ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ

Δ ΔΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΓΗΜΟΙΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΙΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΗ ΔΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΣΔΛΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Θέμα: «Υωπική οπγάνωζη ηηρ ηοςπιζηικήρ ανάπηςξηρ ζηην Δλλάδα: ςπάπσοςζα καηάζηαζη, ζσεδιαζμόρ και πολιηική» Δπιβλέπων: Λοςδοβίκορ Βαζενσόβεν ποςδάζηπια: Διπήνη Δςζηπαηίος ΑΘΗΝΑ - 2007

ΠΔΡΙΛΗΦΗ ηελ εξγαζία εμεηάδεηαη ε δηαρξνληθή εμέιημε ηεο ειιεληθήο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παξάιιειε εμέιημε ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν. Χο εηδηθφ παξάδεηγκα κειεηάηαη ε πεξίπησζε ηνπ Πεξηθεξεηαθνχ Πιαηζίνπ Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο Πεξηθέξεηαο Κξήηεο (ΠΠΥΑΑΠΚ). Σν ΠΠΥΑΑΠΚ πεξηγξάθεη ηελ πθηζηάκελε θαηάζηαζε ησλ παξαγσγηθψλ ηνκέσλ ζην λεζί, ελψ ηαπηφρξνλα αμηνινγεί ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηε καθξνπξφζεζκε αλάπηπμε ηεο πεξηθέξεηαο. Δπίζεο πξνζδηνξίδεη κε πξννπηηθή δεθαπέληε εηψλ ηηο βαζηθέο πξνηεξαηφηεηεο θαη ηηο ζηξαηεγηθέο επηινγέο γηα ηελ νινθιεξσκέλε θαη αεηθφξν αλάπηπμε ηνπ ρψξνπ ζην επίπεδν ηεο Πεξηθέξεηαο. Σν θχξην βάξνο ηεο εξγαζίαο δίλεηαη ζηελ αλάπηπμε ηνπ Δηδηθνχ Πιαηζίνπ Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Σνπξηζκνχ (ΔΠΥΑΑΣ), πνπ βξίζθεηαη ζε ζηάδην δηαβνχιεπζεο. θνπφο ηνπ ΔΠΥΑΑΣ είλαη ε παξνρή θαηεπζχλζεσλ, θαλφλσλ θαη θξηηεξίσλ γηα ηε ρσξηθή δηάξζξσζε, νξγάλσζε θαη αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν θαη ησλ αλαγθαίσλ πξνο ηνχην ππνδνκψλ θαζψο θαη ε δηαηχπσζε ελφο ξεαιηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο δξάζεο γηα ηελ επφκελε δεθαπεληαεηία. Ζ θαηάξηηζε ελφο Υσξνηαμηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηνλ Σνπξηζκφ απνηειεί αλακθηζβήηεηα κεγάιε αλάγθε θαη ζεηηθφ -θαη αξρήλ- γεγνλφο. Παξ φι απηά, ην ππφ ζπδήηεζε ζρέδην δέρεηαη έληνλε θξηηηθή θπξίσο γηαηί ην ΤΠΔΥΧΓΔ πξνρψξεζε ζηελ θαηάξηηζε ηνπ ρσξίο λα έρεη πξνεγεζεί ε έγθξηζε ηνπ Δζληθνχ Υσξνηαμηθνχ ρεδίνπ. Μηα άιιε ζνβαξή απφ λνκηθήο άπνςεο παξάιεηςε ηνπ ΤΠΔΥΧΓΔ είλαη φηη ην ζρέδην ΚΤΑ ηνπ Δηδηθνχ Πιαηζίνπ Σνπξηζκνχ δφζεθε πξνο δηαβνχιεπζε, ρσξίο λα έρεη πξνεγεζεί ε δηαδηθαζία δηαβνχιεπζεο ηεο ηξαηεγηθήο Μειέηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθηίκεζεο (ΜΠΔ) ηνπ πιαηζίνπ. Απφ ηελ αλάιπζε ηνπ πιαηζίνπ πξνθχπηνπλ εχινγνη θφβνη φηη ίζσο ην ζπγθεθξηκέλν ρέδην, δελ κπνξεί κε ηε κνξθή πνπ έρεη λα θαλεί αληάμην απηψλ ησλ πξνζδνθηψλ. Ο ηνπξηζκφο γηα ηνλ νπνίν ε δηαηήξεζε θαη αλάδεημε ηνπ παξαδνζηαθνχ θπζηθνχ θαη δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο απνηειεί φξν επηηπρίαο, είλαη δπλαηφο κφλν κε ηαπηφρξνλε ιχζε ηνπ ρσξνηαμηθνχ θαη πνιενδνκηθνχ πξνβιήκαηνο ηεο ρψξαο. Σειηθά κέζα απφ ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο εξγαζίαο γίλεηαη εκθαλέο φηη ε βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ επίηεπμε ηνπ κνληέινπ ηεο αεηθφξνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, ην 2

νπνίν απνηειεί πηα κνλφδξνκν γηα ηε ζσζηή δηαρείξηζε ηνπ θπζηθνχ θαη πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο ηεο ρψξαο καο, απνηειεί ε χπαξμε ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ηνπ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ, πάληα φκσο κε θηινπεξηβαιινληηθή πξνζέγγηζε. ΛΔΞΔΙ ΚΛΔΙΓΙΑ Σνπξηζκφο, αεηθφξνο ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο, ελαιιαθηηθέο κνξθέο ηνπξηζκνχ. SUMMARY The paper examines the evolution through time of the greek tourist policy in combination with the parallel evolution of the spatial planning in the greek area. Specifically, the case of the Regional Framework of Spatial Planning and Sustainable Development for the Region of Crete (RFSPSDRC). The RFSPSDRC describes the present situation of the island s productive sectors, while at the same time evaluates the factors which affect the long term development of the region. In addition, defines with fifteen years perspective the basic priorities and the strategic choices for the integrated and sustainable development of the space at a regional level. The main issue of the paper is the development of the Special Framework for Spatial Planning an Sustainable Development for the Tourism (SFSPSDT). The SFSPSDT is aiming at providing directions, rules and criteria for the spatial structure, organization and development of the tourism in the greek area and all the necessary for this purpose infrastructure. Furthermore, it provides a realistic program of the potential actions in the next fifteen years. The SFSPSDT s drawing up is undoubtedly a necessity and a positive initiallyfact. However, the plan which is under public consultation is being severely criticized, primarily because the Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works has proceeded to the drawing up of the Plan without obtaining before that the approval of the National Spatial Plan. Another serious legal objection is that the Special Framework s Joint Ministerial Decision has been given to public consultation without preceding the consultation of the Special Framework s Strategic Environmental Evaluation Study. 3

The Framework s analysis results in reasonable fears that maybe it can t, in the present form, stand up to the expectations. The tourism, for which the respect and the preservation of the traditional natural and formed environment is a term of success, is feasible only if the country s spatial and town planning problems are resolved. Finally, through the paper s conclusions, is clear that the fundamental precondition for the achievement of the sustainable tourism development model, which has become today a one way road to the proper management of the natural and cultural environment of our country, is the existence of spatial planning of the tourism sector, always in an environmentally friendly approach. KEY WORDS Tourism, sustainable tourism development, spatial planning, alternative forms of tourism. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΡΚΣΙΚΟΛΔΞΑ... 7 ΔΙΑΓΧΓΗ. 8 ΜΔΡΟ Α : ΥΧΡΟΣΑΞΙΑ ΣΟΤΡΙΜΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: Ο ΠΑΓΚΟΜΙΟ ΣΟΤΡΙΜΟ 1.1 Ζ εμέιημε ηνπ παγθφζκηνπ ηνπξηζκνχ. 11 1.2 Μνξθέο θαη ηάζεηο ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ... 13 1.3 Αεηθφξνο ηνπξηζηηθή αλάπηπμε... 14 1.4 Φέξνπζα ηθαλφηεηα ζηνλ ηνπξηζκφ. 16 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΓΙΑΥΡΟΝΙΚΗ ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ 2.1 Ο ηνπξηζκφο ζηελ Διιάδα. 20 2.2 Σνπξηζηηθή πνιηηηθή ζηελ Διιάδα. 21 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3: Ο ΥΧΡΟΣΑΞΙΚΟ ΥΔΓΙΑΜΟ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΜΔΛΔΣΗ ΠΔΡΙΠΣΧΗ 3.1 Ζ εμέιημε ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα.. 25 3.2 ΜΔΛΔΣΖ ΠΔΡΗΠΣΧΖ: Πεξηθεξεηαθφ Πιαίζην Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο Πεξηθέξεηαο Κξήηεο. 30 5

ΜΔΡΟ Β : ΔΙΓΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΥΧΡΟΣΑΞΙΚΟΤ ΥΔΓΙΑΜΟΤ ΚΑΙ ΑΔΙΦΟΡΟΤ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΓΙΑ ΣΟΝ ΣΟΤΡΙΜΟ (ΔΠΥΑΑΣ) ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΑΝΣΙΜΔΣΧΠΙΗ ΣΗ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ Δ ΔΠΙΗΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΙΚΑ ΚΔΙΜΔΝΑ 4.1 Τπνπξγείν Σνπξηζηηθήο Αλάπηπμεο (ΤΣΑ).. 33 4.2 Έθζεζε Δθαξκνγήο ηνπ Δζληθνχ Πξνγξάκκαηνο Μεηαξξπζκίζεσλ 2005-2008... 35 4.3 Δζληθφ ηξαηεγηθφ Πιαίζην Αλαθνξάο (ΔΠΑ) 2007-2013.. 36 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5: ΔΙΓΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΥΧΡΟΣΑΞΙΚΟΤ ΥΔΓΙΑΜΟΤ ΚΑΙ ΑΔΙΦΟΡΟΤ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΓΙΑ ΣΟΝ ΣΟΤΡΙΜΟ (ΔΠΥΑΑΣ) 5.1 Δηδηθφ Πιαίζην Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Σνπξηζκφ (ΔΠΥΑΑΣ). 39 5.2 Κξηηηθή γηα ην ΔΠΥΑΑΣ.. 53 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6: ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ. 61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 73 6

ΑΡΚΣΙΚΟΛΔΞΑ ΔΠΔΞΗΓΗΗ Δ.Δ. Δπξσπατθή Έλσζε Δ.Ο.Κ. Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα Δ.Π Δπηρεηξεζηαθφ Πξφγξακκα Δ.Π.Υ..Α.Α.Σ. Δηδηθφ Πιαίζην Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Σνπξηζκφ Δ..Π.Α Δζληθφ ηξαηεγηθφ Πιαίζην Αλαθνξάο Κ.Τ.Α. Κνηλή Τπνπξγηθή Απφθαζε Π.Δ.Ρ.Π.Ο. Πεξηνρέο Δηδηθά Ρπζκηδφκελεο Πνιενδφκεζεο Π.Ο.Α.Π.Γ. Πεξηνρέο Οξγαλσκέλεο Αλάπηπμεο Παξαγσγηθψλ Γξαζηεξηνηήησλ Π.Ο.Σ. Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Σνπξηζκνχ Π.Ο.Σ.Α. Πεξηνρέο Οινθιεξσκέλεο Σνπξηζηηθήο Αλάπηπμεο Π.Π.Υ..Α.Α.Π.Κ. Πεξηθεξεηαθφ Πιαίζην Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο Πεξηθέξεηαο Κξήηεο.Γ.Η.Σ. πκπξάμεηο Γεκφζηνπ θαη Ηδησηηθνχ Σνκέα.Μ..Π..Δ. ηξαηεγηθή Μειέηε Πεξηβαιινληηθήο Δθηίκεζεο Τ.ΠΔ.ΥΧ.ΓΔ. Τπνπξγείν Πεξηβάιινληνο Υσξνηαμίαο θαη Γεκνζίσλ Έξγσλ 7

