Α πό τον 19ο αιώνα και τις ανακαλύψεις των Ε. Σλήμαν, Χ. Τσούντα, A. Eβανς και των άλλων πρωτεργατών, οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν την Εποχή του Χαλκού στις Κυκλάδες, την Κρήτη και τον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο τροφοδοτούν σταθερά ένα διεθνές επιστημονικό ενδιαφέρον. Το πέρασμα στον 21ο αιώνα μπορεί να γίνει η αφορμή για έναν ποιοτικό απολογισμό της κατάστασης της αδυναμίες και τις προοπτικές του πεδίου τους στο πλαίσιο της σημερινής πραγματικότητας, και μέσα από την κριτική αξιολόγηση της προηγούμενης γνώσης και εμπειρίας. Αναδεικνύεται, έτσι, η ανάγκη ενός εποικοδομητικού διαλόγου μεταξύ Ελλήνων και ξένων ειδικών, που θα οδηγούσε σε εναλλακτικές, αναδιατεταγμένες και ώριμες προτάσεις και σε από κοινού στρατηγικές στο ερευνητικό, εκπαιδευτικό και επικοινωνιακό επίπεδο. Η μεθοδολογική ανανέωση, η αυτονόητη διεύρυνση των προσεγγίσεων προς τις πρώιμες περιόδους της προϊστορίας και, κυρίως, μια ουσιαστική συνομιλία με το μεσογειακό και το παγκόσμιο επιστημολογικό γίγνεσθαι, χωρίς περιττές αιγαιοκεντρικές και ευρωκεντρικές εμφάσεις, θα παρείχαν τα ικανοποιητικά καταρχήν εφόδια για μια αναστοχαστική πλοήγηση της αρχαιολογίας του Αιγαίου στη σύγχρονη εποχή. στις αρχές του 21ου αιώνα προϊστοριολόγοι συζητούν τις αφετηριακές δυνατότητες, τις H αιγαιακή προϊστορική έρευνα αιγαιακής προϊστορικής έρευνας; Στο βιβλίο αυτό, έντεκα H αιγαιακή προϊστορική έρευνα στις αρχές ου αιώνα του 21ου Επιστημονική επιμέλεια: Κατερίνα Κόπακα Π.Ε.Κ. ISBN 978-960-524-286-2 Ι.Τ.Ε. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ
H αιγαιακή προϊστορική έρευνα στις αρχές του 21ου αιώνα Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης Pέθυμνο 5 7 εκεμβρίου 2003 Tμήμα Iστορίας και Aρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Kρήτης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κατερίνα Κόπακα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής Ηράκλειο 2009
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚ ΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας Αθήνα, Μάνης 5, 106 81. Τηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583 Ηράκλειο Κρήτης, Τ.Θ. 1385, 711 10. Τηλ. 2810 391083, Fax: 2810 391085 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕΙΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ιευθυντής σειράς: Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ 2009 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Επιστημονική επιμέλεια: Κατερίνα Κόπακα Φιλολογική επιμέλεια: Μαρία Ηλβανίδου Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: Σοφία Βλάχου (ΠΕΚ) Εκτύπωση: ΑΛΦΑΒΗΤΟ Σχεδίαση εξωφύλλου: Ντίνα Γκαντή ISBN 978-960-524-286-2
Στη μνήμη της Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου και στο όραμά της για μια κοινότητα Ελλήνων πανεπιστημιακών αρχαιολόγων
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Συμμετοχές Εισαγωγικό σημείωμα xi xiii GERALD CADOGAN Yπάρχει μια «αγγλική αρχαιολογική σχολή» στην έρευνα για το πρώιμο Αιγαίο; 1 ΝΕΝΑ ΓAΛANI OY Τροφηλάτες ή γεωργοί; Αιγαιακή προϊστορική έρευνα και η αρχή του μίτου της κρητικής προϊστορίας 13 NΙΚΟΣ EYΣTPATIOY Oι προϊστορικές σπουδές και έρευνες στην Eλλάδα στις αρχές του νέου αιώνα. Η ευκαιρία για μια αποτίμηση 43 MΑΡΙΑ IAKΩBOY «Mεσογειακότητα»: τo μετέωρο βήμα της αιγαιακής προϊστορικής έρευνας 55 ΚΑΤΕΡΙΝΑ KOΠAKA H αιγαιακή προϊστορική έρευνα στην αυγή του 21ου αιώνα: από μια «ιθαγενή σκοπιά»; 67 ΕΛΕΝΗ ΠANAΓOΠOYΛOY Η παλαιολιθική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της 83 GILLES TOUCHAIS Πέρα από τα σύνορα: η προϊστορία του Aιγαίου και η Aλβανία 103
x ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΡΙΣ TZAXIΛH Μικρό αφήγημα περί ανάπτυξης και τοπίου 113 ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΩTIA HΣ Aιγαιακή προϊστορία: ένα μοναχικό πεδίο; 125 ΓΙΑΝΝΗΣ XAMHΛAKHΣ Προς ποια αιγαιακή προϊστορία; 133 ΕΛΕΝΗ ΧATZAKΗ Περιορισμοί και προοπτικές της έρευνας στη μελέτη της κεραμεικής της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Η περίπτωση της Κνωσού 155
