Παιδική παχυσαρκία στα ηµοτικά Σχολεία Βροντούς, Αγίου Σπυρίδωνα και ίου - Προτάσεις για αντιµετώπιση της επιδηµίας Πρόσφατα υλοποιήθηκε µία σειρά ενηµερωτικών εκδηλώσεων στα ηµοτικά Σχολεία Βροντούς, Αγίου Σπυρίδωνα και ίου του δήµου ίου, που σκοπό είχαν εφ ενός την παρουσίαση των επιπέδων παιδικής παχυσαρκίας στα παραπάνω σχολεία, ύστερα από έρευνα που πραγµατοποιήθηκε κατά το µήνα Οκτώβριο του 2008 σε όλα τα παιδιά των σχολείων και αφ ετέρου την ενηµέρωση των γονέων σχετικά µε το πολυδιάστατο θέµα της παιδικής παχυσαρκίας. Η έρευνα υλοποιήθηκε από τον Εκπαιδευτικό Φυσικής Αγωγής κ. Καραµανώλη Ιωάννη, µε τη σύµφωνη γνώµη του Σχολικού Συµβούλου Φυσικής Αγωγής κ. Παπαργυρίου Αλέξανδρου και των διευθυντών και του εκπαιδευτικού προσωπικού των σχολείων. Οι εκδηλώσεις που οργανώθηκαν στη συνέχεια από τα σχολεία είχαν ως κύριους οµιλητές τους κυρίους Καραµανώλη Ιωάννη, ιδάκτορα του ηµοκρίτειου Πανεπιστήµιου Θράκης και Καπετανάκη Βασίλειο, ιαιτολόγο ιατροφολόγο. Ορισµός παχυσαρκίας Παχυσαρκία είναι µία χρόνια, προοδευτική και υποτροπιάζουσα ασθένεια που χαρακτηρίζεται από υπερβολική συσσώρευση σωµατικού λίπους, στο βαθµό που να επηρεάζει αρνητικά τη φυσιολογική και ψυχική υγεία καθώς και την ποιότητα ζωής των ατόµων. ιάγνωση επιπέδων παχυσαρκίας Για την εκτίµηση του βαθµού παχυσαρκίας στα παιδιά και τους εφήβους (2 18 ετών) σήµερα χρησιµοποιούνται οι βαθµοί αναφοράς του είκτη Μάζας Σώµατος (Σωµατική Μάζα σε kg / Ύψος 2 σε m) που υιοθετήθηκαν από το International Obesity Task Force (IOTF), προσαρµοσµένοι κατάλληλα για το φύλο και την αντίστοιχη ηλικία (Πίνακας 1). Στον πίνακα αυτόν διακρίνονται τα όρια αγοριών και κοριτσιών, τα οποία µε βάση την αντίστοιχη ηλικία ταξινοµούν τα παιδιά στις κατηγορίες υπέρβαρου και παχύσαρκου. Έτσι ένα αγόρι ηλικίας 6 ετών για να βρίσκεται στα φυσιολογικά επίπεδα θα πρέπει να έχει ΜΣ λιγότερο από 17,55 kg/m 2, ενώ για να µην αγγίζει τα όρια του παχύσαρκου θα πρέπει να έχει ΜΣ λιγότερο από 19,78 kg/m 2. Παράδειγµα: Αγόρι ηλικίας 6 ετών ζυγίζει 29 kg και έχει ύψος 1,22 m. Το αγόρι αυτό έχει ΜΣ: 29kg / (1,2m) 2 = 29/1,44 = 20,1 kg/m 2 Από τον Πίνακα 1 διαπιστώνουµε ότι το αγόρι είναι παχύσαρκο.
