Ορισμός ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ Ονομάζεται ο χρόνος που δεν καταναλώνεται αναγκαστικά σε κάποια υποχρεωτική απασχόληση (σχολείο, επάγγελμα, οικιακές εργασίες) και τον οποίο ο άνθρωπος, απαλλαγμένος από τις υποχρεώσεις του, μπορεί να την αξιοποιήσει σύμφωνα με την προσωπική βούληση και τις επιθυμίες του. Η ορθή αξιοποίηση του επιτυγχάνεται μόνο με την ψυχαγωγία. Ψυχαγωγία: Είναι η αγωγή της ψυχής (ψυχή + άγω: οδηγώ, τέρπω την ψυχή). Ηθική και πνευματική καλλιέργεια μέσα από δημιουργικές ενασχολήσεις που βοηθούν το άτομο να αξιοποιήσει τον ελεύθερο χρόνο του συνδυάζοντας την ευχαρίστηση, την ξεκούραση, τη φυγή από την καθημερινότητα με την ψυχική και πνευματική καλλιέργεια. Σημασία-αξία του ελεύθερου χρόνου Παρέχει στον άνθρωπο ευκαιρίες σωματικής ξεκούρασης και αναζωογόνησης από τον εργασιακό κάματο, δυνατόητα να αξιοποιήσει τις κλίσεις, να καλλιεργήσει τα ενδιαφέροντά του. Το άτομο στον ελεύθερο χρόνο του μπορεί να ασχοληθεί με το πνεύμα του και με μορφωτικές δραστηριότητες να διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες και να αναπτύξει την κριτική του ικανότητα. Ο ελεύθερος χρόνος προσφέρει τη δυνατότητα επιμόρφωσης των ατόμων σχετικά με την εργασία τους ώστε να την προγραμματίσουν καλύτερα, να υιοθετήσουν νέες τεχνικές, να αντιμετωπίσουν ορθότερα τα προβλήματα που ανακύπτουν και να προσφέρουν εν τέλει ποιοτικότερη εργασία. Τα άτομα αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο τους όταν ενισχύουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις, επικοινωνούν, αναπτύσσοντας την κοινωνική τους φύση, τη συνεργασία, την αλληλογνωριμία και το συναισθηματικό τους κόσμο. Στον ελεύθερο χρόνο τους τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να ασχοληθούν με την τέχνη, να απολαύσουν καλλιτεχνικά έργα, να συμμετάσχουν στη μυσταγωγία και στα αγαθά της τέχνης και να αναβαθμίσουν την αισθητική τους καλλιέργεια. Ο άνθρωπος αξιοποιεί ορθά τον ελεύθερο χρόνο όταν έρχεται σε επαφή με τον αθλητισμό (εκτόνωση, ομαδικότητα, άμιλλα)...... και τη φύση (ανακάμπτει ψυχολογικά καθώς απομακρύνεται από το ασφυκτικό περιβάλλον των πόλεων από αγχογόνους παράγοντες και καταστάσεις). Γνήσια και νόθη ψυχαγωγία Η γνήσια ψυχαγωγία υλοποιεί το νόημα της αγωγής της ψυχής και ανανεώνει το άτομο σωματικά και ψυχικά. Η νόθη ψυχαγωγία είναι η πρόσκαιρη διασκεδαστική απόπειρα φυγής, της εκτόνωσης από την ανία και την τυποποίηση που οδηγεί στη μεταμόρφωση και παραμόρφωση του εσωτερικού μας κόσμου στην αλλοτρίωση. Μορφές γνήσιας ψυχαγωγίας Επικοινωνία με φιλικά πρόσωπα Ταξίδια 1
Επαφή με τη φύση Άθληση Επαφή με έργα τέχνης (μουσική, κινηματογράφος, λογοτεχνία, θέατρο κ.ά.) Μορφές νόθης ψυχαγωγίας Παρακολούθηση χαμηλής ποιότητας πολιτιστικών έργων (εμπορικό θέαμα ή ακρόαμα, προγράμματα ευτελούς αισθητικής) από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το διαδίκτυο, το θέατρο ή τον κινηματογράφο. Διασκέδαση σε νυχτερινά κέντρα με αμφίβολης ποιότητας πρόγραμμα. Ηλεκτρονικά, τυχερά παιχνίδια. Μαζική εκτόνωση στο γήπεδο μέσω εκδηλώσεων χουλιγκανισμού. Καταφυγή σε τεχνητούς παραδείσους με τη χρήση επικίνδυνων για τη σωματική και