Σ Υ Μ Μ Ε Τ Ο Χ Ε Σ Στέλιος ΑN PEOY, Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Bασίλης APABANTINOΣ, Θ EΠKA Θηβών Μαρία ΒΛΑΖΑΚΗ, ΚΕ ΕΠΚΑ Χανίων Gerald CADOGAN, Πανεπιστήμιο Reading Nένα ΓAΛANI OY, Πανεπιστήμιο Kρήτης Nίκος EYΣTPATIOY, Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Ελένη ΖΥΜΗ, Πανεπιστήμιο Κρήτης Mαρία IAKΩBOY, Πανεπιστήμιο Kύπρου Άντα ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, ρ Πανεπιστημίου Indiana Λία ΚΑΡΙΜΑΛΗ, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών Kατερίνα KOΠAKA, Πανεπιστήμιο Kρήτης Ράνια ΚΟΥΚΑ, Πανεπιστήμιο Κύπρου Aντίκλεια MOYN PEA-AΓPAΦIΩTH, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Βάνα ΝΙΝΙΟΥ-ΚΙΝ ΕΛΗ, ΚΕ ΕΠΚΑ Χανίων Ελένη ΠANAΓOΠOYΛOY, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ίρις TZAXIΛH, Πανεπιστήμιο Kρήτης Gilles TOUCHAIS, Πανεπιστήμιο Paris Ι Άννα ΦΙΛΙΠΠΑ-TOUCHAIS, Γαλλική Σχολή Αθηνών Mιχάλης ΦΩTIA HΣ, Πανεπιστήμιο Iωαννίνων Γιάννης XAMHΛAKHΣ, Πανεπιστήμιο Southampton Ελένη XATZAKH, Βρετανική Σχολή Αθηνών Μεταπτυχιακοί φοιτητές Nεκταρία MΑΥΡΟΥ Η Άρης ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ Eλένη ΠΕΡΑΚΗ Σοφία ΤΡΟΥΛΗ Προπτυχιακοί φοιτητές Nίκος ΓΚΙΟΚΑΣ Eυθύμης ΘΕΟΥ Εβίτα ΚΑΛΟΓΗΡΟΠΟΥΛΟΥ ήμητρα ΛΑΖΑΡ Ιουλία ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΥ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ H επιστημονική συνάντηση με θέμα H αιγαιακή προϊστορική έρευνα στις αρχές του 21ου αιώνα διοργανώθηκε από το Tμήμα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης και πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο στις 5-7 εκεμβρίου 2003. Η συνάντηση αυτή προσέβλεπε σε μια καταρχήν γνωριμία, επικοινωνία και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων που υπηρετούν από διαφορετικές θέσεις την έρευνα για την προϊστορία του Aιγαίου. Είχε βασικό στόχο τη διατύπωση ενός κριτικού και αναστοχαστικού προβληματισμού γύρω από τη σημερινή κατάσταση του πεδίου τις κατευθύνσεις, τις προκλήσεις, τις προϋποθέσεις, τις δυνατότητες και τις προοπτικές του στο πλαίσιο κυρίως της ελληνικής πραγματικότητας. Η συνάντηση σχεδιάσθηκε μικρή, με μορφή διημερίδας-εργαστηρίου, ανοικτού σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, και με πιλοτικό χαρακτήρα με την προσδοκία, δηλαδή, να εγκαινιάσει ένα διαρκέστερο διάλογο και να ενθαρρύνει μια περιοδικότητα ανάλογων συναντήσεων στο μέλλον. Οι θεματικές ενότητες της συνάντησης οργανώθηκαν στους ακόλουθους άξονες: Aιγαιακή έρευνα. Ορισμοί, κατευθύνσεις, εφαρμογές (ιστορία της έρευνας, θεωρητικό υπόβαθρο, μέθοδοι, στρατηγικές, πεδίο/ευρήματα, ερμηνευτικά πρότυπα και επιλογές, πολιτισμικά στερεότυπα, μεταβαλλόμενες τάσεις, συγκλίσεις, αποκλίσεις)
xiv ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αιγαιακή έρευνα και επικοινωνία. Συγκρίσεις, συνεργασίες, ανταλλαγές, δημοσιότητα (εθνικές αρχαιολογικές σχολές, διεπιστημονικότητα, διαπολιτισμικότητα, «κοινό», υποδοχή και πρόσληψη, δημοσιεύσεις, νέες τεχνολογίες) Aιγαιακή έρευνα και εκπαίδευση (φυσιογνωμία, ακαδημαϊκές σχολές σκέψης, προγράμματα σπουδών, χρηματοδοτήσεις, δομές, υποδομές, σταδιοδρομία, προοπτικές) Στη συνάντηση συμμετείχαν είκοσι ένας προσκεκλημένοι ερευνητές: δεκατέσσερεις ομιλητές, που παρουσίασαν ανακοινώσεις, θεωρητικές ή με τη μορφή παραδειγμάτων από τις ερευνητικές τους εμπειρίες, και επτά «σχολιαστές» (discussants), που συνέβαλαν αποφασιστικά στη συζήτηση. Έμφαση δόθηκε στην ειλικρινή και κριτική έκφραση και συνομιλία πέρα από τρέχοντα στερεότυπα, και λιγότερο στην εξαντλητική βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Για τη διοργάνωση αυτή συνεργάστηκαν συνάδελφοι από διαφορετικά ιδρύματα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται σίγουρα στον Στέλιο Aνδρέου, στον Nίκο Eυστρατίου, στη Μαρία Ιακώβου και στον Gerald Cadogan για την πολύ άμεση και γενναιόδωρη, από όλες τις απόψεις, συμβολή τους στην υλοποίηση και την επιτυχία της συνάντησης. Οι ευχαριστίες περιλαμβάνουν, φυσικά, και όλους τους συμμετέχοντες, χωρίς τους οποίους τίποτε δεν θα μπορούσε να εμπνεύσει και να διασφαλίσει το σοβαρό επιστημονικό επίπεδο και, συγχρόνως, το τόσο ζεστό και ανθρώπινο κλίμα στη διάρκεια της διημερίδας. Να ευχαριστήσω ακόμη: τους φοιτητές που βοήθησαν στη διοργάνωση, και ιδιαίτερα την Ελένη Περάκη που ανέλαβε τη διοικητική της υποστήριξη τις φίλες Πηνελόπη Στεφανάκη, για τη σχεδίαση της αφίσας, και Σοφία Βλάχου, για τις προσπάθειες απομαγνητοφώνησης της συ-
