Η περιβαλλοντική σημασία της Πάρνηθας για το Λεκανοπέδιο Αττικής και προτάσεις για τη συμβολή στην αποκατάσταση του ελατοδάσους της Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος, Διατελέσας Τακτικός Ερευνητής του ΕΘΙΑΓΕ Περιληπτική αναφορά στο δίδυμο Πάρνηθας ελατοδάσους και επιδράσεις αυτού στην Αθήνα και στα προάστια. Η αποκατάσταση της δασικής βλάστησης στις καμένες και γυμνές θέσεις των ορεινών όγκων του Λεκανοπεδίου Αττικής είναι αναμφισβήτητα ένα σημαντικότατο έργο για την αναβάθμιση των οικοσυστημάτων και τη συμβολή τους στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της πολυάνθρωπης Αθήνας και των προαστίων της. Αναλυτικότερα, η ολοκλήρωση ενός τέτοιου έργου θα συμβάλει στη βελτίωση του μικροκλίματος και της ποιότητας του αέρα της πόλης, καθώς επίσης και των αισθητικών, οικολογικών, προστατευτικών, περιηγητικών και γενικά των περιβαλλοντικών της συνθηκών. Από τους ορεινούς όγκους του λεκανοπεδίου, μετά την αποκατάσταση της βλάστησης, ο καθένας μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση των παραπάνω συνθηκών της Αθήνας, ανάλογα με τα φυσικά του χαρακτηριστικά και τη θέση που βρίσκεται στο λεκανοπέδιο. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι επιδράσεις της Πάρνηθας λογικά επεκτείνονται σε πολύ μεγάλο μέρος της πόλης και αυτό απορρέει από έναν αριθμό ιδιαίτερων φυσικών χαρακτηριστικών της. Αυτά είναι κυρίως η μεγάλη της έκταση, ο γεωμορφικός σχηματισμός, η τοπογραφία και το εν δυνάμει αποκαθιστάμενο ελατοδάσος μαζί με την υπόλοιπη βλάστηση σε αυτή, μετά την πυρκαγιά του Ιουνίου του 2007. Πιο συγκεκριμένα, η συνολική έκταση της Πάρνηθας ανέρχεται σε 300.000 στρέμματα περίπου και επομένως είναι δυνατό σε ένα μεγάλο μέρος αυτής να εγκατασταθεί και διατηρηθεί δασική βλάστηση, με πολύ θετικές επιδράσεις στο μικροκλίμα και στην ποιότητα του αέρα της πόλης. Επιπλέον η Πάρνηθα, σε αντίθεση με τους άλλους ορεινούς όγκους, έχει κατεύθυνση από την ανατολή προς τη δύση. Επομένως είναι πρακτικά κάθετη με το μεγάλο της άξονα (40 χιλιόμετρα περίπου), το μεγαλύτερο υψόμετρο (1.413 Το επίμηκες και αδιαπέραστο τείχος της Πάρνηθας στα βόρεια της Αθήνας: αν και μισοδασωμένο, οι θετικές του επιδράσεις στους κατοίκους της είναι ανεκτίμητες μ.), τις απότομες πλαγιές και τον τεράστιο όγκο της, στους βόρειους και εν μέρει στους ΒΑ και ΒΔ ισχυρούς και ψυχρούς ανέμους. Η συγκυριακή αυτή σύγκρουση του βουνού με τους παραπάνω ανέμους, συμβάλλει στην ανύψωση αυτών, στην πτώση της θερμοκρασίας, στην υγροποίηση των υδρατμών τους και τέλος στην αύξηση του ετήσιου ύψους βροχής και χιονιού στη βόρεια