πνευματική υγεία ουσιών (τοξικομανία, αλκοολισμός). Αποτελέσματα γνήσιας και νόθης ψυχαγωγίας Η γνήσια ψυχαγωγία Στοχεύει στη σύμμετρη ανάπτυξη των τριών υποστάσεων του ανθρώπου (ψυχή, πνεύμα και σώμα). Βασίζεται σε διαχρονικής αξίας πρότυπα δράσης και συμπεριφοράς και δημιουργεί καινούργια. Επιφέρει την εσωτερική γαλήνη και προσφέρει εναύσματα για γόνιμο προβληματισμό και περισυλλογή. Καλλιεργεί τις διαπροσωπικές σχέσεις, ενεργοποιεί το άτομο σε ποικίλους τομείς του συλλογικού βίου και συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση του ατόμου. Η νόθη ψυχαγωγία Ερεθίζει και αναπαράγει σωματικές ανάγκες, ορμές και ένστικτα. Στηρίζεται σε εφήμερα είδωλα και ικανοποιεί πρόσκαιρες επιθυμίες. Αλλοτριώνει και απομονώνει τον άνθρωπο. Προκαλεί κορεσμό στον άνθρωπο ο οποίος καταλήγει στην κατάθλιψη και την πλήξη και διακατέχεται από το αίσθημα του ανικανοποίητου. Σε αρκετές περιπτώσεις το άτομο οδηγείται σε επικίνδυνες, για την ψυχική και σωματική του υγεία, επιλογές. Αδρανοποιεί και παθητικοποιεί τον άνθρωπο περιστέλλοντας τις δημιουργικές του δυνάμεις. Είναι ετεροκατευθυνόμενη ως προϊόν της μόδας και της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου που εμπορεύεται τα 'προϊόντα' που καταναλώνουμε στον ελεύθερό μας χρόνο. Αίτια ροπής των νέων προς τη νόθη ψυχαγωγία Το υλιστικό πνεύμα της εποχής, η πνευματική μονομέρεια και η τυποποίηση αφενός παρεμποδίζουν τις πνευματικές δραστηριότητες και αφετέρου προωθούν την ομοιομορφία, την τυποποίηση, τη μαζικότητα και την παθητική (όχι κριτική - όχι προσωπικά επιλεγμένη) αποδοχή τους. 2
Οι ταχύτατοι και εξοντωτικοί ρυθμοί ζωής καταπονούν ψυχικά και πνευματικά το σύγχρονο άνθρωπο και τον οδηγούν σε επιλογές εκτόνωσης που δεν απαιτούν πνευματική ενεργοποίηση και εγρήγορση, προβληματισμό. Η προβολή και η καταλυτική επιρροή της «μαζικής κουλτούρας της διασκέδασης» και των προτύπων της που προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε. και τη διαφήμιση για την εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων. Αυτή η παραγωγή μαζικής υποκουλτούρας περιορίζει τα περιθώρια ποιοτικών επιλογών. Η έλλειψη ερεθισμάτων και κινήτρων για ποιοτική ψυχαγωγία καθώς και η υποβάθμιση της ανθρώπινης αξίας με χαρακτηριστικά την αποπνευματικοποίηση και την επικοινωνιακή κρίση. Επιπτώσεις της ροπής των νέων στη νόθη ψυχαγωγία Άσκοπη σπατάλη και ανεπανόρθωτη φθορά των σωματικών ψυχικών και πνευματικών δυνάμεων. Επιλογή διασκεδάσεων που ικανοποιούν επιθυμίες και ένστικτα και οδηγούν σε εφήμερες απολαύσεις με αποτέλεσμα τον κορεσμό, την πλήξη, την κατασπατάληση του ελεύθερου χρόνου. Κρίση των αξιών, απομόνωση και αποξένωση των ανθρώπων, εφόσον κάθε προσπάθεια για προσέγγιση των ανθρώπων αντικαθίσταται από εκκωφαντικούς θορύβους και επιλογές που υπαγορεύονται από τη μόδα σε σκοτεινούς και κλειστούς χώρους όπου κυριαρχεί η ένταση. Ο νέος δεν μελετά, χάνει πολύτιμο χρόνο και ευκαιρίες για γνώση (με παρενέργειες και στην εκπαιδευτική του πορεία). Φορείς που μπορούν να συμβάλλουν στη γόνιμη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου Οικογένεια Οφείλει να καλλιεργεί ποικίλα ενδιαφέροντα από μικρή ηλικία στα