Πίνακας 1. ιεθνείς τιµές ταξινόµησης ΜΣ για υπέρβαρα και παχύσαρκα αγόρια και κορίτσια, ηλικίας 2-18 ετών. Από: Cole et al., 2000 BMJ 320:1240-1243. Εξάπλωση παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας Η εξάπλωση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας τις τελευταίες δεκαετίες, έχει πάρει πλέον διαστάσεις επιδηµίας τόσο στις αναπτυγµένες όσο και στις αναπτυσσόµενες χώρες του πλανήτη. Σήµερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση εκτιµάται ότι 22 εκατοµµύρια παιδιά είναι υπέρβαρα εκ των οποίων τα 5 εκατοµµύρια είναι παχύσαρκα. Στην Ελλάδα πρόσφατες µελέτες αναφέρουν ποσοστά υπέρβαρων παιδιών 30-35%, εκ των οποίων το 10-12% είναι παχύσαρκα. υστυχώς, όπως φαίνεται και από τα παρακάτω σχήµατα, τα ποσοστά αυτά επαληθεύονται και στον µαθητικό πληθυσµό των δηµοτικών σχολείων Βροντούς (Σχήµα 1), Αγίου Σπυρίδωνα (Σχήµα 2) και ίου (Σχήµα 3).
Ποσοστό (%) επιπολασµού 70 60 50 40 30 20 10 3.5 60.3 24.8 ηµοτικό Σχολείο Βροντούς Ν=141 11.4 0 Ελλειποβαρή Φυσιολογικά Υπέρβαρα Παχύσαρκα Σχήµα 1. Ποσοστό (%) επιπολασµού µαθητικού πληθυσµού του δηµοτικού σχολείου Βροντούς (Ν=141). Ποσοστό (%) επιπολασµού 70 60 50 40 30 20 10 2.9 62.9 ηµοτικό Σχολείο Αγίου Σπυρίδωνα Ν=140 21.4 12.9 0 Ελλειποβαρή Φυσιολογικά Υπέρβαρα Παχύσαρκα Σχήµα 2. Ποσοστό (%) επιπολασµού µαθητικού πληθυσµού του δηµοτικού σχολείου Αγίου Σπυρίδωνα (Ν=140).
Ποσοστό (%) επιπολασµού 60 50 40 30 20 10 13.3 55 20 ηµοτικό Σχολείο ίου Ν=120 11.7 0 Ελλειποβαρή Φυσιολογικά Υπέρβαρα Παχύσαρκα Σχήµα 3. Ποσοστό (%) επιπολασµού µαθητικού πληθυσµού του δηµοτικού σχολείου ίου (Ν=120). Αιτιολογία παχυσαρκίας Στην εµφάνιση της παχυσαρκίας εµπλέκεται ένα σύνολο διαφορετικών παραγόντων, που σε ένα χαµηλό ποσοστό (1-3%) µπορεί να είναι ορµονικές διαταραχές, ψυχιατρικές νόσοι και ανεπιθύµητες ενέργειες από χρήση φαρµάκων, ενώ στο µεγαλύτερο ποσοστό (97-99%) ευθύνονται οι γενετικοί παράγοντες (κληρονοµικότητα) και το περιβάλλον (έλλειψη σωµατικής άσκησης και αυξηµένη ενεργειακή πρόσληψη). Θα µπορούσαµε λοιπόν να πούµε ότι το φαινόµενο της παχυσαρκίας εµφανίζεται κυρίως εξαιτίας της ανισορροπίας που υπάρχει µεταξύ της ενέργειας που καταναλώνεται µε τις τροφές και της ενέργειας που δαπανάται για τις διάφορες λειτουργίες του οργανισµού. Φαίνεται ότι τα επίπεδα παχυσαρκίας των γονέων έχουν άµεση συσχέτιση µε τα επίπεδα παχυσαρκίας των παιδιών. Εκτιµάται λοιπόν, µέσα από στατιστικά στοιχεία διαφόρων µελετών, ότι η παιδική παχυσαρκία ανέρχεται σε ποσοστό 0-20% όταν και οι δύο γονείς βρίσκονται σε φυσιολογικά επίπεδα ΜΣ, σε 40% όταν ένας εκ των δύο γονέων είναι