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xv ζήτησης και την ηλεκτρονική επεξεργασία των κειμένων. Ευχαριστώ, τέλος, τον Πρόεδρο και τα μέλη του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, που ενέκριναν με ευρύτητα πνεύματος και υποστήριξαν την πρόταση για τη συνάντηση, τη ιοίκηση του Πανεπιστημίου Κρήτης για τη χρηματοδότησή της 1 και τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, που δέχθηκαν να εντάξουν τον τόμο των Πρακτικών στο πρόγραμμά τους. Η διοργάνωση και η συνάντηση: σε χρόνο ενεστώτα Μια ιδιαιτερότητα της συνάντησης αυτής έγκειται, ίσως, στη στόχευσή της να μην επαναλάβει εκείνο που συνήθως συμβαίνει στα συνέδριά μας, όπου παρατάσσονται ανακοινώσεις από τις οποίες μόνο στο τέλος ενδεχομένως προκύπτει η συγκριτική εποπτεία μιας θεματικής ενότητας. Εδώ προτάχθηκε ένας από κοινού προβληματισμός, τον οποίο τροφοδοτούν οι τοποθετήσεις μας. Ξεκινούμε, επομένως, συζητώντας για το επιστημολογικό πλαίσιο της δουλειάς μας, τα επιστημονικά πεδία και τις τάσεις που μας επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα, τη δυνατότητα να αναδιατάξουμε και να επανερμηνεύσουμε τα δεδομένα μας, το αίτημα για μια ανανέωση των θεωρητικών μας προσεγγίσεων. Καλούμαστε να σκεφθούμε τις ερευνητικές και εκπαιδευτικές μας αβεβαιότητες και τους ελλείποντες κρίκους στη συγκρότηση της γλώσσας της γνωστικής μας κατεύθυνσης. Να αναρωτηθούμε για τη θέση μας στον αρχαιολογικό κόσμο, και τις απαραίτητες κοινωνικές και άλλες προϋποθέσεις για την ύπαρξη της προϊστορικής αρχαιολογίας του Αιγαίου, στο παρόν και στο διαγραφόμενο μέλλον. Αυτά είναι ζητήματα που αφορούν και προβληματίζουν τη γενιά μας και, κυρίως, τους νεώτερους ερευνητές του κλάδου μας. 1 Η πρόταση για τη συνάντηση εγκρίθηκε τον Νοέμβριο του 2002 και χρηματοδοτήθηκε τον Μάιο του 2003.
xvi ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Οι παρόντες άλλοτε γνωριζόμαστε και άλλοτε όχι. Επικοινωνούμε σποραδικά, περιστασιακά, κατά κανόνα με πολύ άγχος: για να παραπονεθούμε, να σχολιάσουμε, συχνά ανά ζεύγη, να κρίνουμε μεταπτυχιακές εργασίες, να συμμετάσχουμε σε σώματα εκλεκτόρων Ή ακόμη για να «ανακοινώσουμε» σε επιστημονικές συναντήσεις «αιγαιακά θέματα» που, ενώ μας απασχολούν όλους, συνήθως ετοιμάζονται μοναχικά και «καταναλώνονται» (αφομοιώνονται ερευνητικά) πρώτα από συναδέλφους που εργάζονται εκτός του ελληνικού χώρου, και μόνο όταν και εάν πραγματικά χρειαστεί από εμάς τους ίδιους. εν αξίζει, λοιπόν, να αφιερώσουμε λίγο χρόνο ειδικά για να «γνωριστούμε» καλύτερα και να συζητήσουμε για όλα αυτά; Θα συμφωνήσουμε, ωστόσο, ότι αλλιώς είναι να οραματίζεται κανείς μια τέτοια μικρή συνάντηση και αλλιώς να τη διοργανώνει κιόλας. Προκύπτουν αμέσως τότε δύσκολα, σχεδόν ενοχικά ερωτήματα, όπως: πόσο λίγοι, και, βέβαια, ποιοι θα συμμετάσχουν, και γιατί οι συγκεκριμένοι οι υπόλοιποι; Εδώ, η θεματική και ο προσανατολισμός της συνάντησης βοήθησαν, ως ένα βαθμό. Αφού προϋποθέτουν, σίγουρα, την ώσμωση μεταξύ περισσότερων παραδόσεων και προσεγγίσεων, ει δυνατόν όμως όχι τυχαία συγκροτημένων, αλλά με επίγνωση της θέσης τους στο επιστημολογικό γίγνεσθαι του πεδίου μας. Προϋποθέτουν μελετητές που έχουν την επιθυμία και τη βούληση να υπερβούν τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα και να «ανησυχήσουν» με πιο συλλογική και θεωρητική αντίληψη για τη συνολική μορφή και προοπτική της αιγαιακής αρχαιολογίας και για τις επιστημονικές όσο και τις βιωματικές σχέσεις μεταξύ συναδέλφων που εργάζονται στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό (μερικοί από τους τελευταίους μας τιμούν με την παρουσία τους ο ένας μάλιστα, ο Γ. Χαμηλάκης, ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του από αυτό το Τμήμα).