πλευρά και στην κορυφή του, κατά 2-3 φορές περισσότερο από εκείνο που έχουν αυτές οι παράμετροι στις παρακείμενες πεδινές περιοχές του. Σημαντική είναι επίσης η αύξηση των κατακρημνισμάτων και στα ψηλότερα της νότιας πλευράς της Πάρνηθας και το ύψος τους μειώνεται βαθμιαία από την κορυφή προς τους πρόποδες αυτής. Όλες οι μεταβολές των τιμών των παραπάνω μετεωρολογικών παραμέτρων, δημιουργούν στην Πάρνηθα ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες για την εγκατάσταση και ανάπτυξη ψυχρόβιας μεσογειακής δασικής βλάστησης, εφόσον βέβαια υπάρχουν και οι απαραίτητες εδαφικές συνθήκες. Σύμφωνα όμως με τις αλλαγές του κλίματος του πλανήτη μας στο παρελθόν από φυσικά αίτια, τα παραπάνω μετεωρολο-
Ε Θ Ι Α Γ Ε 12 / 13 γικά και κλιματικά χαρακτηριστικά ισχύουν πρακτικά για την Πάρνηθα από το χρονικό διάστημα μεταξύ του τέλους της Πλειστοκαίνου και την έναρξη της Ολοκαίνου (της Ολοκαίνουργης) γεωλογικής περιόδου, η οποία διαρκεί ως τις μέρες μας. Ισχύουν δηλαδή εδώ και 11,5 χιλιάδες χρόνια περίπου πριν από σήμερα, όταν έλιωσαν οι πάγοι της τελευταίας παγετώδους περιόδου στον πλανήτη μας και η μέση θερμοκρασία του ανέβηκε πρακτικά στη σημερινή της τιμή. Επομένως τότε μετοίκησε από τα νοτιότερα και πρωτοεγκαταστάθηκε βαθμιαία στην Πάρνηθα η Κεφαλληνιακή ελάτη. Το δάσος εκείνο, το πρώτο Παρνήθιο, με πληθώρα λογικά διακυμάνσεων ως προς την έκταση, πυκνότητα, ζωτικότητα, υγεία και πιθανόν ως προς τη μίξη, λόγω της φυσικής μεταβλητότητας του κλίματος, αλλά και των παρεμβάσεων τα τελευταία 3.000 χρόνια, κυρίως από τους κατοίκους της Αθήνας, διατηρήθηκε μέχρι την εποχή μας. Βέβαια, παρά τις μεταβαλλόμενες σε ένταση παρεμβάσεις των κατοίκων της Αθήνας στο ελατοδάσος της Πάρνηθας επί τρεις χιλιετίες, η μεγάλη του σημασία για το μικροκλίμα και την ποιότητα του αέρα της, έγινε εμφανής εδώ και αρκετές δεκαετίες και αναγνωρίσθηκε πλήρως στην εποχή μας. Και τούτο γιατί στις μέρες μας ο πληθυσμός της πρωτεύουσας και των προαστίων της έφθασε τα 5 εκατομμύρια κατοίκους περίπου. Επιπλέον, οι απρογραμμάτιστες και ανεξέλεγκτες δραστηριότητες στην περιοχή του λεκανοπεδίου κατά το πρόσφατο γενικά παρελθόν, δημιούργησαν στην πόλη τα γνωστά και σοβαρότατα περιβαλλοντικά προβλήματα και μεγιστοποίησαν την ανάγκη των κατοίκων για περιήγηση και αναψυχή. Το ελατοδάσος όμως της Πάρνηθας, αν και υποβαθμίστηκε σοβαρά τις τελευταίες δεκαετίες και περισσότερο μετά το 1980 από διάφορες φυσικές κυρίως διαταραχές αλλά και ανθρώπινες παρεμβάσεις, πάντοτε συνέβαλε κατά το μέτρο του δυνατού- θετικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της Αθήνας