Risk-, Disaster-Management & prevention of natural hazards in mountainous and/or forested regions

Risk-, Disaster-Management & prevention of natural hazards in mountainous and/or forested regions PREVENCIJA I UPRAVUVAWE SO RIZICI OD PRIRODNI NEPOGODI VO PLANINSKI I/ILI [ UMSKI PODRA^JA 04MAC03/03/01/001 RIMADIMA PRIRODNI NEPOGODI RIMADIMA Rabotilnica Vodno - Skopje 27.08.2008 Prezenter: IVAN BLINKOV

Osnovni definicii Prirodnite nepogodi pretstavuvaat neo~ekuvani ili nekontrolirani prirodni nastani koi dejstvuvaat vrz ~ovekovite aktivnosti ili vrz samite niv. Prirodnite fenomeni koi predizvikuvaat golem broj na nesre}i i koi pretstavuvaat nadmo}na opasnost, predizvikuvaj}i {teti po ~ovekot se narekuva prirodna katastrofa. Tie voobi~aeno rezultiraat so golemo razorno dejstvo vrz imotot ili mo`at da predizvikaat povredi, pa duri i so smrtni posledici. Fizi~ka pojava koja nema vlijanie na ~ovekot i negovite aktivnosti se narekuva priroden fenomen, a pojavite koi imaat posledici po ~ovekot i negovite aktivnosti se vikaaat prirodni nepogodi. Prirodni fenomeni koi se slu~uvaat vo naseleni oblasti pretstavuvaat opasni nastani. Vo oblasti kade {to nema ~ove~ki aktivnosti prirodnite fenomeni ne pretstavuvaat opasnosti nitu rezultiraat kako katastrofi.

Меѓутоа, треба да се земе предвид дека иако некои појави се случуваат во ненаселени подрачја, последиците од нив може да се почувствуваат потоа во населените места.

PRIRODNI NEPOGODI ATMOSFERSKI Su[i Nevreme so grad Silen veter Grmotevici i molwi Visoki i niski temperaturi Tornada, uragani ORGANSKI Epizootii Epifitotii Epidemii SEIZMI^KI Propasti Zemjotresi Lateralni puknatini Likvifacija Cunami PO@ARI Grmu{ki, trevi [ umi VULKANSKI Tefra (pra{ina, pepel) Vulkanski gasovi, Isfrlawe lava Strani~ni eksplozii, Eksploziven bran Piroklasti~na lava GEOLO[ KI / HIDROLO[ KI Ekspanzivna po~va Odroni (karpi, po~va) Svle~i{ta Podvodno svlekuvawe HIDROLO[ KI Krajbre`no poplavuvawe Re~ni i porojni poplavi Porojni poplavi Lavina (suvi, gorni, dolni...) Su{a Erozija i sedimentacija Desertifikacija

Zakon za za{tita i spasuvawe (Slu`ben Vesnik 36/04), " Prirodni nepogodi" se nastani predizvikani od nekontrolirano dejstvo na prirodnite sili koi go zagrozuvaat `ivotot i zdravjeto na lu eto i `ivotnite i predizvikuvaat {teti na imotot, kulturnoto nasledstvo i `ivotnata sredina (zemjotresi, poplavi, lizgawe na zemji{te, sne`ni lavini, nanosi, luwi, urivawe na visoki brani i nasipi, su{a, atmosferski i drugi nepogodi). " Epidemii, epizootii i epifitotii" se nastani koi doveduvaat do intenzivni i masovni pojavi na odredeni zaboluvawa kaj lu eto, `ivotnite i rastenijata.

" Zagrozenost" e vistinska ili pretpostavena izlo`enost na lu eto, `ivotnite, rastenijata, imotot, kulturnoto nasledstvo i okolinata, na prirodni nepogodi, epidemii i drugi nesre}i. " Stepen na zagrozenost" e o~ekuvaniot obem na {teta i ostanatite posledici od prirodni nepogodi, epidemii, epizootii, epifitotii i drugi nesre}i. " [ tetata {to ja predizvikuvaat prirodnite nepogodi, epidemii, epizootii i epifitotii i drugi nesre}i" e neposrednata o{tetenost i tro{oci od aktivnostite i prezemenite merki za spre~uvawe i otstranuvawe na {tetnite posledici od prirodni nepogodi, epidemii epizootii, epifitotii i drugi nesre}i.

FUNDAMENTALNI PRINCIPI Pojavite se povtorlivi i relativno predvidlivi. Analizata na rizici e neophodna za razbirawe na mo`nite negativni vlijanija. Pojavite i nepogodite se povrzani - su{a > po`ar > erozija > desertifikacija > porojna poplava - intenzivni vrne`i > erozija/odron/svle~i{te > porojna poplava. ^ovekot mo`e da ja reducira opasnosta i {tetite, no i da gi zgolemi.

Karakteristiki na prirodnite nepogodi Iako ~ovekot mo`e da napravi malku ili nezna~itelno vo promenite na slu~uvawata ili intenzitetot na pove}eto prirodni fenomeni, toj igra va`na uloga vo odvivaweto na ovie prirodni nastani, ne dozvoluvaj}i na toj na~in, ovie prirodni nastani da se pretvorat vo katastrofa. No, va`no e da se ka`e deka ~ove~kata intervencija mo`e da ja zgolemi ~estinata i ja~inata na prirodnite opasnosti. ^ove~koto prisustvo mo`e isto taka da predizvika prirodna opasnost kade nikoga{ ja nemalo. Primer: Na tereni koi se naseleni vo inudacioniot pojas na rekite i poroite, na tereni koi se naseleni na nekoga{ni plavini, na drugi nestabilni zemji{ta, na tereni koi se naseleni, a vo minatoto bile izlo`eni na drugi prirodni nepogodi, mo`at da bidat izlo`eni na opasnost bidej}i prirodnite pojavi mo`at da se aktiviraat periodi~no. (Negotino >> Sarno; Kumanovo; Jelovjane)

Brziot nasproti bavniot po~etok Brzinata na otpo~nuvaweto na opasnosta e va`en faktor i istata sozdava avtomatska reakcija na predupreduva~ki vremenski period. Pojavata na nenadejnite ekstremni zemjotresi, svle~i{tata i poroite ne sozdavaat takov period na predupreduvawe. Ne{to pomalku ekstremni se regionalnite poplavi kaj koi verojatnosta za nivnata pojava e poznata duri i nekolku ~asa ili nekolku denovi odnapred. Vulkanite pak mo`at da eruptiraat odnosno da se aktiviraat odnenade` i iznenadno, no obi~no za takvata erupcija davaat odredeni znaci ili indikacii duri i po nekolku nedeli ili meseci odnapred. Drugite opasnosti kako {to se su{ata i desertifikacijata dejstvuvaat bavno vo tekot na periodot od nekolku meseci ili godini. Opasnostite, pak, od tipot na erozijata/sedimentacijata imaat razli~ni periodi na dejstvuvawe: opasnosta mo`e da se pojavi odnenade` kako rezulatat na nekoja oluja ili, pak, mo`e da se razviva vo tekot na mnogu godini.

Настани кои можат да се контролираат наспроти непроменливи настани За некои типови на опасности актуелните димензии на нивната појава можат да се изменат доколку се преземат соодветни мерки. За други, пак, не постојат познати технологии кои ефикасно би ја измениле нивната појава. На пример, пошумување во сливот и канализирањето на водниот тек односно корито може да го намали реалниот степен на поплавите, но затоа пак ништо не може да го ублажи тресењето на земјиното тло предизвикано од земјотрес.

^eстотата наспроти јачината Онаму каде се појавува некоја природна непогода, секоја година или пак на неколку години во некое подрачје, опасноста станува дел од тој крај, иако се преземаат соодветни мерки i активности со цел да се намали или редуцира нејзината појава. Сепак, нивното појавување е неизбежно. Ретките појави или пак појавите кои имаат низок степен на веројатност на појавување, а од друга страна пак кои имаат голем степен на јачина, се најтешки за ублажување и нивната редукција бара високо ризични мерки. Мерки на ублажување за да се издржи влијанието наспроти мерките на ублажување за да се одбегне влијанието Тука се мисли на разни градби и дизајнирање на објеки кои се опираат на дејството на природнаста непогода. Тоа се градбите кои можат да издржат силен земјотрес како и објектите конструкирани да можат да издржат поплави и други природни непогоди. Tuka spa aat i merkite so koi se se odbegnuva vlijanieto.