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xvii Στο επίπεδο των συμμετοχών, επιπλέον μέλημά μας ήταν να εκπροσωπηθούν κατά το δυνατόν: Περισσότερα εργασιακά περιβάλλοντα. Προσκλήθηκαν, έτσι, συνάδελφοι από το Yπουργείο Πολιτισμού και την Αρχαιολογική Yπηρεσία, από ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια μεταξύ των παρόντων υπερτερούν, ωστόσο, οι πανεπιστημιακοί. Περισσότερες γενιές ειδικών μολονότι υπερέχουν εντέλει οι «πενηντάρηδες», τις ηλικιακές κατηγορίες εμπλουτίζουν αρκετοί/ές νεώτεροι/ες συνάδελφοι, και οι φοιτητές/τριες. Όλες οι πολιτισμικές περίοδοι του προϊστορικού παρελθόντος (η Παλαιολιθική, η Nεολιθική και η Eποχή του Xαλκού), στον ελλαδικό χώρο και εκτός των συμβατικών γεωπολιτισμικών του ορίων εδώ, η εκπροσώπηση είναι, αναλογικά, πιο ισορροπημένη. Σύμφωνα με τα παραπάνω κριτήρια, ο πρώτος κατάλογος των εν δυνάμει συμμετεχόντων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, αν και ήδη αυστηρός, ξεπερνούσε, ωστόσο, τους πενήντα ενώ ο δεύτερος, και ακόμη αυστηρότερος, εκείνων που τελικά προσκλήθηκαν, τους τριάντα πέντε αρκετοί από τους συναδέλφους αυτούς δεν κατάφεραν να έρθουν. Έτσι, από τη συνάντηση απουσιάζουν πολλοί και σημαντικοί. Eλπίζουμε, πραγματικά, ότι σε επόμενες ανάλογες συναντήσεις, εάν υπάρξουν, όπως ευχόμασθε, θα είναι ήδη ευκολότερο να καλυφθούν αντίστοιχα κενά που δεν αφορούν, βέβαια, μόνο στη διοργάνωση αλλά, κυρίως, στο περιεχόμενο και την ουσία τέτοιου τύπου εγχειρημάτων. Aυτός θα ήταν ίσως ο μοναδικός δρόμος για τη δημιουργία ενός αντιπροσωπευτικού βήματος έκφρασης και μιας από κοινού ερευνητικής στρατηγικής στον χώρο μας. Όλοι οι παρόντες ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμα: «σαν έτοιμοι από καιρό», με πολύ θετική και ενθαρρυντική διά-
xviii ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ θεση. Ελάχιστοι ζήτησαν επιμέρους διευκρινίσεις. Ήρθαν χωρίς διαμαρτυρίες και παράπονα ούτε καν για την καταρχήν αβέβαιη οικονομική κάλυψη της μετακίνησής τους. Mένει να αναρωτηθούμε γιατί. Πιστεύω ότι η συνάντηση αυτή πραγματοποιείται σε μια καλή συγκυρία ως προς τον χρόνο, τον χώρο, τους συμμετέχοντες και τη θεματική της και τους στόχους, τη σκοπιμότητα και τις επιθυμητές νοηματοδοτήσεις που θέτει. Μια ανάλογη συνάντησησυζήτηση θα μπορούσε να έχει γίνει και πριν μάλλον όμως όχι πολύ αργότερα, τουλάχιστον όχι από τις δικές μας αρχαιολογικές γενιές εκείνες που κατεξοχήν γεφυρώνουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, τις επιστημολογικές «στρωματογραφίες» του 20ού και του 21ου αιώνα. Θα μπορούσε, επίσης, να φιλοξενηθεί σε κάποιο άλλο ελληνικό πανεπιστήμιο όχι όμως εύκολα σε έναν εξωπανεπιστημιακό φορέα αφού, ακόμη και στις ελάχιστες καθαρά ερευνητικές νησίδες της χώρας η μελέτη της προϊστορίας παραμένει ισχνή και κατακερματισμένη. Είναι δε λογικό να οργανώνεται στον ακαδημαϊκό χώρο, που έχει τη δυνατότητα, και την υποχρέωση, να (ανα)στοχάζεται κριτικά τα θεωρητικά και μεθοδολογικά συμφραζόμενα της επιστήμης μας, όπως θα προσπαθήσουμε να κάνουμε εδώ. Να αναρωτηθούμε, δηλαδή, μεταξύ άλλων: πού βρισκόμαστε και πώς λειτουργούμε ως επιστημονική κοινότητα σε ένα ασταθές και γρήγορα μεταβαλλόμενο ευρύτερο αρχαιογνωστικό περιβάλλον τι μπορούμε, τι δεν μπορούμε ή δεν μπορούμε ακόμη και τι δεν θα μπορέσουμε ενδεχομένως ούτε στο μέλλον πού στοχεύουμε, εάν κάπου στοχεύουμε, και πού να στοχεύσουμε, βελτιώνοντας τις αδυναμίες και αναδεικνύοντας, εάν μας ενδιαφέρει, τις ήδη σημαντικές εμπειρίες μας, τα επιστημονικά και διεπιστημονικά εφόδια που διαθέτουμε.