και των προαστίων της και ήταν για αυτούς ο σημαντικότερος πνεύμονας πρασίνου. Τα 2/3 όμως περίπου του ελατοδάσους καταστράφηκαν ως γνωστό από την πυρκαγιά του Ιουνίου του 2007 και το γεγονός εκείνο συνέβαλε στη μείωση ή στην εξάλειψη πολλών θετικών επιδράσεων αυτού τοπικά στην Πάρνηθα, στα νότια προάστια της Αθήνας, αλλά και στο εσωτερικό της. Για τους λόγους αυτούς η επιθυμία του κοινού γενικά αλλά και του επιστημονικού κόσμου της χώρας, για γρήγορη αποκατάσταση του ελατοδάσους και μάλιστα, κατ εικόνα και καθ ομοίωση με το αρχικό, ήταν πρακτικά αδιαπραγμάτευτη. Στην παραπάνω επιθυμία και απαίτηση του κοινού, ανταποκρίθηκε η Πολιτεία με τον καθ ύλη αρμόδιο οργανισμό για την αποκατάσταση του ελατοδάσους, αλλά και ολόκληρης της καμένης περιοχής, που είναι ως γνωστό ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας. Το έργο αυτό άρχισε αμέσως μετά την πυρκαγιά με την κατασκευή πρώτα των αντιδιαβρωτικών και αντιπλημμυρικών έργων και μετά των φυτοκομικών. Όσον αφορά στη δεύτερη κατηγορία των έργων και σύμφωνα με σχετικές πληροφορίες του αρμόδιου φορέα στα ΜΜΕ, μεταξύ 2008 και 2010 φυτεύτηκαν 45.000 φυτάρια ελάτης, 215.000 φυτάρια μαύρης πεύκης και παρήχθησαν 300.000 ελατίδια στο τοπικό φυτώριο. Τα φυτάρια μαύρης πεύκης φυτεύτηκαν για τη δημιουργία προδάσους και τη σκίαση από τον ήλιο των ελατιδίων που θα φυτευτούν μελλοντικά. Η χρήση μαύρης πεύκης για τη δημιουργία προδάσους όμως μας υπενθυμίζει πως η αποκατάσταση του ελατοδάσους σε ακραίας μορφής εξωδασογενές περιβάλλον όπως είναι η καμένη περιοχή της Πάρνηθας παρουσιάζει πολλές δυσκολίες. Αυτές απορρέουν από την απαιτητικότητα της ελάτης ως προς το μικροκλίμα και την επιβίωση των αρτιφύτων και νεοφύτων της εκεί που υπάρχει σκίαση και υγρασία εδάφους και αέρος. Από τις απαιτήσεις αυτές των ελατιδίων, εκείνη της υγρασίας εδάφους μπορεί να υλοποιηθεί στην Πάρνηθα πολύ πιο δύσκολα από τη σκίαση. Και τούτο γιατί οι βροχοπτώσεις, κυρίως της ξηροθερμικής περιόδου, είναι από οριακές έως ανεπαρκείς. Το χειρότερο όμως είναι πως ένα μεγάλο ποσοστό των καμένων νότιων πλαγιών με ασβεστόλιθο, που συγκροτούν την πρόσοψη του ορεινού όγκου προς την Αθήνα, έχουν αβαθή (12.000 στρέμματα) και βραχώδη (5.000 στρέμματα) εδάφη. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως οι δεύτερες κυρίως πλαγιές χρειάζονται πρώτα χώμα για να γίνουν φυτεύσεις και μετά αυτό να συγκρατήσει το νερό από βροχές ή αρδεύσεις. Οι νότιες πλαγιές της Πάρνηθας: η ανάγκη βελτίωσης των εδαφικών, υδατικών και θερμοκρασιακών τους συνθηκών για τη ριζοβόληση και επιβίωση της ελάτης είναι προφανής Πρέπει να επισημανθεί ακόμα πως, εκτός από την υλοποίηση των δύο παραπάνω δύσκολων απαιτήσεων των αρτιφύτων και νεοφύτων ελάτης για την επιβίωσή τους, οι νότιες πλαγιές της Πάρνηθας είναι, μετά την πυρκαγιά, και πολύ υποβαθμισμένες κλιματικά. Η υποβάθμιση αυτή, εκτός των άλλων μετεωρολογικών παραμέτρων, οφείλεται κατά πολύ στην απώλεια και 300 χιλιοστών περίπου ομιχλοβροχής που σχηματίζονταν στην κομοστέγη του ελατοδάσους και έφθανε στην επιφάνεια του εδάφους. Η βροχή αυτή ήταν ένας μηχανισμός αυτοπροστασίας του ελατοδάσους, αφού το ίδιο με τις κατάλληλες μετεωρολογικές και γεωμορφολογικές συνθήκες δημιούργησε την ομιχλοβροχή. Έτσι το ελατοδάσος συντηρούσε την ομιχλοβροχή και αυτή με τη
σειρά της το δάσος. Στις παραπάνω υποβαθμισμένες φυσικές συνθήκες των νότιων πλαγιών της Πάρνηθας, πρέπει δυστυχώς να προστεθούν και οι αρνητικές επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης της Αθήνας στην ανάπτυξη της δασικής βλάστησης. Όλες αυτές οι φυσικές και κλιματικές συνθήκες που αναφέρθηκαν δείχνουν πως οι νότιες πλαγιές του βουνού τα τελευταία χρόνια και κυρίως μετά την πυρκαγιά του 2007, είναι πολύ υποβαθμισμένες σε σχέση με το παρελθόν. Οι συνθήκες αυτές, όπως τονίσθηκε, δυσκολεύουν σημαντικά την αποκατάσταση του ελατοδάσους. Επισημαίνεται όμως, πως επιλεγμένες ενέργειες και πρακτικές θα μπορούσαν να βελτιώσουν ορισμένες από τις παραπάνω φυσικές συνθήκες στη νότια κυρίως περιοχή. Για το λόγο αυτό στη συνέχεια παρουσιάζονται απόψεις και προτάσεις που επικεντρώνονται στο τρίπτυχο έδαφος, νερό και σκίαση της ελάτης για τη συμβολή τους στην υλοποίηση του δύσκολου και μακροχρόνιου έργου ξαναπρασινίσματος της Πάρνηθας. Προσδιορισμός θέσεων και τεχνικές βελτίωσης των εδαφικών τους συνθηκών για τη δημιουργία προδάσους. Οι δραστηριότητες αυτές στον σβεστόλιθο παρουσιάζονται παρακάτω κατά σειρά βαθμιαίας αύξησης του κόστους υλοποίησης και των δυσκολιών εφαρμογής τους. Οι κυριότερες από αυτές, κατά τη γνώμη μας, είναι: Ο προσδιορισμός θέσεων με αβαθή εδάφη και αντιδιαβρωτικά έργα (κορμοδέματα). Οι θέσεις αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για φυτεύσεις μαύρης πεύκης και ειδικότερα στα ανάντη των κορμοδεμάτων όπου έχει συσσωρευτεί σημαντικός όγκος εδάφους, φύλλων, κλαδιών αλλά και υλικού από τη μερική αποσύνθεση των κορμών. Ο προσδιορισμός θέσεων σε πλαγιές με μπαλώματα εδάφους κατάλληλου για φυτεύσεις. Σχετικά με την παραπάνω περίπτωση επισημαίνεται πως χαρακτηριστικό γνώρισμα υποβαθμισμένων περιοχών με ασβεστόλιθο, είναι πάντοτε η ύπαρξη μπαλωμάτων εδάφους, δηλαδή μικρών επιφανειών με έδαφος ποικίλων σχημάτων