Zakanata od nuklearnoto oru`je i ~ovekovata sposobnost da ja uni{ti `ivotnata sredina se navistina alarmantni. No, postojat i drugi nezabele`livi (stihijni) promeni - mislam na iscrpuvaweto na prirodnite resursi, osobeno na po~venata erozija koi se najverojatno najopasni zatoa {to koga }e po~neme da gi ~uvstvuvame posledicite od niv, toga{ }e bide premnogu docna. (Dalaj Lama Mala kniga za vnatre{niot mir : 2002, Element Books, London)

Prirodni nepogodi vo planinski/{umski podra~ja ATMOSFERSKI Su[i Nevreme so grad Silen veter Grmotevici i molwi Visoki i niski temperaturi Tornada, uragani ORGANSKI Epizootii Epifitotii SEIZMI^KI Propasti Zemjotresi Lateralni puknatini Likvifaкcija Cunami PO@ARI Grmu{ki, trevi [ umi VULKANSKI Tefra (pra{ina, пepel) Vulkански gasovi, Isfrlawe lava, Strani~ni eksplozii, Eksploziven bran, Piroklasti~na lava GEOLO[ KI / HIDROLO[ KI Ekspanzivna po~va Odroni (karpi, po~va) Svle~i{ta Podvodno svlekuvawe HIDROLO[ KI Krajbre`no poplavuvawe Re~ni i porojni poplavi Porojni poplavi Lavina (suvi, gorni, dolni...) Su{a Erozija i sedimentacija Desertifikacija

Ulogata na {umskite ekosistemi i {umarstvoto vo redukcija na rizicite od prirodni nepogodi [ umskite ekosiсtemi ne mo`at da soprat zemjotresi, meteorolo{ki nepogodi od tipot na buri, su{i, no zna~itelno mo`at da pridonesat kon namaluvawe na rizikot od porojni poplavi i da vlijaat na lokalnata mikroklima. Poradi seto ova, soodvetni i odr`livi {umski aktиvnosti se presudni. [ umata igra krucijalna uloga vo stabilizacija na po~vata i skladirawe na vodata. Koga {umskiot ekosiсtem e stabilen, toga{ po~vata e za{titena od erozija i povr{insko lizgawe, a pak vodata se infiltrira vo po~vata i se eliminira nejzinoto brzo povr{insko ottekuvawe, koe ponatamu predizvikuva {teta. Planiraweto na koristeweto na zemji{teto i upravuvaweto so prirodni resursi, osobeno upravuvaweto so vodata i {umata, igra klu~na uloga vo redukcijata od rizici od prirodni nepogodi nasekade vo rizi~nite regioni, ne samo vo planinskite predeli, tuku i dol` te~enijata na rekite kako i vo dolinite.

[ teti od {umski po`ari Direktnoto vlijanie e koga po`arot direktno gi zafa}a `ivotite na lu eto i nivnite predmeti. Toa naj~esto se narekuva {teta od po`ar. Vo metodologijata za procena na {teti istite se poznati kako {teti na opo`areni drvni masi. Indirektni {teti se: Zagaduvawe na vozduhot - Jaglerod monoksid, ozon, azotni oksidi, olovo, sulfur dioksid, {to vodi kon zagrozuvawe na ~ovekovoto zdravje (зgolemen broj na slu~ai na predvremena smrt, zgolemuvawe na respiratornite i kardiovaskularnite bolesti, нamaluvawe na funkcijata na belite drobovi, zgolemena zaguba na rabota, promeni vo funkcijata i strukturata na belite drobovi). Promena na pokrovnosta na zemji{teto i za{titnata uloga na {umskiot ekositem - Uni{tuvawe na po~vata, naru{uvawe na vodenite povr{ini vo {umite, {to vodi kon namaluvawe na dostapnata sve`a voda ili zgolemuvawe na nivoto na erozija, obilni poplavi, lizgawe na zemji{te...