ΔΙΑΓΧΓΗ Σα πξψηα ηαμίδηα αξρίδνπλ ζηνπο αξραίνπο ρξφλνπο θαη καδί ηνπο αξρίδεη θαη κηα πνξεία ζην ρξφλν, νη ζπλερείο κεηαιιαγέο ηεο νπνίαο δηακνξθψλνπλ ην ζχγρξνλν ηνπξηζκφ κε ηε κνξθή πνπ ηνλ γλσξίδνπκε ηδηαίηεξα κεηά ην 1950. ηελ πνξεία απηή, ν 19 νο αηψλαο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ν αηψλαο-θιεηδί γηα ηε δπλακηθή αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ηε δηακφξθσζε ησλ ζπλζεθψλ πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηε κειινληηθή καδηθνπνίεζε. ηε ζπλέρεηα, νη εμειίμεηο ηνπ 20νχ αηψλα έσο θαη ην Β Παγθφζκην Πφιεκν απνηεινχλ νπζηαζηηθά κηα ζπλέρεηα ησλ θπξίαξρσλ ηάζεσλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηνλ λέν «νξγαλσκέλν» ηνπξηζκφ ζηνλ παγθφζκην ρψξν. Ζ εθεχξεζε ηνπ απηνθηλήηνπ θαη ε θαηνπηλή καδηθή παξαγσγή ηνπ δίλεη κηα εληππσζηαθή ψζεζε ζηα ηαμίδηα. Παξάιιεια, ε ρξήζε ηνπ αεξνπιάλνπ 1 θαη ηνπ πινίνπ ηνλψλνπλ ηε καδηθφηεηα ηνπ ηνπξηζκνχ, γεγνλφο πνπ ζα εληαζεί ηδηαίηεξα κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970, φπνπ ν ξφινο ησλ ηνπξηζηηθψλ πξαθηφξσλ (tour operators) ζα απνδεηρηεί θαζνξηζηηθφο ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ηξφπνπ ηεο «λέαο» κνξθήο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο 2. Υαξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ είλαη ν νκαδηθφο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δηαθηλείηαη, ν νπνίνο εμαζθαιίδεη ζ απηνχο πνπ ζπκκεηέρνπλ ζην καδηθφ ηνπξηζκφ έλα ζπγθξηηηθά θζελφ παθέην δηαθνπψλ. ην κεγάιν απηφ πιήζνο ηνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ ππάξρεη θαη έλα κέξνο πνπ ζπλερψο δηεπξχλεηαη κε πην εμεηδηθεπκέλα ελδηαθέξνληα απφ φηη ήιηνο-ζάιαζζα. Οη ηνπξίζηεο απηνί αλαδεηνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηα ελδηαθέξνληά ηνπο κέζα απφ άιιεο κνξθέο ηνπξηζκνχ, ελαιιαθηηθέο ηνπ παξαδνζηαθνχ ηνπξηζκνχ. Οη ελαιιαθηηθέο απηέο κνξθέο ηνπξηζκνχ απνηεινχλ κέξνο ελφο λένπ πξνηεηλφκελνπ ηνπξηζηηθνχ κνληέινπ ην νπνίν απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, πξνσζεί ηελ αεηθφξν ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, δειαδή ηελ αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ πνπ εγγπάηαη παξάιιεια ηελ πξνζηαζία θαη αμηνπνίεζε ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ πεξηνρψλ. «Οδεγφο» ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ νξίσλ γηα ηελ ηνπξηζηηθή απηή αλάπηπμε απνηειεί ε εθ ησλ πξνηέξσλ κειέηε ηε θέξνπζαο ηθαλφηεηαο ησλ ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ. ηε ζχγρξνλε Διιάδα, ν ηνπξηζκφο μεθίλεζε λα παξνπζηάδεη νξγαλσκέλε κνξθή κεηά ην 1950. Ζ εζληθή φκσο ηνπξηζηηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζήζεθε 1 Ζ Διιάδα -θπξίσο ιφγσ ηεο απφζηαζήο ηεο απφ ηηο ρψξεο πξνέιεπζεο θαη ηνπ πνιπλεζησηηθνχ ραξαθηήξα ηεο- απνηειεί ηελ επξσπατθή ρψξα φπνπ ν αξηζκφο ησλ ηνπξηζηψλ πνπ έξρεηαη κε αεξνπιάλν είλαη ν πιένλ πςειφο. 2 Διέλε Μπξηαζνχιε: «ρεδηαζκφο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο: ραξαθηεξηζηηθέο πξνζεγγίζεηο», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 8

δηαρξνληθά, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πνιχρξνλε έιιεηςε ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ, νδήγεζαλ ζε ρσξηθέο ππεξζπγθεληξψζεηο ζηηο παξαδνζηαθέο ηνπξηζηηθέο πεξηνρέο (Κέξθπξα, Ρφδνο, Μχθνλνο), πξνθαιψληαο δπζκελείο πεξηβαιινληηθέο θαη θνηλσληθννηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ζηηο πεξηνρέο απηέο, αιιά θαη ζπλνιηθή ππνβάζκηζε ηνπ ηνπξηζηηθνχ πξντφληνο ηεο ρψξαο 3. Μέζα ζε απηέο ηηο ζπλζήθεο δεκνζηεχηεθε ην Μάην 2007 ην ρέδην ηεο Κνηλήο Τπνπξγηθήο Απφθαζεο γηα ην Δηδηθφ Πιαίζην Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Σνπξηζκφ (ΔΠΥΑΑΣ). ην ΔΠΥΑΑΣ πεξηιακβάλεηαη, γηα πξψηε θνξά ζηελ Διιάδα, «ε παξνρή θαηεπζχλζεσλ, θαλφλσλ θαη θξηηεξίσλ γηα ηε ρσξηθή δηάξζξσζε, νξγάλσζε θαη αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν θαη ησλ αλαγθαίσλ πξνο ηνχην ππνδνκψλ θαζψο θαη ε δηαηχπσζε ελφο ξεαιηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο δξάζεο γηα ηελ επφκελε δεθαπεληαεηία (2007 2021)» (άξζξν 1). ηελ εξγαζία δίλεηαη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ παξνπζίαζε θαη ην ζρνιηαζκφ ηνπ Πιαηζίνπ απηνχ κε ζηφρν ηελ αλάδεημε ηεο πξνζθνξάο, αιιά θαη ησλ αδχλακσλ ζεκείσλ ηνπ. πγθεθξηκέλα, ε εξγαζία πνπ αθνινπζεί δηαθξίλεηαη ζε δχν κέξε. ην πξψην θεθάιαην ηνπ πξψηνπ κέξνπο γίλεηαη κηα παξνπζίαζε ηεο εμέιημεο ηνπ παγθφζκηνπ ηνπξηζκνχ, αθηεξψλνληαο παξάιιεια έλα κέξνο ηνπ θεθαιαίνπ ζηελ αλαθνξά ησλ λέσλ κνξθψλ θαη ηάζεσλ ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ, ηεο αεηθφξνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο θαη ηεο κειέηεο ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο θάζε ελ δπλάκεη ηνπξηζηηθήο πεξηνρήο. ηε ζπλέρεηα, ζην δεχηεξν θεθάιαην εμεηδηθεχεηαη ε κειέηε ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν, ελψ ζην ηξίην θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηελ εμέιημε ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα. ην θεθάιαην απηφ επηρεηξείηαη ε παξνπζίαζε ηεο κειέηεο πεξίπησζεο ηνπ Πεξηθεξεηαθνχ Πιαηζίνπ Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο ηεο Πεξηθέξεηαο Κξήηεο. Σν δεχηεξν κέξνο ηεο εξγαζίαο αθηεξψλεηαη εμ νινθιήξνπ ζηε κειέηε ηνπ Δηδηθνχ Πιαηζίνπ Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Σνπξηζκφ (ΔΠΥΑΑΣ). ην ηέηαξην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο εμεηάδεηαη ε αληηκεηψπηζε ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο ζε επίζεκα πξνγξακκαηηθά θείκελα. Γηα ην ζθνπφ απηφ, έρνπλ επηιερζεί πξνο κειέηε ηξία δεκνζηεπκέλα θείκελα: έλα θείκελν πξνηάζεσλ Τπνπξγείνπ Σνπξηζηηθήο Αλάπηπμεο γηα ην ζρεδηαζκφ ησλ παξεκβάζεσλ 3 Πάξηο Σζάξηαο: «Κξηηηθή απνηίκεζε ησλ παξακέηξσλ ζπγθξφηεζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο κεηαπνιεκηθήο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 9

ηεο λέαο πξνγξακκαηηθήο πεξηφδνπ 2007-2013, φζνλ αθνξά ηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ 4, ε Έθζεζε Δθαξκνγήο ηνπ Δζληθνχ Πξνγξάκκαηνο Μεηαξξπζκίζεσλ 2005-2008 5 θαη ην Δζληθφ ηξαηεγηθφ Πιαίζην Αλαθνξάο (ΔΠΑ) 2007-2013 6. Δμαηξεηηθφ φκσο ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε κειέηε ζην πέκπην θεθάιαην ηνπ ΔΠΥΑΑΣ, φπνπ αθνχ πξνεγεζεί κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζην θείκελν ηνπ Δηδηθνχ Πιαηζίνπ επηρεηξείηαη ζηε ζπλέρεηα θξηηηθή παξνπζίαζε ηεο πξνζθνξάο θαη ησλ ειιείςεψλ ηνπ, πάληα κε ζηφρν ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ, ίζσο θαη νξηζκέλσλ πξνηάζεσλ βειηίσζήο ηνπ. Σέινο, ζην έθην θεθάιαην δηαηππψλνληαη ηα ζπλνιηθά ζπκπεξάζκαηα ηεο εξγαζίαο, θαζψο θαη θάπνηεο πξνηάζεηο γηα ηε βειηίσζε ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο. Βαζηθφο ζηφρνο ηνπ θεθαιαίνπ απηνχ είλαη λα ηνληζηεί γηα κία αθφκε θνξά φηη βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ επίηεπμε ηνπ κνληέινπ ηεο αεηθφξνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, ην νπνίν απνηειεί πηα κνλφδξνκν γηα ηε ζσζηή δηαρείξηζε ηνπ θπζηθνχ θαη πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο ηεο ρψξαο καο, απνηειεί ν νξζνινγηθφο ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο ηνπ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ, πάληα κε θχξην γλψκνλα ην πεξηβάιινλ. 4 Τπνπξγείν Σνπξηζηηθήο Αλάπηπμεο, νκάδα ζρεδηαζκνχ πξνγξάκκαηνο 2007-2013, «πλζεηηθφ θείκελν γηα ηνλ ζρεδηαζκφ ησλ παξεκβάζεσλ ηεο πξνγξακκαηηθήο πεξηφδνπ 2007-2013 ζηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ», επηέκβξηνο 2006. 5 Τπνπξγείν Οηθνλνκίαο & Οηθνλνκηθψλ, «Δζληθφ Πξφγξακκα Μεηαξξπζκίζεσλ 2005-2008, Έθζεζε Δθαξκνγήο 2006». 6 Τπνπξγείν Οηθνλνκίαο & Οηθνλνκηθψλ, Γεληθή Γξακκαηεία Δπελδχζεσλ & Αλάπηπμεο, «Δζληθφ ηξαηεγηθφ Πιαίζην Αλαθνξάο 2007-2013», Ηαλνπάξηνο 2007. 10