και μεγεθών, στις οποίες μπορούν να πραγματοποιηθούν φυτεύσεις. Η ύπαρξη μπαλωμάτων εδάφους ισχύει βέβαια και για τον ασβεστόλιθο της Πάρνηθας και ο σχηματισμός τους οφείλεται τόσο στην πληθώρα μικρών και μεγάλων σχισμών, όσο και στην τραχεία επιφάνεια αυτού που συντελεί στη δημιουργία ποικίλων κοιλωμάτων και τη συσσώρευση εδάφους στο εσωτερικό τους. Τέτοιες θέσεις μπορούν να προσδιοριστούν και να πραγματοποιηθούν φυτεύσεις κατάλληλων φυτικών ειδών (π.χ. μαύρης πεύκης) για τη δημιουργία προδάσους. Ο προσδιορισμός θέσεων για φυτεύσεις σε μικροκοίτες των πλαγιών μιας ευρύτερης περιοχής. Η προστασία του αβαθούς εδάφους με κορμοδέματα και η σποραδική φυσική αναγέννηση στον ασβεστόλιθο δημιουργούν συνθήκες εγκατάστασης της μαύρης πεύκης και βελτίωσης του μικροκλίματος της περιοχής Το έδαφος της συγκεκριμένης περίπτωσης συσσωρεύεται στα κοιλώματα της κοίτης μικρορευμάτων μιας πλαγιάς, στα ανάντη λίθων ή άλλων εμποδίων αυτής κ.λπ. και προέρχεται από επιφανειακή διάβρωση των δύο πλαγιών εκατέρωθεν της κοίτης. Οι κηλίδες αυτές του εδάφους μπορούν να προστατευτούν με την κατασκευή, στα κατάντη αυτών, μικρών και απλών ξηρολίθινων φραγμάτων ή βαθμίδων και στη συνέχεια να γίνουν φυτεύσεις. Ο προσδιορισμός θέσεων για φυτεύσεις στον πόδα εκτεταμένων πλαγιών ή στις μικροκοιλάδες αυτών. Οι θέσεις με συσσωρευμένο έδαφος της συγκεκριμένης περίπτωσης διαφέρουν από τις προηγούμενες ως προς τη μεγαλύτερη έκταση που καταλαμβάνουν, καθώς και ως προς το μεγαλύτερο όγκο του εδάφους. Και εδώ η κατασκευή απλών βαθμίδων από ξηρολιθοδομή κρίνεται ιδιαίτερα αποτελεσματική για την προστασία του εδάφους από παράσυρση, σε περίπτωση εκδήλωσης ισχυρών καταιγίδων. Η χρήση φουρνέλων για διάσπαση βράχων και η αξιοποίηση του εδάφους εντός μεγάλων σχετικά σχισμών, για φυτεύσεις. Η χρήση μηχανικών μέσων για τη διάνοιξη μεγάλων σχετικά λάκκων σε ημιβραχώδεις θέσεις. Οι παραπάνω λάκκοι πληρούνται με έδαφος από παραπλήσιες θέσεις που περικλείουν μικρά μπαλώματα εδάφους και έτσι γίνονται κατάλληλοι για φυτεύσεις. Η κατασκευή βαθμίδων (πεζουλιών) από ξηρολιθοδομή. Η κατασκευή βαθμίδων είναι γενικά η πιο κλασική μέθοδος αποκατάστασης υποβαθμισμένων περιοχών και θα ήταν μια από τις καλύτερες για τη συγκράτηση του υπάρχοντος εδάφους στις πλαγιές της Πάρνηθας με ασβεστόλιθο ή για τη μεταφορά και εναπόθεση αυτού στα ανάντη τους και τη δημιουργία έτσι κατάλληλων συνθηκών για φυτεύσεις. Τα έργα αυτά είναι αποδεκτά από λειτουργικής, οικολογικής, αισθητικής, διάρκειας λειτουργίας και γενικά περιβαλλοντικής άποψης. Έχουν όμως και αρνητικά σημεία και αυτά επικεντρώνονται στην προσπελασιμότητα ορισμένων θέσεων λόγω των τοπογραφικών τους συνθηκών και κυρίως