[ teti od erozija i poroi [ teti koi nastanuvaat na mestoto na izveduvawe na erozivnite procesi on-site effect gubitok na po~vata i hranlivite elementi; gubitok na vodata; degradacija na predelot poradi potpolno sogoluvawe na erodiranata povr{ina. [ teti koi nastanuvaat daleku od mestoto na izveduvawe na procesite na erozijata of site effect porojni poplavi koi nastanuvaat kako posledica na intenzivni erozivni procesi vo slivot i nanesuvaaat ogromni {teti na zemjodelstvoto, naselbite, industriskite objekti itn.; zasipuvawe so nanos na: akumulaciite, plodnite oranici, soobra}ajnicite, koritata na vodotecite vo dolnite tekovi, zamo~uruvawe na plodnite po~vi; {teti koi erozijata gi nanesuva na `ivotnata sredina, a se ogledaat vo mehani~koto zagaduvawe na vodata so nanos i hemiskoto zagaduvawe so fertilizeri, pesticidi i ostanati {tetni materii koi zaedno so suspendiraniot nanos dospevaat vo vodotecite i vodnite akumulacii.

Podatoci za prirodni nepogodi vo svetot, dr`avata i rabotnoto podra~je

Ekstremni proteci na rekite vo Evropa r.b. dr`ava profil reka F Q MAX Q SP datum km 2 m 3 /s m 3 /s.km 2 1 A Wien Dounau 101700 14000 0.14??.08.1501 2 NL Lobith Rhine 160000 12600 0.08 04.01.1926 3 NL Lobith Rhine 160000 12060 0.08 31.01.1995 4 E Tortosa Ebro 84230 12000 0.14 24.10.1907 5 F Beaucaire Rhone 96500 12000 0.12 31.05.1856 6 A Wien Dounau 101700 11800 0.12 01.11.1787 7 D Rees Rhein 159683 11700 0.07 03.01.1926 8 I Becca Po 36770 11300 0.31 07.11.1994 9 D Dusseldorf Rhein 147680 11200 0.08 02.01.1926 10 D Andernach Rhein 139795 11100 0.08 01.01.1926 11 D Emmerich Rhein 159784 11100 0.07 25.12.1993 12 E Alcantara Tajo 52170 11000 0.21 26.01.1941 13 A Wien Dounau 101700 10500 0.10 18.09.1899 14 I Pontelaguscoro Po 70090 10300 0.15 14.11.1951 15 SCG Visegrad Drina 11000 10000 0.91 20.02.1963 16 E Badajoz Guadiana 48515 10000 0.21 07.12.1877

NACIONALNI PODATOCI

Katastrofalni pojavi vo dr`avata 1993-2006 (Disaster Reduction Organisation) Broj na nastani: 11 Zaginati lica: 33 Prose~no godi{no zaginati lica: 3 Vkupno zagrozeni lica: 110.103 Prose~no godi{no zagrozeni lica: 9.175 Ekonomska {teta (US$ X 1.000): 367.163 Godi{na ekonomska {teta (US$ X 1.000): 30.597

Sumarna tabela na prirodni nepogodi vo dr`avata za period 1993-2006 (DRO) Br. na ZaginatiPovredeniBezdomni Zasegnati Vkupno [ teta US nastani zasegnati (000's) Su{i 1 0 0 0 0 0 0 Prosek po nastan 0 0 0 0 0 0 Epidemii 1 0 0 0 200 200 0 Prosek po nastan 0 0 0 200 200 0 Ekstr. temperaturi 2 30 0 0 0 0 0 Prosek po nastan 15 0 0 0 0 0 Poplavi 7 2 0 150 111,250 111,400 353,600 Prosek po nastan 0 0 21 15,893 15,914 50,514 [ umski po`ari 1 0 0 0 0 0 13,563 Prosek po nastan 0 0 0 0 0 13,563 Luwi 1 1 3 0 0 3 0 Prosek po nastan 1 3 0 0 3 0 risk management disaster management

Zemjotres Eden od najrazurnuva~kite zemjotresi vo istorijata na porane{na SFRJ Gubitoci od 15% od BDP na SFRJ

project part-financed by the European Union Poplavi na r. Vardar 1935 (1020 m 3 /s) ; 1937 (1080 m 3 /s) 1962 (1595 m 3 /s) ; 1979 (980 m 3 /s) Partner LOGO >Text protek ( m3/s) 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 17 18 19 20 21 22 23 24 datum (noemvri 1979) realen hidrogram risk management disaster management prognozen hidrogram Vardar 1979