ΜΔΡΟ Α : ΥΧΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΣΟΤΡΙΜΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: Ο ΠΑΓΚΟΜΙΟ ΣΟΤΡΙΜΟ 1.1 Ζ εμέιημε ηνπ παγθφζκηνπ ηνπξηζκνχ Σα πξψηα ηαμίδηα αξρίδνπλ ζηνπο αξραίνπο ρξφλνπο θαη καδί ηνπο αξρίδεη θαη κηα πνξεία ζην ρξφλν, νη ζπλερείο κεηαιιαγέο ηεο νπνίαο δηακνξθψλνπλ ην ζχγρξνλν ηνπξηζκφ κε ηε κνξθή πνπ ηνλ γλσξίδνπκε ηδηαίηεξα κεηά ην 1950. Οη πξψηνη ηαμηδηψηεο ήηαλ επηζηήκνλεο θαη έκπνξνη πνπ ζπλέδεαλ ην ηαμίδη κε ην επάγγεικά ηνπο. Ζ αλάπηπμε ησλ πξψησλ κεγάισλ πφιεσλ ζηε Μεζνπνηακία νδεγεί ζηελ αλάγθε επαθψλ γηα εκπνξηθνχο θαη πνιηηηθνχο ή κνξθσηηθνχο ιφγνπο. Ζ εθεχξεζε ηνπ ρξήκαηνο απφ ηνπο νπκέξηνπο ην 4000 π.υ. αιιά θαη ηεο ζθελνεηδνχο γξαθήο θαζψο θαη ηεο ξφδαο, ηνπο δίλεη αλακθίβνια ηνλ ηίηιν ησλ ηδξπηψλ ηνπ ηνπξηζκνχ 7. Ο 19 νο αηψλαο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ν αηψλαο-θιεηδί γηα ηε δπλακηθή αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ηε δηακφξθσζε ησλ ζπλζεθψλ πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηε κειινληηθή καδηθνπνίεζε. Δίλαη ν αηψλαο πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα πξψηκε κνξθή ηνπξηζκνχ, πνπ απνηειεί πξνλφκην ησλ αξηζηνθξαηηθψλ ηάμεσλ, ηδίσο αγγιηθψλ, πνπ αλαθαιχπηνπλ θπξίσο ηελ Ηηαιία. Ζ αξρή γίλεηαη κε ηηο εμειίμεηο ζην ρψξν ησλ κεηαθνξψλ θαη επηθνηλσληψλ, ζπλερίδεηαη κε ηελ νξγαλσηηθή θαη νηθνλνκηθή επέθηαζε ηνπ ηνπξηζκνχ ζηνλ παγθφζκην ρψξν θα νινθιεξψλεηαη κε ηηο ζεζκηθέο, θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο αλαθαηαηάμεηο πνπ νδεγνχλ ζηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε. Σελ πεξίνδν απηή ε κεζαία ηάμε δηαξθψο δηεπξχλεηαη θαη απμάλεη ηα εηζνδήκαηά ηεο, ελψ ε κεηαλάζηεπζε πξνο ηα αζηηθά θέληξα αλαβαζκίδεη ην ξφιν ησλ κεγάισλ πφιεσλ ηεο επνρήο πνπ γίλνληαη δηνηθεηηθά, νηθνλνκηθά θαη εθπαηδεπηηθά θέληξα. Οη εμειίμεηο ηνπ 20νχ αηψλα έσο θαη ην Β Παγθφζκην Πφιεκν απνηεινχλ νπζηαζηηθά κηα ζπλέρεηα ησλ θπξίαξρσλ ηάζεσλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηνλ λέν «νξγαλσκέλν» ηνπξηζκφ ζηνλ παγθφζκην ρψξν. Ζ εθεχξεζε ηνπ απηνθηλήηνπ θαη ε θαηνπηλή καδηθή παξαγσγή ηνπ δίλεη κηα εληππσζηαθή ψζεζε ζηα ηαμίδηα ηδηαίηεξα ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπξηζκνχ- θαη αλνίγεη ην δξφκν γηα ηελ απηνλφκεζε ησλ ηνπξηζηψλ πνπ επηιέγνπλ θαη απνθαζίδνπλ επθνιφηεξα έλα ηαμίδη. Παξάιιεια, ε ρξήζε ηνπ 7 McIntosh W.R. Goeldner C.R., Tourism: principles, practices, philosophies, Νέα Τφξθε, John Wiley & Sons Inc., 1986. 11

αεξνπιάλνπ 8 θαη ηνπ πινίνπ ηνλψλνπλ ηε καδηθφηεηα ηνπ ηνπξηζκνχ, γεγνλφο πνπ ζα εληαζεί ηδηαίηεξα κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970, φπνπ ν ξφινο ησλ ηνπξηζηηθψλ πξαθηφξσλ (tour operators) ζα απνδεηρηεί θαζνξηζηηθφο ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ηξφπνπ ηεο «λέαο» κνξθήο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο 9. Έλαο, ινηπφλ, δηαξθψο θαη κεγαιχηεξνο αξηζκφο πεξηνρψλ αλαπηχζζεηαη κε βάζε ηηο παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ηα «ηνπξηζηηθά ζέξεηξα» πιεζαίλνπλ θαη εμεηδηθεχνληαη: αζηηθά θέληξα κε πνιηηηζηηθνχο πφξνπο, πεξηνρέο ρεηκεξηλψλ ζπνξ, παξαζαιάζζηεο πεξηνρέο κε παξαζεξηζηηθφ ηνπξηζκφ θαινθαηξηνχ, πεξηνρέο κε ηακαηηθέο πεγέο θηι. Ο ηνπξηζκφο γίλεηαη πιένλ κηα δηαξθψο θαη επξχηεξνπ θάζκαηνο αλαπηπμηαθή δξαζηεξηφηεηα πνπ παξάγεη εηζφδεκα θαη δηακνξθψλεη λέεο επαγγεικαηηθέο εμεηδηθεχζεηο θαη κνξθέο απαζρφιεζεο ζηνλ παγθφζκην ρψξν. Μεηά ην 1950 ν ηνπξηζκφο αξρίδεη λα αλαπηχζζεηαη κε εληππσζηαθνχο ξπζκνχο πνπ απνηππψλνληαη ηφζν ζηνπο δείθηεο θίλεζεο ησλ ηνπξηζηψλ (αθίμεηο, δηαλπθηεξεχζεηο), φζν θαη ζηνπο νηθνλνκηθνχο θαη αλαπηπμηαθνχο δείθηεο πνπ ηνλ ραξαθηεξίδνπλ (ηνπξηζηηθή δαπάλε, απαζρφιεζε, επελδχζεηο, ππνδνκή). Ζ αικαηψδεο απηή αλάπηπμε εληζρχζεθε απφ κηα ζεηξά παξαγφλησλ θαη γεγνλφησλ πνπ ζεκαηνδφηεζαλ ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν. Ζ εληππσζηαθή αχμεζε ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο αλαπηπγκέλεο, αιιά θαη ζε πνιιέο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο, νη θαηαθηήζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ, κε ηελ δπλαηφηεηα κεγαιχηεξσλ ακεηβφκελσλ δηαθνπψλ, θαζψο θαη ε βειηίσζε ησλ κεηαθνξηθψλ κέζσλ νδήγεζε ζε καδηθνπνίεζε ηνπ ηνπξηζκνχ. Παξάιιεια φκσο, ζηηο ρψξεο απηέο παξαηεξείηαη θαη κηα εληππσζηαθή αχμεζε ησλ ηαμηδηψλ εηδηθψλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ, βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ νπνίσλ είλαη αθελφο ν ζεβαζκφο ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, ηνπ πνιηζκνχ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο θαη αθεηέξνπ έλα πξφηππν ηαμηδηνχ πνπ δίλεη έκθαζε ζηε δσή ζηελ χπαηζξν θαη ζηηο ελεξγεηηθέο δηαθνπέο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ έλα ζχκπιεγκα δξαζηεξηνηήησλ ζρεηηθψλ κε ηελ άζιεζε, ηνλ πνιηηηζκφ, ηε θπζηνιαηξία θ.ά 10. Σέινο, φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, απνδείρηεθε θαζνξηζηηθή καθξνρξφληα ε ζπκβνιή ησλ ηνπξηζηηθψλ πξαθηφξσλ ζηε βηνκεραλνπνίεζε ηειηθά 8 Ζ Διιάδα -θπξίσο ιφγσ ηεο απφζηαζήο ηεο απφ ηηο ρψξεο πξνέιεπζεο θαη ηνπ πνιπλεζησηηθνχ ραξαθηήξα ηεο- απνηειεί ηελ επξσπατθή ρψξα φπνπ ν αξηζκφο ησλ ηνπξηζηψλ πνπ έξρεηαη κε αεξνπιάλν είλαη ν πιένλ πςειφο. 9 Διέλε Μπξηαζνχιε: «ρεδηαζκφο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο: ραξαθηεξηζηηθέο πξνζεγγίζεηο», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 10 Πάξηο Σζάξηαο: «Σνπξίζηεο, ηαμίδηα, ηφπνη: θνηλσληνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ζηνλ ηνπξηζκφ», εθδφζεηο ΔΞΑΝΣΑ 1996. 12

ηνπ ηνπξηζκνχ, θαζψο επεξέαζαλ ηφζν ηνλ φγθν ησλ ηνπξηζηηθψλ ξνψλ φζν θαη ηνλ πξννξηζκφ ηνπο. Ζ ζέζε ηνπο απηή εληζρχεηαη απφ ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ πξννξηζκψλ πνπ πξνζθέξνπλ ην ίδην ηνπξηζηηθφ πξντφλ (καδηθφ ειηνηξνπηθφ ηνπξηζκφ παξαιίαο) ζε φιν ηνλ θφζκν θαη ηελ ππεξβάιινπζα πξνζθνξά θπξίσο θιηλψλ. Όζνλ αθνξά ηελ Διιάδα, θαηφξζσζαλ λα επεξεάζνπλ ηε ζπγθέληξσζε ησλ ηνπξηζηψλ, θάηη ην νπνίν είλαη εκθαλέο εάλ εμεηαζηεί ε ζρέζε κεηαμχ πνζνζηνχ ηνπξηζηψλ κηαο εζληθφηεηαο πνπ έξρεηαη κε ηζάξηεξ θαη ηνπ πνζνζηνχ ζπγθέληξσζήο ηεο ζηηο θχξηεο ηνπξηζηηθέο πεξηνρέο (Κνκίιεο 1986: 169-174). Πξάγκαηη, απφ ηα ζηνηρεία αθίμεσλ ηνπξηζηψλ ζηα ζχλνξα θαη δηαλπθηεξεχζεσλ πξνθχπηεη φηη νη Βξεηαλνί, πνπ δηαθηλνχληαη ζην κεγαιχηεξν βαζκφ κε ηζάξηεξ, πξαγκαηνπνηνχλ ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ δηαλπθηεξεχζεψλ ηνπο ζηηο κεγάιεο ηνπξηζηηθέο πεξηνρέο (Κέξθπξα, Ρφδν, Κξήηε). Γηαπηζηψλεηαη, ινηπφλ, φηη νη tour operators θαηφξζσζαλ λα επηβάιινπλ ηειηθά ην κνληέιν ηνπ θηελνχ καδηθνχ ηνπξηζκνχ ζπκβάιινληαο ζηε κείσζε ηνπ θφζηνπο ησλ δηαθνπψλ (νξγαλσκέλα παθέηα δηαθνπψλ, εηαηξείεο ηζάξηεξ) θαη ζηε ζεακαηηθή αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ θαηαλαισηψλ-ηνπξηζηψλ 11. 1.2 Μνξθέο θαη ηάζεηο ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ Υαξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ είλαη ν νκαδηθφο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δηαθηλείηαη, ν νπνίνο εμαζθαιίδεη ζ απηνχο πνπ ζπκκεηέρνπλ ζην καδηθφ ηνπξηζκφ έλα ζπγθξηηηθά θζελφ παθέην δηαθνπψλ. ην κεγάιν απηφ πιήζνο ηνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ ππάξρεη θαη έλα κέξνο πνπ ζπλερψο δηεπξχλεηαη κε πην εμεηδηθεπκέλα ελδηαθέξνληα απφ φηη ήιηνο-ζάιαζζα. Οη ηνπξίζηεο απηνί αλαδεηνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηα ελδηαθέξνληά ηνπο κέζα απφ άιιεο κνξθέο ηνπξηζκνχ, ελαιιαθηηθέο ηνπ παξαδνζηαθνχ ηνπξηζκνχ. Οη λέεο απηέο κνξθέο ηνπξηζκνχ έρνπλ σο ζηφρν λα είλαη πην απνδνηηθέο, θαιχηεξα θαηαλεκεκέλεο ζην ρξφλν θαη ζπκβαηέο κε ην πεξηβάιινλ γηα άκβιπλζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ πνπ πξνθαιεί ν καδηθφο ηνπξηζκφο. Σα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ησλ λέσλ απηψλ ηνπξηζηψλ είλαη φηη ηα θίλεηξά ηνπο είλαη πεξηζζφηεξν «ηδενινγηθά» θαη ιηγφηεξν «βηνινγηθά» θαη ζπλδπάδνπλ ηηο δηαθνπέο ηνπο κε εμεηδηθεπκέλα ελδηαθέξνληα επηζηεκνληθά, επαγγεικαηηθά, πνιηηηζηηθά, αζιεηηθά, θαιιηηερληθά, ζξεζθεπηηθά, νηθνινγηθά θ.ά, πνπ ζπλδένληαη κε ηνπο λένπο θαη ηα 11 Γηάλλεο πηιάλεο: «Σνπξηζκφο θαη πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε. Ζ πεξίπησζε ησλ λεζηψλ ηνπ Αηγαίνπ», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 13