Ε Θ Ι Α Γ Ε 14 / 15 στο κόστος κατασκευής τους και μάλιστα σε χαλεπούς για την οικονομία μας καιρούς, όπως είναι οι σημερινοί. Η κατασκευή βαθμίδων, από συρματόπλεκτους κυλίνδρους γεμισμένους με λίθους μικρών γενικά διαστάσεων, προερχόμενων από τις γύρω περιοχές. Η παραπάνω τεχνική συσσώρευσης, συντήρησης και προστασίας του εδάφους είναι μια ειδική περίπτωση και παρουσιάσθηκε αναλυτικά σε παλαιότερο άρθρο μας (ΕΘΙΑΓΕ, τεύχος 33, 2008). Τεχνικές αξιοποίησης των βροχοπτώσεων για την επιτυχία των αναδασώσεων. Το νερό, εκτός του εδάφους, είναι ο άλλος κύριος και βασικότατος παράγοντας για τη ριζοβόληση και ανάπτυξη των αναδασώσεων της Πάρνηθας που στοχεύουν τόσο στη δημιουργία προδάσους όσο και ελατοδάσους, σε ορισμένες θέσεις, που σήμερα εκπληρούν τις απαιτήσεις αυτού του είδους. Οι απαιτήσεις των φυταρίων σε νερό είναι βέβαια ιδιαίτερα μεγάλες τη θερινή περίοδο όταν οι βροχές της Πάρνηθας είναι δυστυχώς ανεπαρκείς και συνήθως πέφτουν με τη μορφή καταιγίδων. Όμως και η άλλη εναλλακτική λύση για την κάλυψη των αναγκών των φυταρίων σε νερό που είναι οι αρδεύσεις, δεν είναι η ιδανική, αφού έχει, για μια εκτεταμένη και έντονα ορεινή περιοχή, μεγάλο οικονομικό κόστος και δυσκολίες προσπέλασης πολλών θέσεων φύτευσης. Για τους παραπάνω λόγους, η επιλογή των θέσεων διάνοιξης λάκκων, ο τρόπος διάνοιξης αυτών, αλλά και φύτευσης των φυταρίων, πρέπει να γίνονται με ορισμένες τεχνικές εφαρμογής ώστε όσες βροχοπτώσεις πέφτουν, να αξιοποιούνται όσο το δυνατόν αποδοτικότερα όλη τη χρονιά και κυρίως τη θερινή περίοδο. Οι τεχνικές αυτές περιγράφονται περιληπτικά παρακάτω, έτσι ώστε οι πιθανότητες επιβίωσης των φυταρίων στη συγκεκριμένη περιοχή να είναι όσο το δυνατόν περισσότερες. Αναλυτικότερα, οι τεχνικές αυτές είναι: Η επιλογή των θέσεων διάνοιξης λάκκων. Η επιλογή των θέσεων διάνοιξης λάκκων στις καμένες περιοχές με έδαφος θα πρέπει να γίνονται με βάση τη μικροτοπογραφία και μικρογεωμορφολογία της περιοχής και ειδικότερα να επιλέγονται οι μικροκοίτες (τα αυλακίδια) του υδρογραφικού δικτύου που δημιουργείται από επιφανειακή απορροή των πρώτων βροχών μετά την πυρκαγιά. Με τον τρόπο αυτό στο λάκκο φύτευσης του κάθε φυταρίου εισέρχεται από κάθε βροχή πολλαπλάσιος όγκος νερού από εκείνον που αντιστοιχεί στη βροχόπτωση της επιφάνειας αυτού. Επομένως τα φυτάρια της Πάρνηθας μπορούν να ποτιστούν ικανοποιητικά 1-2 φορές τη θερινή περίοδο, αφού τόσες είναι, κατά μέσο όρο, οι αντίστοιχες βροχές ύψους 20-40 χιλιοστών περίπου. Η διάνοιξη αυλακιδίων ανάντη του