Porojna poplava _Negotino- 1995

Odron Mokli{te Kavadarci s.timjanik - Negotino svle~i{te

Karta na erozijata Partner LOGO project part-financed by the European Union V 30% I 3% II 7% III 28% IV 32% risk management disaster management

[ umski po`ari vo dr`avata God. Br. na po`ari Izgorena povr{ina (ha) Izgorena drvna masa (m 3 ) Presmetani tro{oci (euro) Vkupno {teti (euro) 1999 69 2 414,80 1 950,0 32 512,00 372 921,00 2000 476 46 235,73 711 782,00 976 142,00 15 642 775,00 2001 161 6 263,30 88 260,00 66 810,81 9 851 849,00 2002 65 1 186,30 24 661,28 15 193,10 298 902,00 2003 144 1 068,88 10 987,00 44 607,87 251 527,00 2004 94 892,05 4 322,30 23 214,55 1 469 090,00 2005 182 1 368,00 1 063,00 42 018, 11 411 181,10 2006 138 2 085,95 12 978,00 45 311,20 2 437 914,46 Vkupno 1 329 61 515,01 856 003,58 1 245 809,56 30 736 159,56 Prosek 166 7 689,38 107 000,44 155 726,2 3 842 019,95 2007 652 35 248,6 617 678,67 386 852,46 21 494 700,4

SU[ A i opustinuvawe

UNCCD - OPUSTINUVAWE polusu{ni klimatski uslovi {to pogoduvaat {iroki oblasti, sezonski su{i, mo{ne visoka varijabilnost na vrne`i od do`d i nenadejni i intenzivni vrne`i od do`d; lo{ite i visoko erodivni po~vi, skloni kon razvivawe na povr{inski kori; neramniot reljef so strmni padini i mo{ne raznovidni pejza`i; ekstenzivnite zagubi na {umskata pokrivka, kako rezultat na ~esti po`ari; kriznite uslovi vo tradicionalnoto zemjodelstvo, napu{taweto na zemji{teto i vlo{uvawe na po~vata i na strukturite na za{tita na vodite; neodr`livoto koristewe na vodnite resursi {to vodi do seriozno o{tetuvawe na `ivotnata sredina vklu~uvajki go hemiskoto zagaduvawe, salinizacijata i iscrpuvaweto na resursite na podzemna voda.

stanica period: 1960-90 ΣH mm PET mm Submediteransko podra~je Ia (Cd) G Na Nsa GEVGELIJA 694,4 796,8 0,87 sa 4 2 VALANDOVO 610,8 794,1 0,77 sa 4 3 DOJRAN 644,6 791,1 0,81 sa 5 2 Kontinentalno - submediteransko podra~je VELES 459,6 772 0,60 a 7 1 STRUMICA 583,3 750,6 0,78 sa 4 3 SKOPJE 501,7 725,3 0,69 sa 6 2 SVETI NIKOLE 471,8 734,4 0,64 a 6 1 KAVADARCI 476,7 780,9 0,61 a 7 1 STIP 482,6 748,3 0,64 a 5 3 KUMANOVO 542,8 708,8 0,77 sa 4 3 KO^ANI 522,6 755,1 0,69 sa 6 2 RADOVI[ 520,4 727 0,72 sa 6 1

Promeni na temperatura i vrne`i komparacija 1991-2000 / 1951-1990 ` 15 10 P-- T ++ changes of P and t [%] 5 0-5 -10-15 Gevgelija Valandovo Strumica Skopje Sv. Nikole Kavadarci [tip Kumanovo Ko~ani Radovi{ Del~evo Prilep -20-25 mgs

Namaluvawe na prinosot od zemjodelskite kulturi vo Gevgelija i Kavadarci poradi su{ata vo 1993 Crop Gevgelija Kavadarci Expected yield in kg/ha % of reduction of yield % of reduction of yield Wheat 2 744 44.4 50.0 Barley 2 698 42.0 50.0 Maize 3 000 30.0 70.0 Alfalfa 21 112 71.4 30.0 Tomato 23 500 42.5 30.0 Tobacco 1 300 44.8 70.0 Grape 12 332 47.5 50.0 Orchards 9 760 34.2 50.0