άηνκα ηεο ηξίηεο ειηθίαο. Οπζηαζηηθά, ινηπφλ, ην «ηνπξηζηηθφ πξντφλ», γίλεηαη ζθαηξηθφηεξν θαη ηείλεη λα πεξηιάβεη ην ζχλνιν ηνπ πεξηβάιινληνο φπνπ θηλείηαη ν ηνπξίζηαο, πξάγκα ζην νπνίν δελ δφζεθε πξνζνρή ζηελ Διιάδα. Αθφκε, έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ είλαη φηη νη ηνπξίζηεο απηνί είλαη ζε θάπνην βαζκφ απεμαξηεκέλνη απφ ην ρξφλν, γεγνλφο πνπ δηεπθνιχλεη ηελ απνζπκθφξεζε ηεο αηρκήο θαη ηελ επηκήθπλζε ηεο ηνπξηζηηθήο πεξηφδνπ. Οη λέεο απηέο κνξθέο ηνπξηζκνχ απνηεινχλ λέα ηνπξηζηηθά πξντφληα, επψλπκα, σο ζπλεδξηαθφο ηνπξηζκφο, αζιεηηθφο ηνπξηζκφο, ζαιάζζηνο ηνπξηζκφο, ζξεζθεπηηθφο ηνπξηζκφο, ηνπξηζκφο πγείαο, πνιηηηζηηθφο ηνπξηζκφο, αζηηθφο ηνπξηζκφο, νηθνινγηθφο ηνπξηζκφο θηι., πνπ έρνπλ κηα θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή θαη νηθνινγηθή δηάζηαζε, γη απηφ θαη είλαη νη κφλεο κνξθέο ηνπξηζκνχ πνπ εληζρχνληαη απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε (ΔΔ). Ζ αλάπηπμε ησλ θαηεγνξηψλ απηψλ πξνυπνζέηεη εηδηθέο ππνδνκέο ζε θέληξα θαη εγθαηαζηάζεηο πνπ απαηηνχλ κεγάιεο επελδχζεηο, φρη άκεζεο απφδνζεο, θαη απηφ απνηειεί ην βαζηθφ πξφβιεκα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη πεξηνρέο, νη νπνίεο δηαζέηνπλ ηα θπζηθά δεδνκέλα θαη ηηο νξγαλσηηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ελαιιαθηηθψλ απηψλ κνξθψλ ηνπξηζκνχ 12. Έλα άιιν ζεκαληηθφ ζηνηρείν πνπ ζα πξέπεη λα ζπλππνινγηζηεί είλαη φηη ν ζχγρξνλνο ηνπξίζηαο-θαηαλαισηήο δηεπθνιχλεηαη πηα ζηελ επηινγή ηνπ απφ ηα ζπζηήκαηα πιεξνθφξεζεο πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ. Με ηε πξφζβαζε πνπ έρεη ζην ίληεξλεη κπνξεί λα πιεξνθνξείηαη απφ ην ζπίηη ηνπ γηα ηα δηαζέζηκα ηνπξηζηηθά πξντφληα ζε φιν ηνλ θφζκν θαη λα θάλεη ηηο επηινγέο ηνπ δηαζθαιίδνληαο ηε κέγηζηε δπλαηή απφδνζε ηεο ζρέζεο value for money. Σν γεγνλφο απηφ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ νιηθή πνηφηεηα, ε νπνία ζα είλαη ε θπξίαξρε ηδενινγία ηεο ηνπξηζηηθήο πξνζθνξάο ηα επφκελα ρξφληα, αιιάδεη εληειψο ηε ινγηθή δηακφξθσζεο ησλ ζηξαηεγηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ζην κέιινλ. 1.3 Αεηθφξνο ηνπξηζηηθή αλάπηπμε Σν 1992 ε χλνδνο Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αλάπηπμε, πεξηζζφηεξν γλσζηή σο «χλνδνο ηνπ Ρίν», αλαγλψξηζε ηνλ Σνπξηζηηθφ & Σαμηδησηηθφ Σνκέα ζαλ ηνκέα θιεηδί γηα ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία θαη ζεψξεζε φηη ζα 12 Μηιηηάδεο Λνγνζέηεο: «Γίθαην ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο», εθδφζεηο ΑΚΚΟΤΛΑ, Αζήλα- Θεζζαινλίθε 2001. 14

κπνξνχζε ππφ φξνπο λα ζπκβάιιεη νπζηαζηηθά ζηελ αεηθφξν αλάπηπμε 13. Έηζη, απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 εκθαλίζηεθε ε πξνζέγγηζε ηεο αεηθφξνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, ηεο νπνίαο νπζηαζηηθά απψηαηνο ζηφρνο είλαη φρη ε αεηθφξνο ηνπξηζηηθή, αιιά γεληθά ε αεηθφξνο αλάπηπμε. Πξφθεηηαη γηα έλα πξφηππν ζρεδηαζκνχ πνπ επηδηψθεη λα ιάβεη ππφςε ζπγρξφλσο φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο πεξηβαιινληηθέο, νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο, πνιηηηζκηθέο- ζε φια ηα ρσξηθά επίπεδα, θαη λα νδεγήζεη ζε ιχζεηο πνπ ζα ηθαλνπνηνχλ ηνπο αληίζηνηρνπο ζηφρνπο ηζφξξνπα. 14 Σν κνληέιν απηφ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο πξνζπαζεί λα ηζνξξνπήζεη ηελ απαίηεζε γηα επηζηεκνληθή αξηηφηεηα ζηηο απνθάζεηο ζρεδηαζκνχ κε ηηο ζπλερψο κεηαβαιιφκελεο θαη απξφβιεπηεο ζπλζήθεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Φπζηθά, κε δεδνκέλν φηη ν ηνπξηζκφο έρεη εμειηρζεί ζε κηα πνιπδηάζηαηε θαη πνιχκνξθε δξαζηεξηφηεηα κε εγγελή αζηάζεηα, αβεβαηφηεηα θαη ξίζθν, ε πξνζέγγηζε απηή δελ είλαη εχθνιν λα εθαξκνζηεί πιήξσο, ηδηαίηεξα ζε κεγάιεο θιίκαθεο. Ο ζεζκφο ησλ ΠΟΣΑ (Πεξηνρέο Οινθιεξσκέλεο Σνπξηζηηθήο Αλάπηπμεο) ζηελ Διιάδα θηλείηαη ζηε ινγηθή απηήο ηεο πξνζέγγηζεο (Κνκίιεο 1995), αιιά ρξεηάδεηαη ε αμηνιφγεζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο εθαξκνγήο ηνπ γηα λα θαλεί αλ ηεξήζεθε ην γξάκκα ή θαη ην πλεχκα ηεο. Σν γεληθφηεξν, ινηπφλ, πξφβιεκα πνπ ηίζεηαη απφ ηνπο κειεηεηέο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο δελ αληηκεησπίδεηαη κφλν κε ηνλ έιεγρν ηεο πνηφηεηαο ησλ ππνδνρέσλ ησλ ξχπσλ (αέξαο, λεξφ, ζάιαζζα, έδαθνο) θαη κε ηελ αχμεζε ηεο πεξηβαιινληηθήο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ ηνπξηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ, αιιά κε αιιαγή ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο κε ηελ ελζσκάησζή ηεο ζηελ ηνπηθή νηθνλνκία, δηαηεξψληαο ηελ πνιηηηζηηθή θαη νηθνινγηθή πνηθηιφηεηα ησλ πεξηνρψλ ππνδνρήο, εκπιέθνληαο ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο κέζα απφ έλα νινθιεξσκέλν ζρέδην αλάπηπμεο θαη δηαρείξηζεο. Απηφ κπνξεί λα επηηεπρζεί ηφζν κε ηελ αλάπηπμε ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ, φζν θαη κε ηελ πξνζπάζεηα γηα βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο θαη ηεο πεξηβαιινληηθήο απφδνζεο ηνπ καδηθνχ ηνπξηζκνχ. Αλαθεξφκαζηε επνκέλσο ζηνλ ηνπξηζκφ εθείλν πνπ ζα πξνζηαηεχεη θαη ζα αμηνπνηεί ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πεξηνρήο ζηελ νπνία αλαπηχζζεηαη, δεκηνπξγψληαο λέεο ζέζεηο απαζρφιεζεο γηα εηδηθεπκέλν πξνζσπηθφ. Παξάιιεια, ζα θαηαλαιψλεη ηνπηθά πξντφληα κεηψλνληαο ηελ αλάγθε γηα κεηαθνξέο, ελψ ζπγρξφλσο 13 Γξ. Christine Richter: «Αεηθφξνο αλάπηπμε θαη ηνπξηζκφο: κεξηθά ζεκειηψδε εξσηήκαηα», άξζξν ζην TravelMag (www.travelmag.org), 12/08/07. 14 Διέλε Μπξηαζνχιε: «ρεδηαζκφο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο: ραξαθηεξηζηηθέο πξνζεγγίζεηο», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 15