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xix Στους προβληματισμούς αυτούς ανταποκρίνονται με τη θεματική και το περιεχόμενό τους οι ανακοινώσεις μας. Καμία επιμέρους εισαγωγική παρουσίασή τους δεν θα έλεγε καλύτερα όσα οι ίδιες επισημαίνουν, με διαφορετικούς τρόπους, για τη δυναμική σημερινή ελληνική και διεθνή εκπροσώπηση του επιστημονικού πεδίου της αιγαιακής προϊστορίας. Ούτε, όμως, και για τα εγγενή «στεγανά» και την ελλειμματική ερευνητική και ιδεολογική διαλεκτική, που περιορίζουν και αναστέλλουν, σε μεγάλο βαθμό ακόμη, όποια συγκροτημένη διεύρυνση και ανάδειξη του πεδίου και της εκπροσώπησής του προς την κατεύθυνση μιας «οίκοις» και μαζί μιας «παγκόσμιας» αρχαιολογικής πειθαρχίας με σύγχρονη ταυτότητα και προοπτική. Απομένει να δούμε εάν η συνάντησή μας αυτή θα είναι μία ακόμη μεμονωμένη προσπάθεια στο πλαίσιο της έρευνας για τον προϊστορικό ελλαδικό χώρο, 2 ένας απολογισμός ρουτίνας, από εκείνους που έχουν μόνο ως ρητορική αφορμή το στερεότυπο της αλλαγής του αιώνα. Ή εάν τελικά φανεί ότι είχε λόγο ύπαρξης και, επομένως, κάποια απτά αποτελέσματα. 2 Από τις ελάχιστες πάντως, μέχρι σήμερα, που είχαν ανάλογο προσανατολισμό και συμβατό περιεχόμενο. Σκέφτομαι, κυρίως, τη συνάντηση-εργαστήριο στο Michigan των Η.Π.Α. την άνοιξη του 2003, με την οποία «συνομιλεί» με ανεξάρτητο αλλά πολύ ουσιαστικό τρόπο η δική μας (βλ. J. F. Cherry, D. Margomenou, L. E. Talalay [επιμ.], Prehistorians Round the Pond. Reflections on Aegean Prehistory as a Discipline. Papers presented at a Workshop held in the Kelsey Museum of Archaeology, March 14-16, 2003, Kelsey Museum Publication 2 [Ann Arbor, Michigan 2005]). Πρβ. και τη θεματική του συμποσίου που διοργάνωσε πριν από δέκα περίπου χρόνια το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της. Θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προβληματισμοί, Πρακτικά ιεθνούς Συμποσίου στη μνήμη του. Ρ. Θεοχάρη, Θεσσαλονίκη - Καστοριά, 26-28 Νοεμβρίου 1998 [Θεσσαλονίκη 2001]). Για την πρόσφατη δεύτερη αντίστοιχη συνάντηση, βλ. παρακάτω σημ. 5.
xx ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Από τη συνάντηση στη δημοσίευση: σε χρόνο παρελθόντα Η συνάντηση στο Ρέθυμνο είχε κλείσει με τη σύνοψη των βασικών αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τις εισηγήσεις και τη συζήτηση. Αυτά καταγράφηκαν λίγο αργότερα στο ακόλουθο «προγραμματικό» κείμενο: «ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ( εκέμβριος 2003) Οι αρχαιολόγοι που συμμετείχαν στην επιστημονική συνάντηση με θέμα H αιγαιακή προϊστορική έρευνα στις αρχές του 21ου αιώνα, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Kρήτης στο Ρέθυμνο στις 5-7 εκεμβρίου 2003, είχαν την ευκαιρία να συζητήσουν και να εκτιμήσουν κριτικά τη σημερινή κατάσταση της έρευνας και της εκπαίδευσης στον επιστημονικό τους χώρο, όπως αυτή διαμορφώνεται στο πλαίσιο της ελληνικής και της διεθνούς πραγματικότητας στις αρχές του νέου αιώνα, και μέσα από τη γνώση των περασμένων δεκαετιών. Η δημιουργική ανταλλαγή απόψεων ανάμεσα στους συμμετέχοντες κινήθηκε στoυς παρακάτω άξονες: α. Στο επίπεδο της εκπαίδευσης, συζητήθηκαν, μεταξύ άλλων, οι μεγάλοι περιορισμοί στη διαμόρφωση και τη διασφάλιση των κατάλληλων ερευνητικών συνθηκών και εμπειριών στους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές και τους νέους αρχαιολόγους. Όσο και οι δυνατότητες θεραπείας της κατάστασης αυτής, μέσα από τη συστηματική και συντονισμένη στελέχωση σε διδακτικό προσωπικό και τη δημιουργία και την ενίσχυση, με τη βοήθεια ερευνητικών προγραμμάτων, των απαραίτητων υποδομών βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας στα πανεπιστήμια (βιβλιοθήκες, εργαστήρια κ.ά.). β. Στο επίπεδο της έρευνας, συζητήθηκαν οι ευρύτερες επιλογές επιστημονικές/επιστημολογικές, πολιτικές, ιδεολογικές που χαρακτηρίζουν τις τρέχουσες πρακτικές και στρατηγικές, και
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xxi στο πλαίσιο των συνεργασιών ανάμεσα στους εμπλεκόμενους φορείς (εφορείες αρχαιοτήτων, πανεπιστήμια, ξένες σχολές κ.ά.). γ. Στο επίπεδο της επιστημονικής ωριμότητας, χειραφέτησης και ταυτότητας της αιγαιακής προϊστορικής έρευνας, διαπιστώθηκε από όλους η οριακή κατάσταση στην οποία αυτή βρίσκεται σήμερα. Συζητήθηκε ο κυρίαρχος ρόλος του δυτικού επιστημονικού λόγου, καθώς και οι ακόμη ασταθείς, μεμονωμένες και μερικές ελληνικές ερευνητικές τάσεις και επιλογές, που δεν ενθαρρύνουν τη συγκρότηση σχολών σκέψης σε διαλεκτική σχέση με τη διεθνή αρχαιολογική θεωρία και πρακτική. δ. Στο επίπεδο της επικοινωνίας, καταγράφηκαν: μια εσωστρέφεια και ένα σημαντικό έλλειμμα γνώσης και διάδρασης της αιγαιακής προϊστορίας, καταρχήν με την ευρύτερη γεωγραφική και πολιτισμική της συνάρθρωση (την Kύπρο, τα Βαλκάνια, την Eγγύς και τη Μέση Ανατολή και την υπόλοιπη Μεσόγειο) η απουσία ουσιαστικών σχέσεων, συλλογικών δράσεων και συντονισμού μεταξύ των προϊστοριολόγων, ιδίως εκείνων του ελληνικού χώρου η έλλειψη ενός έντυπου μέσου δημοσιοποίησης και ενός βήματος αναλυτικής και θεωρητικής επιστημονικής έκφρασης και ανταλλαγής στην Ελλάδα. Η συζήτηση δεν εξάντλησε, όπως είναι φυσικό, τα σημαντικά αυτά ζητήματα. Aνέδειξε, όμως, τη μεγάλη ανάγκη συνειδητοποίησης και αντιμετώπισής τους μέσα από έναν ευρύ, καλοπροαίρετο και εποικοδομητικό διάλογο. Κατέληξε δε στις παρακάτω δράσεις: α. Στη δημοσιοποίηση, με τη μορφή ενός προγραμματικού κειμένου, των βασικών αποτελεσμάτων της Συνάντησης του Ρεθύμνου σε Έλληνες και ξένους ερευνητές που ασχολούνται με την αιγαιακή προϊστορία (βλ. το παρόν κείμενο, που συντάχθηκε από τον Ν. Ευστρατίου, σε συνεργασία με την Κ. Κόπακα).