Aridni podra~ja - Erozija > Desertifikacija

Prirodni nepogodi vo rabotnoto podra~je project part-financed by the European Union Izvadok od Prostoren Plan (2004) risk management disaster management

Erozija i poroi 1951 - Vodwanski Poroj 25 000 m3 sediment, 1 zaginat 2006 - naselba ^ento, 1500 ku}i afektirani Intenzivnite vrne`i predizvikuvaat plavewe na delovi od gradot poradi: -topografijata -topography, -Golinite vco slivot -Nedostatok na hidrotrehni~ki objekti, -Lo{a kanalizacija -- nesoodvetni gradbi -Aktuelen rizk od erozija: slab do sredn -Potencijalen rizk od erozija: silen do mnogu silen risk management disaster management

Po`ari na Vodno Partner LOGO godina Broj na po`ari Povr{ina (m 2 ) Drvna masa (evra) 2000 6 1780 21055 2001 2 3300 1440 2003 4 24350 129124 2004 1 1200 2005 2 10200 402 2006 6 26930 297 150 880 risk management disaster management

SU[ A Partner LOGO >Klima (Gra~anin) - semiaridna Na = 6 ; Nsa = 2 meseci godi{no -indeks na su{a (by De Martone); Is = 22.8 - Tmax = 45.2 ; Tmin = -26.3 - Cd = 0.69 Skopje Zaj~ev Rid Prose~ni godi{ni vrednosti odnos 91-00>> 1951-90 1951-1990 1991-2000 1951-2000 % mm / o C Vrne`i [mm] 501,7 436,1 488,6-13,08-65,6 temperatura [ o C] 12,0 12,7 12,1 5,83 0,7 Zgolemuvawe na su{niot period Fizolo{ko slabeewe na vegetacijata - Zgolemuvawe rizik od {umski po`ari, - Zgoleuvawe rizik od naru{uvawe na za{titna uloga na {umata - Zgolemuvawe rizk od erozija i porojni poplavi risk management disaster management

Globalno zatopluvawe. Klimatski promeni i nivni efekti vrz prirodnite nepogodi

Map 1. Change in mean annual temperature by the end of this century (figure 1 in the Green Paper about Adaptation) Absolute change in mean annual temperature between control period 1961-1990 and 2071-2100, under the IPCC SRES scenario A2. Data from EC-funded project Prudence

Map 2. Change in mean annual precipitation by the end of this century (figure 2 in the Green Paper about Adaptation) Relative change in mean annual precipitation between control period 1961-1990 and 2071-2100, under the IPCC SRES scenario A2. Data from EC-funded project Prudence

Vodni resursi: Namaluvawe na vodnite resursi >>zgolemuvawe zagaduvvawe Zgolemuvawe na kislorodot vo vodata Zgolemena apstrakcija na voda Zemjodelstvo: Nedostatok na voda za navodnuvawe Namaluvawe na produktivnosta na po~vata Namaluvawe na prinosot [ umi i {umarstvo: Su{ewe na {umite Sukcesija na vegetacijata Zgolemuvawe na koli~estvo na gorliv materijal Namaluvawe na prirastot i produktivnosta Fiziolo{ko slabeewe na vegetacijata >>> neotpornost na {tetnici i bolesti

Region Dominant Crop 2025 2050 2075 2100 Kavadarci Vineyard 46 50 55 59 Gevgelija Tomato 75 78 81 84 Strumica Tomato 72 75 79 82 Stip Wheat 14 17 21 25 Skopje Wheat 8 12 16 21 Bitola Alfa alfa 58 62 66 70 Resen Apple 46 50 55 59 UNDP & MOEPP: Project "Enabling activities for the preparation of Second National Report to the UNFCCC" Vulnerability assessment and adaptation sectoral reports

Scenario IS92 za klimatski promeni godina 2075 Vrne`i Namaluvawe za -25% Letni temperaturi Zgolemuvawe za +2,5 o C Mukaetov, ^ukaliev, Blinkov, Stavri} Rizik na desertifikacija

Sahara Jumps Mediterranean into Europe: Global warming threatens to create dust belt around the globe (Paul Brown, 2000) Sahara go skoka Mediteranot i navleguva vo Evropa: Globalnoto zatopluvawe se zakanuva da kreira pravliv pojas na globalno svetsko nivo ((Paul Brown, 2000)

EU funded project