυοσκελετικό, αισθητηριακό αντιληπτικό και γνωστικό επίπεδο ως απόρροια της γήρανσης παράγοντες που σχετίζονται με την έλλειψη ισορροπίας (Σκόνδρας & Χατζητάκη, 2003). Η κατάσταση των οστών σχετίζεται άμεσα με τις πτώσεις. Άτομα με ιστορικό με οστεοαρθρίτιδα, αν και έχουν υψηλότερη πυκνότητα στα οστά, δεν είναι προστατευμένα από μια οστεοπορωτική θλάση στην σπονδυλική στήλη, πράγμα το οποίο εκτός του ότι δυσχεραίνει την σταθερότητα του σώματος, αυξάνει και την πιθανότητα για πτώση (Jones et al., 1995). Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες μπορεί να αιτιολογεί την πτώση, είναι η μείωση της δύναμης το μυϊκού συστήματος ως απόρροια της γήρανσης. Έχει βρεθεί ότι, όταν οι ηλικιωμένοι κατεβαίνουν τις σκάλες αποσβένουν το βάρος του σώματος τους με το σκελετικό τους σύστημα και όχι με το μυϊκό, το οποίο σε αυτή την περίπτωση πρέπει 37