xxii ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ β. Στη συνέχιση της πρωτοβουλίας αυτής, μέσα από τη διοργάνωση ανάλογων συναντήσεων σε τακτά χρονικά διαστήματα, π.χ. ανά διετία, με ενδεχόμενους επόμενους διοργανωτές τα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Κύπρου. γ. Στη διερεύνηση των δυνατοτήτων και των όρων ίδρυσης ενός συλλογικού θεσμικού οργάνου (ομίλου/σωματείου/εταιρείας;) και ενός περιοδικού με διεθνή εμβέλεια, που θα ενθαρρύνουν τον επιστημονικό διάλογο στη βάση και των συνολικών και επιμέρους προβληματισμών που διατυπώθηκαν στη Συνάντηση. Την καταρχήν προώθηση των δράσεων αυτών ανέλαβε μια επιτροπή, που συγκροτήθηκε από τους συμμετέχοντες και αποτελείται από τις/τους συναδέλφους Κατερίνα Κόπακα (Πανεπιστήμιο Κρήτης), Mαρία Iακώβου (Πανεπιστήμιο Κύπρου), Βασίλη Αραβαντινό (Θ ΕΠΚΑ Θηβών), Στέλιο Ανδρέου και Νίκο Ευστρατίου (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο)». * * * Η δημοσίευση των πρακτικών περισσότερο από πέντε χρόνια μετά τη συνάντηση παράδειγμα μάλλον και αυτή μιας εν γένει βραδύτητας των διαδικασιών στον επιστημονικό μας χώρο ενέχει πολλές δυσκολίες: ακόμη και ως προς τους ρηματικούς χρόνους εκφοράς των διατυπώσεών μας, όπως φαίνεται και εδώ. Το μεγάλο ενδιάμεσο διάστημα μειώνει σημαντικά μερικές ιδιαίτερες συνιστώσες της συνάντησης, κυρίως τον αυθορμητισμό, την αμεσότητα και την «προφορικότητα» μιας γνήσιας επικοινωνίας στις, ενίοτε έντονες αλλά κατά κανόνα φιλικές, αυτο- και ετεροκριτικές τότε τοποθετήσεις των συναδέλφων. Αφήνει όμως, συγχρόνως, το περιθώριο ενός πιο ουσιαστικού απολογισμού της δυναμικής του όλου εγχειρήματος. Έτσι, έκτοτε:
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xxiii Αρκετά από τα κείμενα των ανακοινώσεων υποβλήθηκαν εγκαίρως, μέσα στο 2004-05. Μερικά, όμως, καθυστέρησαν πολύ (ανάμεσά τους και αυτό της γράφουσας), 3 ενώ ένα άλλαξε θέμα και τρία δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Προπαντός, παρά τις προσπάθειές μας, η συζήτηση που πλαισίωνε και συμπλήρωνε τόσο ουσιαστικά τις εισηγήσεις δεν έγινε δυνατόν να περιληφθεί στη δημοσίευση, εξαιτίας σοβαρών αδυναμιών στην (απο)μαγνητοφώνησή της. Κατά τα άλλα, πολλοί από τους συμμετέχοντες παρέμειναν σε τακτική επικοινωνία. Τα περισσότερα μέλη της επιτροπής ξανασυναντήθηκαν μάλιστα, το φθινόπωρο του 2004 στην Αθήνα, συζήτησαν και μοιράσθηκαν επιμέρους ευθύνες. Πριν το κλείσιμο όμως της επόμενης χρονιάς, οι συνεννοήσεις ατόνησαν. Η υλοποίηση των δράσεων που είχαν αποφασισθεί υπερκεράσθηκε από τον, αέναο, καταιγισμό μαθημάτων, διπλωματικών, διδακτορικών, εκλογών, επιτόπιων και λοιπών ερευνών, άλλων διοργανώσεων των προβλέψιμων, δηλαδή, και απρόβλεπτων υποχρεώσεων και προβλημάτων της επιστημονικής, όσο βέβαια και της τρέχουσας, καθημερινής ζωής. Η συνολική εσωτερική δυναμική του εγχειρήματος φάνηκε, επομένως, βραχυπρόθεσμη. Η συνάντηση δεν δημοσιοποιήθηκε επίσημα ευρύτερα, η διερεύνηση για το περιοδικό και το θεσμικό κέλυφος ξεκίνησε αλλά δεν προχώρησε. Ο γενικότερος ωστόσο προβληματισμός, νομίζω, δεν χάθηκε εντελώς. Τα αμέσως επόμενα χρόνια υπήρξε μια ασυνήθιστη δραστηριοποίηση των αρχαιολογικών τομέων της χώρας. Με πρωτοβουλία και ευθύνη της Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου, το 3 Η «σειρά» με την οποία κατατέθηκαν τα κείμενα διακρίνεται, εν πολλοίς, στη βιβλιογραφική τους ενημέρωση, αφού από τους συγγραφείς που υπέβαλαν ενωρίτερα τις εργασίες τους δεν ζητήθηκε συμπληρωματική τεκμηρίωση.