ζα ζπκβάιιεη ζηε απνθπγή ηεο έληνλεο κνλνθαιιηέξγεηαο. Δπηπιένλ, ζα αλαδεηθλχεη θαη ζα αμηνπνηεί φινπο ηνπο ηνπηθνχο πφξνπο, ηδηαίηεξα ηνπο θπζηθνχο θαη ηνπο πνιηηηζηηθνχο, ρξεζηκνπνηψληαο ηα κέζα πνπ καο παξέρεη ε ζχγρξνλε ηερλνινγία, ζηεξίδνληαο φκσο πάληα ηελ αλάπηπμε αληηξξππαληηθήο ηερλνινγίαο θαη ζπκπεξηθνξψλ θηιηθψλ πξνο ην πεξηβάιινλ 15. Ζ ΔΔ, απφ ηελ πιεπξά ηεο έρεη επηζεκάλεη ζην πιαίζην ηεο αλαπηπμηαθήο ζηξαηεγηθήο ηεο ηε ζεκειηψδε ζεκαζία πνπ έρεη ε πξνζηαζία ηνπ ίδηνπ ηνπ πξννξηζκνχ σο ζπλφινπ. Δλζαξξχλεηαη ζπλεπψο έλαο αληαγσληζηηθφο αιιά θαη πνηνηηθφο ηνπξηζκφο πνπ λα ζέβεηαη ηε θέξνπζα ηθαλφηεηα ησλ θπζηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ πεξηνρψλ. Ζ πξνζπάζεηα γηα πηνζέηεζε αεηθφξσλ ηνπξηζηηθψλ κνληέισλ πξνσζείηαη κέζσ ησλ πξσηνβνπιηψλ θαη ησλ ρξεκαηνδνηηθψλ κέζσλ ηεο ΔΔ ζε ζπλεξγαζία πάληα κε ηα θξάηε-κέιε. Μηα ηέηνηα πξσηνβνπιία είλαη θαη ην πξφγξακκα «Δπξσπατθνί Πξννξηζκνί Αξηζηείαο» γηα ηελ αλάδεημε δηαθεθξηκέλσλ ηνπξηζηηθψλ πξννξηζκψλ, ην νπνίν έρεη σο ζηφρν ηελ αλάπηπμε ελφο ππεχζπλνπ θαη αεηθφξνπ ηνπξηζκνχ ζηηο επξσπατθέο πεξηθέξεηεο θαζψο θαη ηελ αληαιιαγή θαιψλ πξαθηηθψλ. 16 ην δίιεκκα ινηπφλ, πνηφηεηα ή πνζφηεηα, ε αεηθφξνο αλάπηπμε είλαη ζαθψο κε ην κέξνο ηεο πξψηεο. Πξνέρεη, κε άιια ιφγηα, ε πνηφηεηα ησλ ηνπξηζηψλ παξά νη πάζε ζπζία κεγάινη αξηζκνί επηζθεπηψλ θαη ηνπξηζηψλ. Δίλαη βέβαην φηη δελ ππάξρεη κηα θνηλά εθαξκφζηκε ιχζε γηα ηελ επίηεπμε ηειηθά ηεο αεηθφξνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, παξ φι απηά φκσο κέζα απφ δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζηε ηνπξηζηηθή λνκνζεζία θαη ζηελ νξγάλσζε ηνπ ζρεδηαζκνχ απφ ηε πιεπξά ησλ ηνπξηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ, αιιά θαη ζηε λννηξνπία ησλ ίδησλ ησλ ηνπξηζηψλ, ζα κπνξέζεη απηφ ην λέν κνληέιν ηνπξηζκνχ λα γίλεη εθηθηφ. 1.4 Φέξνπζα ηθαλφηεηα ζηνλ ηνπξηζκφ Ζ θέξνπζα ηθαλφηεηα είλαη κηα έθθξαζε πνπ ζπλαληάηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζε ζχγρξνλα θείκελα κειέηεο ησλ πξνηχπσλ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο. Αθφκε, είλαη θη έλα απφ ηα επηρεηξήκαηα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο αληηπάινπο ηνπ ΔΠΥΑΑΣ, θαζψο ηνλίδνπλ φηη δελ αλαθέξεηαη ζε θαλέλα ζεκείν ηνπ Δηδηθνχ Πιαηζίνπ ζέκα 15 Γηάλλεο πηιάλεο: «Σνπξηζκφο θαη πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε. Ζ πεξίπησζε ησλ λεζηψλ ηνπ Αηγαίνπ», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 16 Ρφδε Κξάηζα, Αληηπξφεδξνο ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ, «Αεηθφξνο ηνπξηζηηθή αλάπηπμε», ΖΜΔΡΖΗΑ 25/07/07. 16

εθηίκεζεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο 17. Γηα ην ιφγν απηφ θξίζεθε ζθφπηκν λα γίλεη κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηελ έλλνηα ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο ψζηε λα ηνληζηεί, θάηη ην νπνίν έρεη επηζεκάλεη ήδε ε ΔΔ ζηα πιαίζηα ηεο αλαπηπμηαθήο ζηξαηεγηθήο ηεο, φηη ζα πξέπεη λα απνηειεί βαζηθφ θξηηήξην γηα ην ζρεδηαζκφ ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ψζηε λα κελ ππνβαζκηζηεί ην θπζηθφ θαη πνιηηηζηηθφ πεξηβάιινλ. Ζ έλλνηα ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο, ζηα πιαίζηα ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο, κεηαθξάδεηαη σο ε δπλαηφηεηα κηαο γεσγξαθηθήο πεξηνρήο λα δηαηεξεί πιεζπζκνχο θαη δξαζηεξηφηεηεο ζπγθεθξηκέλσλ εηδψλ ρσξίο λα ππνβαζκίδεη ηε δηαηήξεζε ησλ ηνπηθψλ νηθνζπζηεκάησλ (αλζξψπηλσλ θαη θπζηθψλ) καθξνρξφληα (Vries 1989, Nijkamp 1988). ε ζρέζε κε ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, νξίδεηαη σο ν αξηζκφο ησλ ρξεζηψλ πνπ κπνξεί λα δερηεί κηα ηνπξηζηηθή πεξηνρή ρσξίο κφληκε πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε θαη ε εμαζθάιηζε ηεο ηθαλφηεηαο ηεο πεξηνρήο λα ππνζηεξίδεη δξαζηεξηφηεηεο αλαςπρήο, αιιά θαη ρσξίο λα ππνβαζκίδεη ηελ εκπεηξία αλαςπρήο ησλ επηζθεπηψλ (Cocossis θαη Parpairis 1992). Λακβάλνληαο ινηπφλ, ππφςε ην γεγνλφο φηη ν αξηζκφο ησλ δηεζλψλ κεηαθηλήζεσλ ηνπξηζηψλ αλακέλεηαη λα ππεξδηπιαζηαζηεί αλάκεζα ζην 2000 θαη ην 2020 (απφ 0,7 δηο ζε 1,6 δηο άηνκα), ζα πξέπεη λα αλαινγηζηνχκε εάλ νη ηφπνη ππνδνρήο ησλ ηνπξηζηψλ ζα κπνξέζνπλ λα αληέμνπλ ηφζν απμεκέλε επηζθεςηκφηεηα ρσξίο ηαπηφρξνλα λα ζέζνπλ ζε θίλδπλν ην πεξηβάιινλ 18. Γηα ην ιφγν απηφ, ε αλάιπζε ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο είλαη κία απφ ηηο βαζηθφηεξεο κεζφδνπο ζην ζρεδηαζκφ θαη ζηε δηαρείξηζε ηεο ηνπξηζηηθή αλάπηπμεο πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί σο «νδεγφο», ψζηε λα θαζνξηζηεί ε βέιηηζηε ρξήζε ησλ ηνπξηζηηθψλ πφξσλ. Ζ αλάγθε γηα κηα πνιπδηάζηαηε πξνζέγγηζε ηνπ πεξηβάιινληνο, θαζψο έρεη πιένλ κηα δηεπξπκέλε ζεψξεζε ζην πιαίζην ηεο «βηψζηκεο αλάπηπμεο», νδήγεζε ζηελ αλάπηπμε ηξηψλ δηαθνξεηηθψλ θαη δηαθξηηψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο κηαο πεξηνρήο: Α. ΦΤΗΚΖ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ - Οηθνινγηθή: ηελ ηθαλφηεηα ησλ θπζηθψλ πφξσλ θαη νηθνζπζηεκάησλ λα ππνζηεξίδνπλ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, 17 χιινγνο Διιήλσλ Πνιενδφκσλ θαη Υσξνηαθηψλ (ΔΠΟΥ) «Θέζεηο επί ηνπ ρεδίνπ ΚΤΑ γηα ηνλ Σνπξηζκφ». 18 Γξ.Christine Richter: «Αεηθφξνο αλάπηπμε θαη ηνπξηζκφο: κεξηθά ζεκειηψδε εξσηήκαηα», www.travelmag.gr 03/08/07. 17

- Υσξηθή: ηελ ηθαλφηεηα ηεο ππνδνκήο θαη ηεο αλσδνκήο λα ππνζηεξίδνπλ ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε. Β. ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ - Φπρνινγηθή: ε επραξίζηεζε/απφιαπζε ηνπ επηζθέπηε ζεσξείηαη σο κέηξν/φξην γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ ζε κηα πεξηνρή, - Πνιηηηζηηθή: πεξηγξάθεηαη ε αλνρή ηνπ εγρψξηνπ πιεζπζκνχ (ζπκπεξηθνξά θιπ) ή ηνπ ηφπνπ (αηζζεηηθή ηνπίνπ θιπ) ζην ηνπξηζκφ. Γ. ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ: εζηηάδεηαη ζηε ζρέζε ηεο ηνπηθήο νηθνλνκίαο σο πξνο ηνλ ηνπξηζκφ. Ζ θάζε κία απφ ηηο πξνζεγγίζεηο απηέο νξίδεη θαη κηα δηαθνξεηηθή δηάζηαζε ζηνλ θαζνξηζκφ νξίσλ ζηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ελφο ηφπνπ, εθθξάδνληάο ηελ ζε φξνπο έληαζεο ηεο ρξήζεο ηνπ ρψξνπ, είηε ζε ζρέζε κε ηνλ αξηζκφ ηνπξηζηψλ είηε κε ηελ νηθηζηηθή αλάπηπμε γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ ηνπξηζκνχ. Κπξίαξρν ξφιν γηα ηελ επηινγή ηνπ εθηθηνχ ζελαξίνπ αλάπηπμεο απνηεινχλ νη νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο παξάκεηξνη, ελψ ιακβάλνληαη ππφςε θαη ρσξηθέο θαη νηθνινγηθέο παξάκεηξνη σο φξηα. ηε δηαδηθαζία απηή ε επξεία ζπκκεηνρή ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ ζηελ αμηνιφγεζε ησλ πξνηχπσλ θαη ζην ζρεδηαζκφ ηεο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο είλαη απαξαίηεηε. Ζ θέξνπζα ηθαλφηεηα ιεηηνπξγεί επνκέλσο είηε σο φξην είηε σο ζηφρνο. ηελ πξάμε φκσο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πηνζεηνχληαη θαη ηα δχν καδί, φπνπ ε θέξνπζα ηθαλφηεηα ηνπ ηνπξηζηηθνχ πξννξηζκνχ θαζνξίδεη ηελ επηινγή βέιηηζηνπ πξνηχπνπ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο, αιιά θαη ην επηζπκεηφ πξφηππν θαζνξίδεη ηελ απνδεθηή θέξνπζα ηθαλφηεηα. Ζ ρξήζε φκσο ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο ζην ζρεδηαζκφ απαηηεί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζηαδίνπ ηεο εθαξκνγήο ηεο θαη ηελ χπαξμε ελφο αμηφπηζηνπ ζπζηήκαηνο παξαθνινχζεζεο θαη αμηνιφγεζεο, δειαδή ηελ αλάπηπμε ηνπηθψλ κεραληζκψλ παξαθνινχζεζεο ησλ θξίζηκσλ ζηνηρείσλ πνπ ηελ πξνζδηνξίδνπλ θαη ηε ζχλδεζή ηνπο κε ηνπο κεραληζκνχο ιήςεο απνθάζεσλ ζην ζρεδηαζκφ 19. Δπνκέλσο, απνηειεί πξναπαηηνχκελν ηεο ράξαμεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ε κειέηε ηεο θέξνπζαο ηθαλφηεηαο, θαζψο πξέπεη λα θαζνξηζηνχλ ηα απαξαίηεηα φξηα ζηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ψζηε λα είλαη εθηθηή ε βηψζηκε αλάπηπμε, δειαδή λα 19 Υάξεο Κνθθψζεο: «Σνπξηζηηθή αλάπηπμε θαη θέξνπζα ηθαλφηεηα ζηα λεζηά», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 18

δηαζθαιηζηεί ν ζεβαζκφο ζηελ ηνπηθή θνηλσλία θαη ην πεξηβάιινλ, ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά, ηνπο πφξνπο θαη ηελ θπζηθή/πνιηηηζηηθε θιεξνλνκηά. 19

ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΓΙΑΥΡΟΝΙΚΗ ΔΞΔΛΙΞΗ ΣΗ ΣΟΤΡΙΣΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ 2.1 Ο ηνπξηζκφο ζηελ Διιάδα Ζ Διιάδα δηαζέηεη καθξφρξνλε παξάδνζε ζηνλ ηνπξηζκφ θαη ηε θηινμελία θπξίσο εμαηηίαο ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ αξραίνπ ηεο πνιηηηζκνχ. Οη μέλνη ζεσξνχληαλ ηεξνί ζηελ αξραία Διιάδα. Ο Ξέληνο Γίαο, ν παηέξαο ησλ ζεψλ, ήηαλ ν ζεφο ηεο θηινμελίαο πνπ πξνζηάηεπε ηνπο μέλνπο θαη ελέπλεε ηνπο ληφπηνπο λα θξνληίδνπλ ηνπο επηζθέπηεο ηνπο 20. Δπηπιένλ, ε Διιάδα σο ρψξα κε ηδηαίηεξα ελδηαθέξνληα γηα ην δηεζλέο ηαμηδησηηθφ θνηλφ ήηαλ γλσζηή απφ ηα ρξφληα ηεο ηνπξθνθξαηίαο κεηαμχ θπξίσο ησλ μέλσλ πεξηεγεηψλ 21. Ζ Διιάδα νπζηαζηηθά θαζηεξψζεθε σο ρψξα δηεζλνχο ηνπξηζηηθνχ ελδηαθέξνληνο απφ ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, φηαλ νη μέλνη αλαθάιπςαλ ηηο θπζηθέο ηεο νκνξθηέο θαη ηνπο αξραηνινγηθνχο ηεο ζεζαπξνχο, πνπ έθεξαλ ζην θσο νη Έιιελεο αξραηνιφγνη θαη νη μέλεο αξραηνινγηθέο απνζηνιέο. Πξνεγήζεθαλ νη πεξηεγεηέο, πνπ άξρηζαλ λα αλαθαιχπηνπλ, λα θαηαγξάθνπλ θαη λα ζρεδηάδνπλ ηνλ πινχην ησλ αξραίσλ ρξφλσλ, επξηζθφκελνη ππφ ηελ επίδξαζε θαη κηαο ραξαθηεξηζηηθήο γηα ηελ επνρή ηνπ ξνκαληηζκνχ αξραηνιαηξίαο. εκαληηθή ήηαλ ε ζπκβνιή ηδηαίηεξα ηεο αλαβίσζεο ησλ Οιπκπηαθψλ Αγψλσλ (1896) δηφηη έζεζαλ γηα πξψηε θνξά ην δήηεκα ηεο ππνδνρήο μέλσλ πεξηεγεηψλ θαη νξγάλσζεο ηεο θηινμελίαο ηνπο ζε επαγγεικαηηθή βάζε 22. ηαζκφο ζηηο εμειίμεηο ηνπ ειιεληθνχ ηνπξηζκνχ κπνξεί λα ζεσξεζεί ε δεκηνπξγία ην 1922 απηνηεινχο «Τπεξεζίαο Ξέλσλ θαη Δθζέζεσλ» ηνπ Τπνπξγείνπ Δζληθήο Οηθνλνκίαο, ραξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαθξηηήο παξεκβαηηθήο πνιηηηθήο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο γηα ηε ξχζκηζε θαη νξγάλσζε ηνπ ηνπξηζκνχ. Οη ζπδεηήζεηο θαη νη πξνβιεκαηηζκνί ηεο επνρήο εθείλεο γηα ηελ νξζνινγηθή νξγάλσζε ηνπ αζηηθνχ θξάηνπο δηακνξθψλνπλ ηα πιαίζηα κέζα απφ ηα νπνία ηα ππάξρνληα πξνβιήκαηα, φπσο αθξηβψο θαη ην δήηεκα ηεο νξγάλσζεο ηνπ ηνπξηζκνχ, αλαδεηνχλ ηηο ιχζεηο ηνπο 20 Dimitrios Buhalis: Tourism in Greece: Strategic Analysis and Challenges, Current Issues In Tourism Vol. 4, No. 5, 2001. 21 Μηιηηάδεο Λνγνζέηεο: «Γίθαην ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο», εθδφζεηο ΑΚΚΟΤΛΑ, Αζήλα- Θεζζαινλίθε 2001. 22 Γ.Α.Εαραξάηνπ, «Πξνιεγφκελα», έθδνζεο: Ο Πεξηεγεηηζκφο ελ Διιάδη, ππφ Νηθ. Λέθθα, Αζήλα 1996, ζ. VII. 20

απφ ηε κεξηά ηνπ δεκνζίνπ 23. Ζ πξσηνεκθαληδφκελε απηή παξέκβαζε ηνπ θξάηνπο πεξηιάκβαλε κηα ζεηξά απφ επηηπρείο ζρεδηαζκνχο θαη ελέξγεηεο γηα ην ζπλάιιαγκα, ηελ ηνπξηζηηθή πιεξνθφξεζε, ηελ πξνζηαζία ηνπ ηνπξηζηηθνχ θαη γεληθφηεξνπ πεξηβάιινληνο, ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο ππνδνκήο θαη ηελ πξνβνιή ηνπ ηνπξηζκνχ 24. Ο δεχηεξνο παγθφζκηνο πφιεκνο αλέζηεηιε θάζε ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα, ε νπνία απφ ην 1950 άξρηζε λα παξνπζηάδεη θάπνην ελδηαθέξνλ κεηά ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εζσηεξηθήο ηάμεο. Αθεηεξία ηνπ ζχγρξνλνπ ηνπξηζκνχ κπνξεί λα ζεσξεζεί ε πεξίνδνο ησλ κέζσλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60, φπνπ ν δηεζλήο ηνπξηζκφο ζηελ Διιάδα πιεζίαζε ζε αθίμεηο ην έλα εθαηνκκχξην! Σα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ ν ειιεληθφο ηνπξηζκφο ζεκείσζε ζεκαληηθέο πξνφδνπο πνπ νθείινληαη ζε κηα ζεηξά απφ επλντθνχο παξάγνληεο φπσο ε δεκηνπξγία ησλ αλαγθαίσλ ππνδνκψλ (αεξνδξφκηα, ιηκάληα, καξίλεο θηι), ε ζέζπηζε αλαπηπμηαθψλ θηλήηξσλ γηα λέεο ηνπξηζηηθέο θαη μελνδνρεηαθέο εγθαηαζηάζεηο 25, ε αμηνπνίεζε θαη πξνβνιή ησλ θπζηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ πφξσλ ηνπξηζηηθνχ ελδηαθέξνληνο, ηα κέηξα γηα ηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημε ησλ ειιεληθψλ λεζησηηθψλ ζπκπιεγκάησλ 26. Χζηφζν ε επηδίσμε βξαρπρξφλησλ θπξίσο ζηφρσλ θαη ε έιιεηςε ελφο καθξνρξφληνπ πξνγξάκκαηνο αλάπηπμεο, θαζψο θαη βαζηθήο έξεπλαο, επεξέαζαλ δπζκελψο ηφζν ηε ρσξνηαμηθή θαηαλνκή ησλ ηνπξηζηηθψλ θαηαιπκάησλ φζν θαη ηε κνξθή θαη ην κέγεζνο ησλ κνλάδσλ. 27 2.2 Σνπξηζηηθή πνιηηηθή ζηελ Διιάδα ηε ζχγρξνλε Διιάδα, φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ, ν ηνπξηζκφο μεθίλεζε λα παξνπζηάδεη νξγαλσκέλε κνξθή κεηά ην 1950, ελψ ε κεγάιε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε εκθαλίδεηαη ζηα κέζα ζηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, φηαλ άξρηζε λα κεηψλεηαη ε δήηεζε ησλ παξαζεξηζηηθψλ θέληξσλ ηεο Ηζπαλίαο ελζαξξχλνληαο έηζη ηε δήηεζε 23 Γεξάζηκνο Εαραξάηνο: «Σν αλαγθαίν ζρήκα θαη ζεζκηθφ πιαίζην άζθεζεο ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ζηελ Διιάδα ζήκεξα», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 24 Λέθθαο 1925. 25 Μηιη. Λνγνζέηε, «Πνιηηηθή θαη κέηξα γηα ηελ πξναγσγή ηεο πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο», Αζήλα 1992, ζ. 85 επ. 26 Μηιηηάδεο Λνγνζέηεο: «Γίθαην ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο», εθδφζεηο ΑΚΚΟΤΛΑ, Αζήλα- Θεζζαινλίθε 2001. 27 Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ (ΚΔΠΔ), «Σνπξηζκφο», Δθζέζεηο γηα ην Πξφγξακκα 1983-1987, Αζήλα 1987. 21

ελαιιαθηηθψλ Μεζνγεηαθψλ πξννξηζκψλ 28. Ζ θπξίαξρε αληίιεςε πνπ επηθξαηνχζε ζηα αξρηθά ζηάδηα ηεο αλάπηπμεο ηνπ ηνπξηζκνχ ζεσξνχζε ηελ ηνπξηζηηθή αλάπηπμε δήηεκα πξνζθνξάο θαηάιιειεο θπζηθήο ππνδνκήο θαη αλσδνκήο (δειαδή ην δεκφζην θαηαζθεπάδεη θαη δηαρεηξίδεηαη μελνδνρεηαθά θαηαιχκαηα) πνπ ζα πξνζέιθπαλ θπξίσο δηεζλείο ηνπξίζηεο. Σν κειαλφηεξν ζεκείν ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο θαηά ηηο πξψηεο θξίζηκεο δεθαεηίεο κεηά ηνλ πφιεκν ήηαλ ε νπζηαζηηθή απνπζία πηζησηηθήο πνιηηηθήο ηνπξηζηηθήο αλαπηχμεσο. Διήθζεζαλ, βεβαίσο, δηάθνξα κέηξα πηζησηηθήο πνιηηηθήο, ηα νπνία, φκσο, θαη αλεπαξθή ήζαλ πνζνηηθά, αιιά θαη αζχλδεηα κε ηηο ηδηνκνξθίεο θαη αλάγθεο ηνπ ηνπξηζηηθνχ ηνκέα. Αγλνήζεθαλ δειαδή ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, ηα νπνία δε κνηξάδεηαη κε θαλέλα άιιν θιάδν παξαγσγήο. Έλα απφ απηά είλαη φηη ζηεξείηαη ηεο δπλαηφηεηαο κεηεγθαηάζηαζεο απφ νηθνλνκηθήο άπνςεο- αλ ε αξρηθή επηινγή είηε ιφγσ απξφβιεπηεο κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ, είηε γηα άιινπο ιφγνπο απνδεηρζεί ιαλζαζκέλε. Σν γεγνλφο απηφ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ επνρηθφηεηα πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα, δεκηνπξγεί γηα ηνπο επελδπηέο θιίκα αβεβαηφηεηαο θαη επηρεηξεκαηηθνχ θηλδχλνπ. Σαπηφρξνλα απαηηείηαη ζχλζεζε θεθαιαίσλ κε ζρεηηθψο πςειφ πνζνζηφ δεζκεπκέλν ζηηο πάγηεο εγθαηαζηάζεηο, νδεγψληαο ζε αλάγθε χπαξμεο απμεκέλνπ πνζνζηνχ καθξνπξφζεζκνπ θεθαιαίνπ, ηδίνπ ή δαλεηθνχ. Έηζη, ηα πξψηα 10-15 ρξφληα ηεο κεηαπνιεκηθήο Διιάδαο, ηα κέηξα πνιηηηθήο γηα ελζάξξπλζε ησλ ηδησηηθψλ επελδχζεσλ παξά ην φηη ζηξέθνληαη κε φιεο ηηο πξναλαθεξζείζεο ειιείςεηο πξνο ηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ, έρνπλ σο επίθεληξν θπξίσο ηε βηνκεραλία. Οη κεγάιεο ειιείςεηο ζε βαζηθέο ππνδνκέο (θνζηνγφλεο γηα ηηο ηδησηηθέο επελδχζεηο) θαη ε αβεβαηφηεηα πνπ αλαπφηξεπηα ζπλδέεηαη κε ηελ καθξνπξφζεζκε δέζκεπζε θεθαιαίσλ ζε κηα αγνξά αδφκεηε, κε ππνηππψδε ρξεκαηνπηζησηηθή αγνξά θαη κεγάιε έιιεηςε επηρεηξεκαηηθνχ δπλακηθνχ θαη εμεηδηθεπκέλεο εξγαζίαο επέβαιε δηνξζσηηθή παξέκβαζε ηεο Πνιηηείαο, ψζηε λα πεξηνξηζζεί φζν ήηαλ δπλαηφλ ην κεγάιν απηφ κεηνλέθηεκα γηα φινπο ηνπο θιάδνπο παξαγσγήο 29. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη ηελ πεξίνδν 1951-1964, ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ δεκφζησλ επελδχζεσλ (55,9%) θαηεπζχλεηαη ζηελ θαηαζθεπή έξγσλ 28 Dimitrios Buhalis: Tourism In Greece: Strategic Analysis and Challenges, Current Issues In Tourism, Vol. 4, No. 5, 2001. 29 Παλαγηψηεο Γ. Παπιφπνπινο: «Κιαδηθά ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο», Ηλζηηηνχην Σνπξηζηηθψλ Δξεπλψλ θαη Πξνβιέςεσλ (ΗΣΔΠ), Μειέηεο:18, Αζήλα 2004. 22