παιδιά και μέσω του διαλόγου να τα γαλουχεί με αξίες που θα διαμορφώσουν στο μέλλον τις επιλογές τους και θα του δημιουργήσουν αντιστάσεις στον εμπορευματοποιημένο τρόπο διασκέδασης. Φυσικά καλό είναι οι ίδιοι οι γονείς να έχουν πνευματικά ενδιαφέροντα και ποιοτικές ενασχολήσεις ώστε να αναβαθμίζονται ηθικά και πνευματικά και να εμπνέουν τα παιδιά τους. Οι γονείς δεν πρέπει να συρρικνώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους στο όραμα του καριερισμού και του πλουτισμού, ώστε να γίνουν παράδειγμα για τα παιδιά τους. Πρέπει οι γονείς να σέβονται τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντα των νέων και να τους παρέχουν τις δυνατότητες να τα ασκήσουν. Σχολείο Πρέπει να στραφεί σε περισσότερο ανθρωπιστικά μοντέλα, ώστε να προετοιμάσει νέους ανθρώπους προβληματισμένους σε διάφορα θέματα οι οποίοι με τις γνώσεις τις αρχές και τις αξίες τους θα λειτουργήσουν ως υπεύθυνοι πολίτες. Με μορφωτικές, πολιτιστικές, αθλητικές και εκπαιδευτικές εκδηλώσεις θα εξοικειώσει τους μαθητές με όλες τις μορφές της τέχνης, τον αθλητισμό, το φυσικό περιβάλλον, θα καλλιεργήσει και θα αναβαθμίσει τα αισθητική κριτήρια των μαθητών. 3
Μ.Μ.Ε. Με προγράμματα και εκπομπές υψηλής αισθητικής ποιότητας, πνευματικού χαρακτήρα θα εθίσουν στο ποιοτικό, διαμορφώνοντας απαιτητικό κοινό. Κράτος Κίνητρα για δημιουργική καλλιτεχνική δημιουργία Λειτουργία πνευματικών κέντρων, αθλητικής υποδομής, κέντρων νεότητας, χρηματοδότηση χώρων και νέων μορφών τέχνης, μειωμένα ή δωρεάν εισιτήρια για ποιοτικές καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Σημαντικός ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης, των τοπικών κοινωνιών, ώστε οι νέοι να έρχονται σε επαφή με την τέχνη και να τους παρέχονται ευκαιρίες έκφρασης. Πνευματικοί άνθρωποι Έχουν χρέος να διενεργούν διάλογο με τους νέους, επισκεπτόμενοι τα σχολεία ή μέσω των Μ.Μ.Ε. ώστε να εμπνεύσουν τους νέους να ασχοληθούν με την τέχνη, τον αθλητισμό, την πολιτική, το περιβάλλον, τον άνθρωπο. Με τα ποιοτικά έργα τέχνης που θα παράγουν οι καλλιτέχνες θα καθοδηγήσουν αισθητικά το κοινό τους. Αίτια μείωσης του ελεύθερου χρόνου Η ταχύτατη εξέλιξη, οι γρήγοροι ρυθμοί εκτύλιξης των γεγονότων, οι πολλαπλοί κοινωνικοί μας ρόλοι, αυξάνουν τις υποχρεώσεις μας με συνέπεια την εργασία ακόμα και στον ελεύθερο χρόνο, ο οποίος συρρικνώνεται ή εξαφανίζεται. Ο καταναλωτισμός και ο υλικός ευδαιμονισμός αποτελούν σήμερα πρότυπα κοινωνικής καταξίωσης που παρασύρουν άνθρωπο στην ακόρεστη μανία για χρήμα και υλικά αγαθά. Η κατανάλωση γίνεται αυτοσκοπός για τον άνθρωπο που υπερεργάζεται προκειμένου να ανταποκριθεί στις επίπλαστες ανάγκες του. Η οικονομική δυσχέρεια πολλών οικογενειών εξαναγκάζει ορισμένα μέλη της να αποκτούν δεύτερη εργασία ή μερική απασχόληση. Στις μεγαλουπόλεις μεγάλο μέρος του χρόνου δαπανάται στις μετακινήσεις και στη διεκπεραίωση γραφειοκρατικών υποθέσεων. Η φιλοδοξία πολλών ανθρώπων για επαγγελματική καταξίωση ωθεί τον άνθρωπο σε λανθασμένη ιεράρχηση αξιών και προτεραιοτήτων όπως η υπερωριακή απασχόληση. Ο καταιγισμός του ανθρώπου με πλήθος μηνυμάτων και πληροφοριών που πρέπει να αφομοιωθούν για παρακολουθεί τα τεκταινόμενα στην κοινωνία απαιτεί τόσο χρόνο που μειώνεται η εξαφανίζεται ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου που θέλει να είναι ενημερωμένος. Γιατί περιορίζεται ο ελεύθερος χρόνος των μαθητών; Η υπερεντατικοποίηση του σημερινού σχολείου με σκοπό την προετοιμασία των νέων για την είσοδό τους στα Α.