παχύσαρκος και σε 80% όταν και οι δύο γονείς είναι παχύσαρκοι. Ασχολούµενοι µε την τελευταία περίπτωση, τα επιστηµονικά δεδοµένα δείχνουν ότι τα 8 από τα 10 παιδιά που έχουν και τους δύο γονείς τους παχύσαρκους, είναι και αυτά παχύσαρκα, κυρίως επειδή έχουν υιοθετήσει και αυτά τις συνήθειες των γονέων τους. Συνέπειες παχυσαρκίας Οι συνέπειες της παχυσαρκίας αφορούν τόσο τον ψυχικό κόσµο των παιδιών και των εφήβων όσο και τη σωµατική τους υγεία. Όσον αφορά την ψυχική υγεία των παιδιών, οι παχύσαρκοι τυγχάνουν ταπεινωτικής συµπεριφοράς από µέρους των συµµαθητών τους, αισθάνονται να τους αγνοούν, µε αποτέλεσµα να έχουν χαµηλά ποσοστά αυτοεκτίµησης, να
(αυτό)στιγµατίζονται και να παρουσιάζουν ακόµη και καταθλιπτικά συµπτώµατα (κυρίως στην εφηβεία). Σχετικά µε τη σωµατική τους υγεία τα παχύσαρκα παιδιά, συγκριτικά µε τα παιδιά φυσιολογικού σωµατότυπου, παρουσιάζουν σε µεγαλύτερα ποσοστά, ορθοπεδικά προβλήµατα, περιπλοκές στη λειτουργία του ήπατος, εµφάνιση χολόλιθων, προβλήµατα δυσκοιλιότητας εξαιτίας της µειωµένης πρόσληψης φυτικών ινών και συγκριτικά µε τα φυσιολογικού βάρους ασθµατικά παιδιά, εντονότερα αναπνευστικά συµπτώµατα. Επιπρόσθετα, εµφανίζονται δισλιπιδαιµίες (αυξηµένα επίπεδα ολικής χοληστερόλης, τριγλυκεριδίων και LDL-C, και µειωµένα επίπεδα HDL-C), υπέρταση, υπερινσουλιναιµία και αντίσταση στην ινσουλίνη, παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα εµφάνισης καρδιοαγγειακών προβληµάτων και διαβήτη τύπου ΙΙ. Αντιµετώπιση παχυσαρκίας Για την αντιµετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας, µετά την κλινική επιβεβαίωση, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας προτείνει τα επόµενα τρία στάδια: 1. Πρόληψη απόκτησης επιπλέον σωµατικής µάζας, 2. Αντιµετώπιση συνοδών νόσων παχυσαρκίας όπως σακχαρώδη διαβήτη, δυσλιπιδαιµίες, υπέρταση κλπ, και τέλος 3. Παρέµβαση για απώλεια πλεονάζουσας λιπώδους µάζας. Για την απώλεια της περίσσειας λιπώδους µάζας σε παιδιά και εφήβους συστήνονται η θεραπεία συµπεριφοράς, η δίαιτα, η άσκηση και ο συνδυασµός δίαιτας και άσκησης, µε την τελευταία στρατηγική να έχει και τα ευνοϊκότερα αποτελέσµατα. Η θεραπεία συµπεριφοράς βασίζεται σε πρότυπα υγιεινής και ισορροπηµένης διατροφής, σε παρεµβάσεις πάνω στο σύνολο, την ποιότητα και την ποσότητα των γευµάτων κατά τη διάρκεια της ηµέρας, σε στρατηγικές αύξησης της φυσικής δραστηριότητας και σε µία προσπάθεια υλοποίησης νέων στόχων και συνηθειών. Παρ όλα αυτά, η θεραπεία συµπεριφοράς απαιτεί διαρκή έλεγχο του ασθενούς, οδηγεί σε µικρή απώλεια βάρους και σε επανάκτηση του χαµένου βάρους µετά την παρέµβαση, ενώ παρατηρείται επιστροφή στις παλιές διατροφικές συνήθειες µετά το τέλος της θεραπείας. Η παρέµβαση της δίαιτας στοχεύει στην υλοποίηση ενός καλά σχεδιασµένου και οργανωµένου διαιτολογίου µε άµεσο στόχο τη µείωση της επιπλέον σωµατικής µάζας. Το πρόγραµµα όµως της δίαιτας στην παιδική ηλικία θα πρέπει να µην υπερβαίνει σε διάρκεια τις 30 ηµέρες και να σέβεται ως ένα βαθµό τις διατροφικές συνήθειες και τις προτιµήσεις του παιδιού. Ωστόσο, η στρατηγική της δίαιτας τις περισσότερες φορές προκαλεί µία ανθυγιεινά
γρήγορη απώλεια βάρους και µία ταχεία επανάκτηση του βάρους µετά την παρέµβαση καθώς και µία σηµαντική απώλεια άλιπης σωµατικής µάζας, κυρίως µυϊκού ιστού. Η άσκηση σήµερα αποτελεί απαραίτητο και αναγκαίο συστατικό σε κάθε µορφή σχεδιασµού για απώλεια βάρους, ενώ συνιστάται σε όλα τα επίπεδα υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών και εφήβων. Βελτιώνει σηµαντικά την καρδιοαναπνευστική λειτουργία, προκαλεί µυϊκή ενδυνάµωση και επιφέρει ψυχική ευεξία. Συνεισφέρει σηµαντικά στην απώλεια βάρους καθώς και στη διατήρηση του χαµένου βάρους, συµβάλλει στη µείωση του ολικού λίπους σώµατος και ιδιαίτερα του κοιλιακού, καθώς και στη διατήρηση ή και αύξηση της άλιπης µάζας σώµατος. Για µία επιτυχή παρέµβαση προτείνεται ο συνδυασµός αερόβιας και αναερόβιας άσκησης µε δραστηριότητες όπου θα συµµετέχουν µεγάλες µυϊκές οµάδες (περπάτηµα, τρέξιµο, ποδηλάτηση, κολύµβηση κλπ). Για το σχεδιασµό του προγράµµατος άσκησης επιβάλλεται η τήρηση της αρχής της προοδευτικότητας τόσο στη διάρκεια της κάθε συνεδρίας (40-60 λεπτά / ηµέρα), όσο και στην ένταση (50-75% της Μέγιστης Καρδιακής Συχνότητας) και τη συχνότητα (4-6 φορές / εβδοµάδα) της άσκησης. Σήµερα ένα καλά οργανωµένο πρόγραµµα συνδυασµού άσκησης και δίαιτας κρίνεται το ιδανικότερο για την αντιµετώπιση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας. Το πρόγραµµα αυτό είναι απαραίτητο να βασίζεται στις πραγµατικές διατροφικές ανάγκες του παιδιού, τόσο από πλευράς ενεργειακών αναγκών όσο και από πλευράς θρεπτικών συστατικών, να σέβεται το επίπεδο φυσικής του κατάστασης του παιδιού και να υπακούει στις ατοµικές προτιµήσεις του ως προς το είδος της άσκησης που θα ακολουθήσει. Παρακάτω δίνονται ορισµένες χρήσιµες συµβουλές προς τους γονείς, κυρίως σε θέµατα φυσικής δραστηριότητας, τόσο για την πρόληψη όσο και για την αντιµετώπιση του φαινοµένου της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας. Συµπαράσταση γονέων Αποδεχθείτε το παιδί σας όποιο κι αν είναι το βάρος του Μιλήστε µαζί του για τη σηµασία του βάρους του σώµατος και δώστε την ευκαιρία να εκφράσει τον προβληµατισµό του Μάθετε περισσότερα για τις διατροφικές ανάγκες του παιδιού, είτε διαβάζοντας, είτε κουβεντιάζοντας µε το γιατρό σας Ενθαρρύνετέ το να ξεκινήσει µία νέα προσπάθεια Υποστηρίξτε οποιαδήποτε προσπάθεια αναλαµβάνει από µόνο του για έλεγχο του σωµατικού του βάρους