ηνπξηζηηθήο αλσδνκήο, ελψ ηελ πεξίνδν 1965-1974 νη ηνπξηζηηθέο επελδχζεηο θαηεπζχλνληαη θπξίσο ζε έξγα ηνπξηζηηθήο ππνδνκήο. Ο αλαπξνζαλαηνιηζκφο απηφο, γεληθά ζε επίπεδν ρψξαο, ηεο ηνπξηζηηθήο πνιηηηθήο ζπκβαίλεη παξάιιεια κε ηελ παξαηεξνχκελε αιιαγή ηεο επελδπηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν (1965-1974), πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ν ηνκέαο απηφο «δξαζηεξηνπνηείηαη» ζε κεγάιν βαζκφ κε ηε βνήζεηα ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ησλ ζεζπηδφκελσλ απφ ην θξάηνο κέηξσλ-θηλήηξσλ 30. Χζηφζν, ε ρξεκαηνδφηεζε απηή κε επλντθνχο φξνπο αιιά κε ηξαπεδηθά θξηηήξηα πξνθάιεζε ηε ζπγθέληξσζε ησλ μελνδνρεηαθψλ θαηαιπκάησλ ζηα αζηηθά θπξίσο θέληξα θαη ζηηο ηνπξηζηηθά αλαπηπγκέλεο πεξηνρέο, γηαηί εθεί ε αμία ησλ νηθνπέδσλ κπνξνχζε λα θαιχςεη ηηο δεηνχκελεο απφ ηηο ηξάπεδεο εγγπήζεηο θαη αθφκε ππήξρε ε θαηάιιειε ππνδνκή. Γη απηφ ην ιφγν νη πξνζπάζεηεο πνπ έγηλαλ κεηά ην 1973 γηα πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη ελίζρπζε πξνβιεκαηηθψλ πεξηνρψλ κε ηνπο αλαπηπμηαθνχο λφκνπο απέηπραλ (ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ επελδχζεσλ ζπγθεληξψζεθε ζε πεξηνρέο ηνπξηζηηθά αλαπηπγκέλεο, φπσο ζηελ Κσ, άκν θαη ζηε δψλε επηξξνήο ηεο πφιεο ηεο Ρφδνπ). Σελ πεξίνδν 1968-1974, ε ηνπξηζηηθή πνιηηηθή, ιφγσ πςειήο ρξεκαηνδφηεζεο, ρσξίο ηξαπεδηθά θξηηήξηα, κε εγγχεζε ηνπ Γεκνζίνπ θαη κε ην ζπλππνινγηζκφ ζηελ επέλδπζε ηεο αμίαο ηνπ νηθνπέδνπ, κνινλφηη επεξέαζε επλντθά ηελ επξχηεξε θαηαλνκή ησλ μελνδνρεηαθψλ θαηαιπκάησλ ζην ρψξν θαη ηελ αλάπηπμε λέσλ ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ, εληνχηνηο ζπληέιεζε ζηε δεκηνπξγία κεγάισλ κνλάδσλ ζε πεξηνρέο κε κηθξέο δπλαηφηεηεο θαη επηηάρπλε ηελ εγθαηάζηαζε κνλάδσλ ζε πεξηνρέο φπνπ έιεηπαλ βαζηθά έξγα ππνδνκήο θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο δηεπθφιπλε ηελ είζνδν ζηνλ θιάδν αηφκσλ άζρεησλ κε ηα ηνπξηζηηθά επαγγέικαηα 31. Δπηπιένλ, ε αλάιπζε ηεο ρσξηθήο δηάξζξσζεο ηεο ηνπξηζηηθήο επηρεηξεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηνλ ειιεληθφ ρψξν απνθαιχπηεη ηελ θεληξνβαξηθή ζεκαζία ηεο πξσηεχνπζαο θαη ηελ εμάξηεζε πνιιψλ πεξηνρψλ απφ ην θέληξν. Σν 1979, πξνθχπηεη φηη ην 48,4% ησλ μελνδνρεηαθψλ επηρεηξήζεσλ έρνπλ έδξα ηελ Αηηηθή, ελψ ην πνζνζηφ ζην ζχλνιν ησλ ηνπξηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ είλαη 57%. ηαδηαθά, φκσο, ε ηνπξηζηηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο άξρηζε λα επεθηείλεηαη απφ ηελ Αηηηθή ζε νξηζκέλνπο ζεκαληηθνχο πφινπο έιμεο νη νπνίνη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο είλαη λεζησηηθνί ή 30 Π. Κνκίιε: «Υσξηθή αλάιπζε ηνπ ηνπξηζκνχ», Δπηζηεκνληθέο κειέηεο 20, Αζήλα 1986. 31 Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ (ΚΔΠΔ), «Σνπξηζκφο», Δθζέζεηο γηα ην Πξφγξακκα 1983-1987, Αζήλα 1987. 23

παξαζαιάζζηνη (Κέξθπξα, Ρφδνο, Κπθιάδεο, Υαιθηδηθή), ή δηαζέηνπλ πινχζηνπο πνιηηηζηηθνχο πφξνπο (Θεζζαινλίθε, Κξήηε, πεξηνρέο ηεο Πεινπνλλήζνπ). Ηδηαίηεξα βιαπηηθή γηα ηε ζεκεξηλή εηθφλα ηεο ηνπξηζηηθήο ππνδνκήο ηεο ρψξαο ππήξμε ε πνιηηηθή πνπ αζθήζεθε ηελ θξίζηκε δεθαεηία ηνπ 80, πεξίνδν σξίκαλζεο θαηά θάπνην ηξφπν ηνπ ηνκέα, δηφηη ππήξραλ νη ρξεκαηνδνηηθέο δπλαηφηεηεο αλαβάζκηζήο ηνπ. Καηά ηελ πεξίνδν απηή γίλεηαη πεξηζζφηεξν αμηνπεξίεξγε ε εθαξκνδφκελε θιαδηθή πνιηηηθή αλάπηπμεο, δηφηη θαηά ηε δεθαεηία απηή δηαιχζεθαλ νπζηαζηηθά νη πνιπάξηζκνη κχζνη αλαθνξηθά κε ην ελδεδεηγκέλν ππφδεηγκα αλάπηπμεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο. Με ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θιάδνπ ηεο κεηαπνίεζεο θαη ηελ θαηάξξεπζε πνιιψλ ζεκαληηθψλ παξαδνζηαθψλ κνλάδσλ παξαγσγήο, θαη ηελ παξάιιειε ηθαλνπνηεηηθή αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ, απνθαιχθζεθε πνχ βξηζθφηαλ ην δηεζλέο ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα ηεο ρψξαο 32. Έηζη, ζηηο επφκελεο δεθαεηίεο κεηά ην 80, ε ρσξηθή επέθηαζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ ηνπξηζκνχ θαη ζε άιιεο πεξηνρέο (Ηφληα, Γσδεθάλεζνο, πνξάδεο, Νεζηά Β.Α. Αηγαίνπ) αθνινπζεί ηα ζηαζεξά δεδνκέλα ηεο δήηεζεο ηεο ρψξαο. Σν απνηέιεζκα είλαη ε ζπγθξφηεζε κηαο ηζρπξήο νκάδαο ηνπξηζηηθψλ πεξηνρψλ νη νπνίεο απνηεινχλ ηνπο θπξηφηεξνπο πφινπο έιμεο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηε ρψξα, ελψ ζε άιιεο πεξηνρέο αληίζεηα δελ έρεη επεθηαζεί ηθαλνπνηεηηθά ε αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ. Σν κνληέιν ηεο ρσξηθήο ππεξζπγθέληξσζεο ζηηο παξαδνζηαθέο ηνπξηζηηθέο πεξηνρέο, πρ Κέξθπξα, Ρφδν, Μχθνλν, ππάξρεη ε ηάζε λα αλαπαξάγεηαη θαη ζε πεξηνρέο νη νπνίεο απνηεινχλ λεφηεξνπο πφινπο έιμεο πρ άκν, Κσ, Κεθαινληά, Εάθπλζν θ.ά. Σέινο, ε ζπλερήο αλαπαξαγσγή ηνπ κνληέινπ ηνπ νξγαλσκέλνπ ηνπξηζκνχ ην νπνίν θαηάιεμε θαη ζηηο ρσξηθέο ππεξζπγθεληξψζεηο είρε ζεκαληηθέο θαη δπζκελείο πεξηβαιινληηθέο θαη θνηλσληθννηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ζηηο πεξηνρέο νη νπνίεο ην πηνζέηεζαλ θαη ππνβάζκηζε ζπλνιηθά ην ηνπξηζηηθφ πξντφλ ηεο ρψξαο 33. 32 Παλαγηψηεο Γ. Παπιφπνπινο: «Κιαδηθά ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο», Ηλζηηηνχην Σνπξηζηηθψλ Δξεπλψλ θαη Πξνβιέςεσλ (ΗΣΔΠ), Μειέηεο:18, Αζήλα 2004. 33 Πάξηο Σζάξηαο: «Κξηηηθή απνηίκεζε ησλ παξακέηξσλ ζπγθξφηεζεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο κεηαπνιεκηθήο ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο», ΔΞΑΝΣΑ 2000. 24

ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3: Ο ΥΧΡΟΣΑΞΙΚΟ ΥΔΓΙΑΜΟ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΜΔΛΔΣΗ ΠΔΡΙΠΣΧΗ 3.1 Ζ εμέιημε ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα Ηζηνξηθά, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1950, φηαλ ηα κεηαπνιεκηθά πξνβιήκαηα κεγέζπλζεο άξρηζαλ λα αλαδχνληαη, ν ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο άξρηζε λα αλαπηχζζεηαη σο αλεμάξηεηνο ηνκέαο. Ζ κνίξα φκσο ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα ήηαλ πάληα ζπλδεδεκέλε κε ηνλ εζληθφ νηθνλνκηθφ ζρεδηαζκφ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, ελψ νη νηθνλνκίεο ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατθψλ ρσξψλ εηζέξρνληαλ ζε κηα θάζε αλαδηνξγάλσζεο θαη εθάξκνδαλ δηάθνξεο εθδνρέο ελφο κνληέινπ πνπ έζεηε σο θχξηα πνιηηηθή ηεο ρψξαο ην ρσξνηαμηθφ ζρεδηαζκφ, ε Διιάδα παξέκελε, θαη ζα παξέκελε γηα κηα δεθαεηία αθφκε, κηα ρψξα φπνπ είραλ ζρεδφλ νινθιεξσηηθά θαηαζηξαθεί νη βαζηθέο ππνδνκέο, ε βηνκεραλία θαη νη παξαγσγηθέο ππνδνκέο ηεο ππαίζξνπ. Σα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ κέρξη ην 1950, έλαο εκθχιηνο πφιεκνο ζα θαηαδίθαδε ηελ χπαηζξν ζε εγθαηάιεηςε, ηηο πφιεηο ζε απνηεικάησζε θαη ηε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ηεο ρψξαο ζε αδξάλεηα. Σαπηφρξνλα, εκθαλίδνληαη θαη ηα θπξίαξρα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κειινληηθήο δνκήο ηεο ειιεληθνχ ρψξνπ, φπσο απφ ηε κηα κεξηά ν πδξνθεθαιηζκφο ηεο Αζήλαο θαη ε εγθαηάιεηςε πνιιψλ, θπξίσο νξεηλψλ, πεξηθεξεηψλ απφ ηελ άιιε. Δπηπιένλ, ηελ πεξίνδν αλάκεζα ζηα έηε 1950-1963 νινθιεξψλνληαη θάπνηεο βαζηθέο ππνδνκέο απαξαίηεηεο γηα ηελ πξνψζεζε ησλ επελδχζεσλ ζηνλ ηνπξηζκφ. ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ε ζρεηηθή νκαινπνίεζε ηεο πνιηηηθήο δσήο, ε νπνία ππνζηεξίρηεθε θαη απφ ηηο πξνπαξαζθεπαζηηθέο δηαδηθαζίεο ηεο ρψξαο γηα ηελ έληαμή ηεο ζηελ ΔΟΚ (Ηνχιηνο 1961), ζα ζπλέβαιε ζηελ εκθάληζε λένπ πλεχκαηνο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ησλ επηζηεκψλ. Δίλαη ε επνρή φπνπ ε επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ ζα μεθηλνχζε λα δηαθεξχζζεη ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ πξνγξακκαηηζκνχ. ην κεηαμχ, ζπζηάζεθαλ ζην Τπνπξγείν πληνληζκνχ ππεξεζίεο κε μεθάζαξα επζχλεο πξνγξακκαηηζκνχ. Σελ πεξίνδν 1958-1965 ζρεδηάζηεθαλ ηα πξψηα πεξηθεξεηαθά ρσξνηαμηθά πξνγξάκκαηα κε ηελ ηερληθή ππνζηήξημε θαη ζπκβνιή δηεζλψλ νξγαληζκψλ θαη ην 1964 ζπζηήλεηαη ε Γηεχζπλζε Υσξνηαμηθνχ ρεδηαζκνχ ζην Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ. Ζ δπλακηθή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60 ραξαθηεξίζηεθε απφ έληνλε παξαγσγή ζεκαληηθψλ κειεηψλ θαη πξνηάζεσλ γχξσ απφ ηε ρσξνηαμία, εηζάγνληαο έηζη ζε έλα πνιχ πεξηνξηζκέλν κέξνο ηνπ 25