Ε.Ι, Τ.Ε.Ι. και στην παραγωγική διαδικασία αυξάνει τις σχολικές υποχρεώσεις των μαθητών που δεν μπορούν να καλυφθούν στο σχολείο και επιβάλλεται να καλυφθούν στον ελεύθερο χρόνο τους. Φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα καλύπτουν μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους. Το άγχος των γονέων να αποκτήσουν τα παιδιά τους όσο το δυνατόν περισσότερα εφόδια και να είναι ανταγωνιστικά στη μελλοντική αγορά εργασίας τους ωθεί να 4
αυξάνουν τις ώρες μελέτης των μαθητών με μαθήματα ξένων γλωσσών, εικαστικών αλλά και με αθλητικές δραστηριότητες. ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Θ. Δ. ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ Δεν είναι γνωστό πόσο ελεύθερο χρόνο είχαν οι πεντακοσιομέδιμνοι (τουτέστιν, τα εισοδηματικά «ρετιρέ») της αρχαίας Αθήνας, ξέρουμε όμως ότι οι ρωμαίοι πατρίκιοι είχαν τουλάχιστον δύο εξοχικά όπου αποσύρονταν συχνά για αναψυχή, πνευματική αυτοσυγκέντρωση. Άλλωστε η ρωμαϊκή άρχουσα τάξη ήταν αυτή που θεωρητικοποίησε συστηματικά το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου και της χρήσης του και έκανε σαφή διάκριση ανάμεσα στις πρακτικές υποχρεώσεις της καθημερινότητας και της δημόσιας ζωής από τη μια μεριά (negotium) και στην ελεύθερη από τέτοιες δεσμεύσεις ιδιώτευση από την άλλη (otium). Με την ίδια έννοια, οι μεσαιωνικοί φεουδάρχες είχαν όλον τον ελεύθερο χρόνο που έλειπε από τους δουλοπάροικους. Πολύ πριν οι ανερχόμενοι «γιάπις» της αστικής επανάστασης καταλήξουν στο βουλιμικό και αγχωτικό αξίωμα ότι ο χρόνος είναι χρήμα, οι εξ αίματος και αγχιστείας αριστοκράτες έκαναν ιππασία ή έπαιζαν γκολφ με την κληρονομική βεβαιότητα ότι χρήμα ίσον (ελεύθερος) χρόνος. Μέχρι σχετικά πρόσφατα οι «κυανές ακτές» δεν διέθεταν τουριστική θέση για τα «μπάνια του λαού» και τα ελβετικά «σαλέ» ήταν φιλόξενα μόνο για δύο είδη πελατών, τα τρανά τζάκια και τα μεγάλα πορτοφόλια. Το βιοθεωρητικό μανιφέστο των «χίπις» της δεκαετίας του '60 έκανε ειδική αναφορά στο ζήτημα του ελεύθερου χρόνου με το επιχείρημα ότι ο κόσμος διέθετε τόση αφθονία αγαθών όσην ακριβώς χρειαζόταν για να χαλαρώσει αμέριμνος στους ρυθμούς μιας «κατά φύσιν» νωχέλειας. Έγκυρες πηγές μάς προειδοποιούν τώρα ότι επέστη ο καιρός που θα έρθουν τα πάνω κάτω. Ένας βρετανός ερευνητής μελετά εδώ και πολύ καιρό 120.000 προσωπικά ημερολόγια που καταγράφουν, από τη δεκαετία του '60 μέχρι σήμερα, την καθημερινότητα ευρύτατου δείγματος ατόμων από ανεπτυγμένες χώρες του δυτικού κόσμου. Το πόρισμα είναι τόσο ενδιαφέρον όσο είναι και παράδοξο: δεν είναι πλέον οι πλούσιοι και ισχυροί που διαθέτουν ελεύθερο χρόνο αλλά οι οικονομικά ασθενέστερες τάξεις και, φυσικά, οι άνεργοι. Μπορεί ο χρόνος να είναι ακόμη χρήμα, αλλά φαίνεται ότι στην εκκίνηση του νέου αιώνα η αντίστροφη εξίσωση δεν έχει μέλλον: όχι, το χρήμα δεν είναι πια χρόνος. Ο