Καθολική συµµετοχή της οικογένειας Όλοι στην οικογένεια πρέπει να µάθουν να τρώνε υγιεινά και να είναι σωµατικά δραστήριοι και όχι µόνο το υπέρβαρο παιδί ηµιουργήστε όσο γίνεται περισσότερες ευκαιρίες για σωµατική δραστηριότητα για όλη την οικογένεια Τα παιδιά µαθαίνουν καλύτερα µε παραδείγµατα, γι αυτό ο καλύτερος τρόπος είναι να γίνετε εσείς το παράδειγµα στο παιδί σας, τρώγοντας υγιεινά και όντας σωµατικά δραστήριοι Ατοµική συµµετοχή του παιδιού ώστε πρωτοβουλίες στο παιδί και µη του αρνείστε την επιθυµία να ασχοληθεί ενεργά µε χειρονακτικές εργασίες του σπιτιού και του κήπου Πείστε το να ασχοληθεί µε δραστηριότητες που το ευχαριστούν, δεν απαιτούν ιδιαίτερη τεχνική και γνώση και ενεργοποιούν µεγάλες µυϊκές οµάδες (περπάτηµα, ελαφρό τρέξιµο, ποδηλάτηση, κολύµβηση κλπ) Συµµετοχή σε οργανωµένες οµάδες Ενθαρρύνετέ το να ενταχθεί το συντοµότερο σε ένα οργανωµένο πρόγραµµα άσκησης (αθλητικοί σύλλογοι, προγράµµατα δήµου, κατασκηνώσεις). Παρακινείται έτσι ευκολότερα και είναι πάντα υπό την επίβλεψη των ειδικών (γιατροί, διαιτολόγοι, γυµναστές) Συµβάλλετε για δηµιουργία οµάδων για αθλοπαιδιές (ποδόσφαιρο, καλαθοσφαίριση, πετοσφαίριση κλπ) του παιδιού σας µε τους φίλους του Επικοινωνήστε µε τους γονείς των φίλων του παιδιού σας και αναπτύξτε επαφές για µια πιο οργανωµένη προσπάθεια Γενικές οδηγίες Γίνετε πρότυπο και παράδειγµα για το παιδί σας Συµµετοχή όλης της οικογένειας Συµµετοχή σε οργανωµένο πρόγραµµα άσκησης Υιοθέτηση εφικτών και υλοποιήσιµων στόχων
Συµπεράσµατα Ο καλύτερος τρόπος για τον έλεγχο του σωµατικού βάρους του παιδιού και της θωράκισης της υγείας του είναι ο συνδυασµός φυσικής δραστηριότητας και υγιεινής διατροφής. Η αρχή πιθανόν να είναι δύσκολη και τα αποτελέσµατα µπορεί να αργήσουν να φανούν. Η καθηµερινή όµως άσκηση και το υγιεινό και ισορροπηµένο διαιτολόγιο θα οδηγήσουν οπωσδήποτε σε µείωση του σωµατικού βάρους, σε περισσότερη ευεξία και ενεργητικότητα και φυσικά σε σηµαντική βελτίωση της ποιότητας ζωής. Επιγραµµατικά, προτείνουµε τα ακόλουθα: «Αγαπητοί γονείς, µε φροντίδα και αγάπη για τα παιδιά µας, ας δηµιουργήσουµε από τη µικρή τους ακόµη ηλικία, υγιεινές συνήθειες διατροφής και άσκησης για να τους χαρούµε υγιείς, δυναµικούς και ευτυχισµένους ενήλικες». Καραµανώλης Ιωάννης Εκπαιδευτικός Φυσικής Αγωγής ιδάκτορας ηµοκρίτειου Πανεπιστήµιου Θράκης