πνιηηηθνχ θφζκνπ ηελ ηδέα ηεο πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο θαη ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ. Παξά φκσο φιεο ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ επηζηεκνληθνχ θφζκνπ, ην ζεζκηθφ ππφβαζξν ζην νπνίν βαζίζηεθαλ ηφηε νη θπβεξλεηηθέο πξαθηηθέο ζπλέρηζε λα ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ππνηππψδε παξνπζία κέηξσλ γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ζα ζπλέρηδε ηα επφκελα ρξφληα λα παξακέλεη δέζκην κηαο ηαθηηθήο ρσξηθήο νξγάλσζεο κε ηνπηθφ ραξαθηήξα. Χο απνηέιεζκα, ιφγσ ηεο απνπζίαο ελφο θαλνληζηηθνχ πιαηζίνπ πνπ ζα κπνξνχζε λα αληηκεησπίζεη ηα πξνβιήκαηα κε νπζηαζηηθφ ηξφπν, αιιά θαη λα ζηαζεί αληάμην ησλ εμειίμεσλ ηνπ ρψξνπ, μεθίλεζε κηα αηειείσηε δηαδηθαζία απφ απζφξκεηεο θαη απξνγξακκάηηζηεο θηλήζεηο. Έηζη, ζχληνκα έγηλε αληηιεπηφ φηη ε κνλαδηθή ιχζε ζα ήηαλ πηα ν πξνγξακκαηηζκφο ηνπ ρψξνπ ζε φιε ηελ ειιεληθή επηθξάηεηα, ην νπνίν φκσο εγθαηαιείθηεθε πξνζσξηλά ιφγσ ηεο επηαεηνχο δηθηαηνξίαο. ηα ρξφληα απηά, φρη κφλν δελ αθνινπζείηαη θαλελφο είδνπο ρσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο, αιιά αληίζεηα θαηνξζψζεθε κε δηάθνξα κέηξα λα εληζρπζεί ε ηάζε γηα ζπαζκσδηθή αζηηθή αλάπηπμε, κε ζηφρν πάληα λα ηθαλνπνηεζνχλ νξηζκέλνη κηθξνί ηδηνθηήηεο γεο. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα λα επηδεηλσζεί ε θαηάζηαζε, πξνζζέηνληαο ζε απηή έλα βάξνο απφ ην νπνίν δελ κπφξεζε πνηέ λα απαιιαρηεί ν ειιεληθφο ρψξνο 34. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φκσο φηη ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο αλέζεζε ζην Γξαθείν Γνμηάδε ηελ εθπφλεζε εζληθνχ ρσξνηαμηθνχ ζρεδίνπ, πνπ δελ εθαξκφζζεθε πνηέ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο κεηαπνιίηεπζεο, παξνπζηάδεηαη κηα λέα αληίιεςε γηα ηα ζέκαηα ρσξνηαμίαο, ε νπνία κάιηζηα απνηππψζεθε θαη ζην αλαζεσξεκέλν χληαγκα ηνπ 1975 35. Σελ ίδηα πεξίνδν (1976) δεκνζηεχεηαη κηα κειέηε ηνπ Κέληξνπ Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ, φπνπ ηνλίδεηαη φηη είλαη ζεκαληηθφο «ν ρσξνηαμηθφο θαη παξαγσγηθφο πξνζαλαηνιηζκφο θαηά πεξηθέξεηεο, δψλεο, πεξηνρέο θαη νηθηζκνχο ησλ δηαθφξσλ ηνπξηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη, αληίζηνηρα, ε πξνζηαζία θαη αλάπηπμε ηνπ πεξηβάιινληνο ζχκθσλα κε νξηζκέλεο θαηεπζχλζεηο» 36. Σελ ίδηα ρξνληά ςεθίδεηαη θαη ν Νφκνο 360/1976 «Πεξί ρσξνηαμίαο θαη πεξηβάιινληνο», ν 34 Evangelos Baltas: Spatial planning and regional development of Greece. 35 χκθσλα κε ην άξζξν 24 παξ. 2 πλη. φια ηα φξγαλα ηεο πνιηηείαο έρνπλ ππνρξέσζε λα αλαδηαξζξψζνπλ ρσξνηαμηθά ηε ρψξα θαη λα πξνσζήζνπλ πνιηηηθέο θαη δξάζεηο γηα ηελ πνιενδφκεζε θαη ηελ επέθηαζε ησλ πφιεσλ θαη ησλ νηθηζηηθψλ πεξηνρψλ. Αθφκε ζην ίδην άξζξν κε λεσηεξηθέο δηαηάμεηο πξνζηαηεχεη ηφζν ην θπζηθφ φζν θαη ην πνιηηηζηηθφ πεξηβάιινλ. Γηαθξίλεηαη έηζη γηα ηελ πιεξφηεηα ηεο πξνζηαζίαο πνπ παξέρεη ζ φιεο ηηο βαζηθέο εθθάλζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο. Απφ ηελ άπνςε απηή απνηειεί ηνκή ζηα ρσξνηαμηθά, πνιενδνκηθά θαη πεξηβαιινληηθά ζέκαηα ηεο ρψξαο. 36 Έθζεζε Οκάδαο Δξγαζίαο: «Πξφγξακκα Αλαπηχμεσο 1976-1980», ΥΧΡΟΣΑΞΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ 15, Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ, Αζήλα 1976. 26

πξψηνο λφκνο γηα ηνλ ρσξνηαμηθφ ζρεδηαζκφ, ν νπνίνο φκσο ηέζεθε ζε αρξεζηία γηα δχν δεθαεηίεο 37. ην λφκν απηφ πεξί ρσξνηαμίαο πξνβιέπνληαλ γηα πξψηε θνξά ζηελ Διιάδα εζληθφ, πεξηθεξεηαθά θαη εηδηθά ρσξνηαμηθά ζρέδηα θαη πξνγξάκκαηα, θαζψο θαη ε δεκηνπξγία ηνπ Δζληθνχ πκβνπιίνπ Υσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη Πεξηβάιινληνο. ηε ζπλέρεηα ςεθίζηεθαλ δχν αθφκε λφκνη, ν Ν.1337/1983, πεξί Δπέθηαζεο ησλ Πνιενδνκηθψλ ρεδίσλ, Οηθηζηηθήο Αλάπηπμεο θαη ρεηηθψλ Ρπζκίζεσλ, θαη ν Ν.1650/1986, πεξί Πξνζηαζίαο ηνπ Πεξηβάιινληνο, ησλ νπνίσλ δηαηάμεηο έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί θπξίσο ζην πιαίζην εηδηθψλ ρσξνηαμηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ κειεηψλ, αλ θαη νη κειέηεο απηέο έγηλαλ πξν ηνπ λένπ λφκνπ ηνπ 1999 κε ηξφπν επηιεθηηθφ, γηα νξηζκέλεο κφλν πεξηνρέο (θπξίσο λεζησηηθέο ή παξάθηηεο) θαη κε θξηηήξην θαηά θχξην ιφγν ηελ αλάγθε πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηεο γεσξγηθήο γεο. Ζ έθηαζε ηεο εθαξκνγήο ηνπο απέρεη βέβαηα θαη πάιη αξθεηά απφ ην επηζπκεηφ επίπεδν 38. ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80 μεθίλεζε ε αλάπηπμε κειεηψλ πνπ αθνξνχζαλ ηνλ Δηδηθφ Υσξνηαμηθφ ρεδηαζκφ. Όζνλ αθνξά ην Δηδηθφ Πιαίζην γηα ηνλ ηνπξηζκφ, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε ζρεηηθή αλαθνξά ήδε ζην Πξφγξακκα Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο 1981-1985 39 : «ηνλ ηνκέα ηνπ ηνπξηζκνχ ζα επηδησρζεί αλάζρεζε ηεο αλαπηχμεσο πεξηνρψλ ή ηφπσλ, φπνπ εκθαλίδνληαη έληνλα ζεκεία ζπκθνξήζεσο θαη θνξεζκνχ (πρ Αζήλα, Ρφδνο, Κέξθπξα, Ζξάθιεην), θαη ζα θαηαβιεζεί πξνζπάζεηα γηα αχμεζε ηεο ζπκβνιήο ηνπ ηνπξηζκνχ ζηελ αλάπηπμε πξνβιεκαηηθψλ πεξηνρψλ θαη ηελ πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε. χκθσλε κε ηελ πνιηηηθή απηή είλαη θαη ε παξάιιειε επηδίσμε ηεο απμήζεσο ησλ βνεζεηηθψλ θαηαιπκάησλ, ζε ζχγθξηζε κε ηα θχξηα θαηαιχκαηα, θαη ηεο νξζνινγηθήο θαηαλνκήο ηνπο ζην ρψξν με βάζη σωποηαξικά ζσέδια, ψζηε λα πεξηνξηζηνχλ ζην ειάρηζην δπλαηφ νη δπζκελείο επηπηψζεηο ζην πεξηβάιινλ». Ζ έληνλε απηή δξαζηεξηνπνίεζε γχξσ απφ ην ρσξνηαμηθφ ζρεδηαζκφ ήηαλ θπξίσο απνηέιεζκα ηεο πίεζεο ηεο ΔΔ, δηφηη θαηά ηελ αμηνιφγεζε ησλ Οινθιεξσκέλσλ Μεζνγεηαθψλ Πξνγξακκάησλ ππνζηεξίρζεθε φηη ε αλάπηπμε ησλ ηνπξηζηηθψλ πεξηθεξεηψλ επηβάξπλε ην πεξηβάιινλ, αιιά θαη φηη ε θαηάζηαζε ηνπ πεξηβάιινληνο επεξεάδεη ζεκαληηθά ηνλ ηνπξηζκφ. Kαζνξηζηηθφο, φκσο, ήηαλ θαη ν 37 Λνπδνβίθνο Βαζελρφβελ: «Υσξνηαμηθφο ζρεδηαζκφο», ζεκεηψζεηο γηα ην Γηαηκεκαηηθφ Γηεπηζηεκνληθφ Πξφγξακκα Μεηαπηπρηαθψλ πνπδψλ : Δπηζηήκε θαη Σερλνινγία Τδαηηθψλ Πφξσλ (αθαδ.έηνο 2004-2005). 38 Βι. παξαπάλσ ππνζεκείσζε. 39 Τπνπξγείν πληνληζκνχ, Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ: «Πξφγξακκα Πεξηθεξεηαθήο Αλαπηχμεσο 1981-1985», Αζήλα 1980. 27