xxiv ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αριστοτέλειο διοργάνωσε τον Μάιο του 2005 την Πρώτη Συνάντηση Εκπροσώπων των Τομέων Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, που είχε βασικό αντικείμενο τη φυσιογνωμία και το περιβάλλον των αρχαιολογικών σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια. Υπογραμμίσθηκε, τότε, η ανάγκη δημιουργίας μιας Ένωσης Ελλήνων Πανεπιστημιακών Αρχαιολόγων για την οποία εργάσθηκε με υποδειγματικό ζήλο η ίδια συνάδελφος. Το σχετικό ιδρυτικό καταστατικό διαμορφώθηκε στο πλαίσιο δύο επόμενων Συναντήσεων, που πραγματοποιήθηκαν αντίστοιχα στα Πανεπιστήμια Αθηνών τον εκέμβριο του 2005 και Θεσσαλίας τον εκέμβριο του 2006 μερικούς μόλις μήνες πριν από την αρρώστια που οδήγησε στον πρόωρο θάνατο της Κικής. Συνέβαλε, έστω και έμμεσα, η πιλοτική «Συνάντηση του Ρεθύμνου» σε κάποια αλλαγή της περιρρέουσας ατμόσφαιρας στον επιστημονικό μας τομέα; Ενθαρρύνοντας, ίσως, μια ανάληψη πρωτοβουλιών και τον σχεδιασμό πιο μακροπρόθεσμων δράσεων, επικεντρωμένων στο παρόν και στο μέλλον της αιγαιακής έρευνας και εκπαίδευσης στην Ελλάδα; Επισημαίνοντας, προπαντός, τη μεγάλη ανάγκη, αλλά και τη δυνατότητα, ενός σταθερού μεταξύ μας διαλόγου και μιας ισόρροπης, συναδελφικής παρέμβασης στον χώρο της ελληνικής και της διεθνούς αρχαιολογικής θεωρίας και πρακτικής καταρχήν της προϊστορικής, και κυρίως όπως διαμορφώνεται και ασκείται στο ελληνικό πανεπιστήμιο; Αντί επιλόγου: σε χρόνο μέλλοντα (;)... This new generation of archaeologists aspires to redefine the practice of prehistoric archaeology in Greece. They are mandating better communication among universities, museums, and regional archaeological authorities (ephories) within Greece; a retreat from the isolationist tendencies of many Greek researchers; and the use of broader theoretical models in the
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ xxv archaeological practice of their country. In addition, they propose more systematic communication and vigorous dialogue with their colleagues in other Mediterranean countries... Until the proceedings of the Rethymno meeting are published, the nuances and implications of these propositions generated by Greek prehistorians cannot be further processed: but they certainly constitute a challenge, perhaps signifying a new turn for Aegean archaeology. 4 ιαβάζω παραπάνω τις προσλήψεις και τις προσδοκίες των Αμερικανών συναδέλφων που πήραν τη σημαντική πρωτοβουλία να εκφράσουν, εκείνοι από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ένα ανάλογο επιστημονικό και επιστημολογικό ενδιαφέρον και να προβληματιστούν με ουσιαστικό τρόπο για την κατάσταση της αιγαιακής προϊστορίας ως πειθαρχίας, λίγο πριν από τη συνάντηση στο Ρέθυμνο ακόμη και η χρονική αυτή συγκυρία είναι, κατά τη γνώμη μου, ιδιαίτερα σημαίνουσα. Αναρωτιέμαι σήμερα: θα τα καταφέρουμε; Θα μπορέσουμε να πορευθούμε με τις έως τώρα εμπειρίες της αιγαιακής προϊστορικής έρευνας και εκπαίδευσης και, όπου χρειασθεί, να τις υπερβούμε; Να είναι αυτή μια μικρή συμβολή της γενιάς μας στο αρχαιολογικό γίγνεσθαι; Ένας τέτοιος απολογισμός χρειάζεται πολύ μεγαλύτερο βάθος χρόνου για να γίνει. Στο Ρέθυμνο κάναμε μόνο μια αρχή, δώσαμε ένα στίγμα προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Όποια ενδεχόμενη συνέχεια θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό, έτσι συμβαίνει πάντοτε, από τα άτομα και τις ομάδες, και τις επιστημονικές, πολιτικές-ιδεολογικές και ηθικές στάσεις, αποφάσεις και εν γένει συμπεριφορές που θα εμπλακούν στην πορεία. Όπως αυτά θα εγγραφούν, βέβαια, στην ευρύτερη, εγχώρια και 4 Cherry κ.ά., όπ. π. σημ. 2, 15.