νέος λογότυπος στον θυρεό των εχόντων είναι «δεν μου λείπει τίποτε εκτός από τον χρόνο», και ο κοινωνιολογικός κωδικός της νέας φτώχειας που αρχίζει ήδη να μαστίζει τα δύο περίπου τρίτα του πληθυσμού στην αναπτυγμένη Δύση είναι διεθνώς γνωστός ως «time poverty». Οι εν λόγω νεόπτωχοι βιώνουν μια τραγική ειρωνεία, καθώς συνειδητοποιούν ότι τα πρώτα συμπτώματα της πενίας τους εμφανίστηκαν μαζί με τις νέες τεχνολογίες που τους υπόσχονταν ακριβώς εξοικονόμηση χρόνου. Αλλά φαίνεται ότι οι τεχνολογίες παίρνουν με το ένα χέρι τον ελεύθερο χρόνο που δίνουν με το άλλο. Από την άποψη αυτή, οι μεγιστάνες των μεγάλων μπίζνες που γίνονται όλο και πιο μεγάλες με τις ευλογίες της τεχνολογίας βρίσκονται σαφώς κάτω από το όριο της «φτώχειας»: το υπόλοιπο χρόνου μετά την αφαίρεση του «breakfast meeting», της τηλεδιάσκεψης, του «e-mail» και του «lap top» είναι απλώς μια στιγμιαία ανακωχή όπου χωράει μόνο μια μερίδα «fast food». Στο νέο παγκοσμιοποιούμενο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον η τεχνολογία διευκολύνει την «υπερκινητικότητα» (hypermobility) και η υπερκινητικότητα σφετερίζεται τον ελεύθερο χρόνο. Τα κινητά, 5
που μοιάζει να είναι πια περισσότερα από τους μικροοργανισμούς, χτυπούν ασταμάτητα, αδιάκριτα και επίμονα απαγορεύοντας και τον πιο ολιγόλεπτο ρεμβασμό, κατακερματίζοντας τα πέντε αθώα λεπτά μιας ανώδυνης και χαλαρής συνομιλίας. Στις νέες συνθήκες ο ελεύθερος χρόνος, που παλιότερα ήταν συνάρτηση της προσωπικής βιοθεωρίας, ενδέχεται να γίνει απλώς αντικείμενο στατιστικής ανάλυσης και να περιέλθει τελικά στη δικαιοδοσία του «μάνατζμεντ». Ή μήπως περιήλθε ήδη; Η τεχνική ορολογία που χρησιμοποιούν οι σχετικές μελέτες δικαιολογεί κάτι περισσότερο από ανατριχίλα: ο (κοινώς λεγόμενος) «ελεύθερος χρόνος» ορίζεται τώρα ως «μη δομημένος χρόνος» (unstructured time) και η χρήση του εμπίπτει στο νέο επιστητό της «χρονοδιαχείρισης» (time management). Η τεχνοκρατική ρητορική θεριεύει, το ανθρωπολογικό περιεχόμενο στερεύει. Οσονούπω στην Αμερική ο προσωπικός χρονοδιαχειριστής θα «δομεί» τα πενιχρά υπολείμματα της σχόλης για τους ενδιαφερομένους και πριν από τους ενδιαφερομένους. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου (100-120 λέξεις). Μονάδες 25 2. Να δώσετε δύο τίτλους στο κείμενο ο ένας θα έχει χιουμοριστικό ύφος ενώ ο άλλος θα εκφράζει προβληματισμό. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε σημεία στίξης. Μονάδες 5 3. Να επισημάνετε τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους οι παράγραφοι 2 5 («Πολύ πριν οι ανερχόμενοι από τους ενδιαφερόμενους»). Μονάδες 10 4. Να εξηγήσετε σε μία παράγραφο 100 λέξεων για ποιους λόγους οι τεχνολογικές καινοτομίες της εποχής μας περιόρισαν αντί να διευρύνουν τον ελεύθερο χρόνο μας. Μονάδες 15 5. Να δώσετε τα συνώνυμα των λέξεων: διάκριση, νωχέλεια, πόρισμα, ασταμάτητα, πενιχρά. Μονάδες 5 6. Σε άρθρο σας που δημοσιεύετε στο περιοδικό του σχολείου σας, αναπτύσσετε τις απόψεις σας σχετικά με τους παράγοντες που περιορίζουν σήμερα τον ελεύθερο χρόνο ενός μαθητή και αναλύετε τις συνέπειες που έχει η έλλειψη ελεύθερου χρόνου στην οικοδόμηση της προσωπικότητάς του. (500 λέξεις) Μονάδες 40 6