xxvi ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ διεθνή, δυναμική των καιρών, που είναι πιο ισχυρή από τον καθένα χωριστά και από όλους μαζί. Ενθαρρυντικά δείγματα μιας αλλαγής στάσης και προσανατολισμού αποτελούν, πάντως, τα ενδιαφέροντα, οι «δεξιότητες» και οι οραματισμοί πολλών νέων ερευνητών από την, ακμαία, σημερινή κοινότητα των Ελλήνων προϊστοριολόγων. Μερικές ομάδες, για παράδειγμα, προσβλέπουν ήδη στη δημιουργία συλλογικών φορέων και μέσων επιστημονικής έκφρασης. Ενώ, όπως δείχνει, μεταξύ άλλων, το Πρόγραμμα του πρόσφατου εύτερου Συνεδρίου Προϊστορικής Αρχαιολογίας, 5 πολλοί προβληματίζονται συγκροτημένα, πρωτότυπα και διεπιστημονικά γύρω από ζητήματα ιστοριογραφίας, θεωρίας και πράξης, που καλύπτουν με ευρύτητα τον ελλαδικό χώρο υπάρχουν μάλιστα τίτλοι που συνάδουν απολύτως με το πνεύμα της συνάντησης στο Ρέθυμνο. Πρόκειται, αναμφίβολα, για σημάδια μιας αισιόδοξης προοπτικής για την αιγαιακή προϊστορική έρευνα, τα οποία οφείλουμε να καλλιεργήσουμε όλοι με σοβαρότητα και υπευθυνότητα. 5 Το Συνέδριο αυτό διοργανώθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και την ΙΓ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και πραγματοποιήθηκε στον Βόλο στις 4-7 εκεμβρίου 2008.
GERALD CADOGAN Υπάρχει μια «αγγλική αρχαιολογική σχολή» στην έρευνα για το πρώιμο Αιγαίο; ΥΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΘΕΤΩ Ε Ω: εάν υπήρξε και εάν υπάρχει και σήμερα μια «αγγλική αρχαιολογική σχολή» με μικρά γράμματα στην έρευνα για το πρώιμο Αιγαίο. 1 Σίγουρα, θα έπρεπε να πω μια «βρετανική» σχολή αλλά δεν θέλω να χαλάσω αμέσως το σημειολογικό λογοπαίγνιο με την πιο οικεία στην Ελλάδα γιατί; δεν το γνωρίζω μετάφραση του αντίστοιχου, επίσημου τίτλου British School at Athens. 2 Τα μικρά αρχικά γράμματα του τίτλου μου είναι απαραίτητα, εφόσον δεν θα συζητήσω καθόλου τον δημόσιο/πολιτικό ρόλο της Βρετανικής Σχολής Αθηνών/Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής κατά τα τελευταία 117 χρόνια. Θα αναφερθώ μόνο στο επιστημονικό πλαίσιο των βρετανικών ερευνών για το προϊστορικό Αιγαίο. Στο ερώτημα εάν υπήρξε μια αγγλική/βρετανική σχολή, η άμεση απάντηση είναι καταφατική: ναι, υπήρξε. Υπάρχει όμως ακόμη; Αυτό θα το δούμε σε λίγο. 1 Ευχαριστώ θερμά την Κατερίνα Κόπακα για την πρόσκληση να πάρω μέρος στη Συνάντηση αυτή, όσο και για τις προσεκτικές και ανεξάντλητες διορθώσεις και βελτιώσεις στα ελληνικά μου επίσης, την Εντμέ Λεβέντη για τη βοήθειά της στην τελική διαμόρφωση της ανακοίνωσής μου. 2 Σχετικά πρόσφατα δηλαδή ένα χρόνο περίπου μετά τη συνάντησή μας η Ετήσια Γενική Συνέλευση της Σχολής στο Λονδίνο αποφάσισε την καθιέρωση και στα ελληνικά του αποκλειστικού τίτλου «Βρετανική Σχολή Αθηνών».
2 GERALD CADOGAN Οι απαρχές Στις πηγές του βρετανικού ενδιαφέροντος για την αιγαιακή προϊστορία περιλαμβάνονται διάφορα ρεύματα, που προέκυψαν, και σε κάποιο βαθμό προκύπτουν ακόμη, μέσα από ένα συνδυασμό του συναισθηματικού πλαισίου της ζωής με το επιστημονικό πλαίσιο. Οι κυριότερες προηγούμενες τάσεις που διακρίνω είναι οι ακόλουθες. Από τη συναισθηματική πλευρά Σημαντική αφετηρία της «νέας επιστήμης» αποτέλεσε ένας βασικός «αντι-κλασικισμός», ας πούμε, ο οποίος χαρακτήριζε τους πρωτεργάτες Βρετανούς προϊστοριολόγους στο Αιγαίο, και κατόπιν μεγάλωσε, για να γίνει ένας «μετα-κλασικισμός». Ένας λανθάνων παράγοντας είναι ότι οι Βρετανοί εκείνοι επιστήμονες ήταν καλά εκπαιδευμένοι στα κλασικά, και μερικοί συνέχισαν να συμβάλλουν στην κλασική αρχαιολογία σε όλη τους τη ζωή κατανοώντας, κατά μία έννοια, την ιδέα της «μακράς διάρκειας» μερικές δεκαετίες πριν τη διατύπωσή της από τον Fernand Braudel. Οι ίδιοι, ωστόσο, προκάλεσαν μια ήρεμη αλλά αποφασιστική επανάσταση ενάντια στην κλασική εκπαίδευσή τους στη Βρετανία και κυρίως στην έμφασή της στον Πλάτωνα, στον Περικλή και στην Αθήνα, στον Χριστιανισμό Η εκπαίδευση αυτή αποτελούσε και έως ένα βαθμό αποτελεί μια σπουδαία βρετανική παράδοση, εξαιρετικής γενικά ποιότητας όμως, από σκοπιά περιορισμένη. Επομένως, η ανακάλυψη μέσω των Μυκηνών μιας Ελλάδας πριν από την κλασική Ελλάδα αποτέλεσε σοκ όσο και ερέθισμα προς νέους δρόμους και ευρύτερους ορίζοντες στην έρευνα του ελλαδικού χώρου. Να σημειωθεί ότι η θετικότερη «υποδοχή» του Heinrich Schliemann, εκτός ίσως από την Αθήνα, έγινε από το