λάκκου φύτευσης. Σε θέσεις της περιοχής με έδαφος, όπου το υδρογραφικό δίκτυο δεν είναι εμφανές, συνιστάται η διάνοιξη δύο αυλακιδίων από την περίμετρο του λάκκου δεξιά και αριστερά και λοξά προς τα ανάντη, για τη συσσώρευση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου όγκου νερού σ αυτόν από επιφανειακή απορροή. Η διενέργεια φυτεύσεων στα ανάντη των κορμοδεμάτων. Σε θέσεις με καλές εδαφικές συνθήκες και κορμοδέματα, συνιστάται οι φυτεύσεις φωτόφιλων ειδών (π.χ. μαύρης πεύκης) να γίνονται στα ανάντη και κοντά στους κορμούς αφού εκεί, εκτός του εδάφους, συσσωρεύεται και μεγάλος όγκος νερού κατά τη διάρκεια θερινών καταιγίδων. Οι λάκκοι φύτευσης και κυρίως σε περιοχές με ασβεστόλιθο, θα πρέπει να έχουν ικανοποιητικό βάθος και ο ριζικός κόμβος του φυτού να βρίσκεται χαμηλότερα από την επιφάνεια του φυσικού εδάφους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται λάκκος συντήρησης και συγκρατείται επαρκής όγκος νερού. Μετά το βοτάνισμα των φυταρίων, συνιστάται, η ποώδης βλάστηση να επιστρώνεται στην επιφάνεια του λάκκου συντήρησης για τη διατήρηση της υγρασίας του εδάφους. Αντί με κομμένη βλάστηση, ο λάκκος μπορεί να επιστρώνεται μερικώς με μικρά πλακίδια ή λίθους για τον ίδιο σκοπό. Τα κατάντη της περιμέτρου των λάκκων φύτευσης σε θέσεις με ασβεστόλιθο, θα πρέπει να ενισχύονται με λίθους απλής ξηρολιθοδομής για τη συγκράτηση επαρκούς όγκου νερού. Οι παραπάνω τεχνικές αξιοποίησης των βροχοπτώσεων στην Πάρνηθα, αν και δεν είναι οι μόνες που υπάρχουν, μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην επιβίωση των αναδασώσεων τη θερινή κυρίως περίοδο. Ενέργειες και τεχνικές δημιουργίας συνθηκών σκίασης των αναδασώσεων ελάτης. Οι κυριότερες από τις παραπάνω ενέργειες και τεχνικές κατά την άποψή μας, είναι: Η προστασία της φυσικής αναγέννησης των δασικών ειδών της καμένης περιοχής στη ζώνη της ελάτης. Στα δασικά είδη που αναγεννώνται με φυσικό τρόπο ανήκουν κυρίως το πουρνάρι και ο οξύκεδρος στις περιοχές με ασβεστόλιθο και η κουμαριά στις περιοχές με φλύσχη. Και τα τρία αυτά είδη είναι πάρα πολύ μεγάλης σημασίας για τη δημιουργία των πρώτων κέντρων αποκατάστασης της βλάστησης στις καμένες περιοχές, για τη βελτίωση των εδαφικών συνθηκών των περιοχών με ασβεστόλιθο και οπωσδήποτε για τη δημιουργία συνθηκών σκίασης των αρτιφύτων και νεοφύτων της ελάτης που θα ακολουθήσουν. Από τα παραπάνω δασικά είδη, οργανωμένη προστασία χρειάζεται κυρίως το πουρνάρι, πιο χαλαρή η κουμαριά και σχεδόν καθόλου ο οξύκεδρος. Ο κίνδυνος για τα είδη αυτά, αλλά και για τις αναδασώσεις, προέρχεται από τη βοσκή άγριων ή ήμερων ζώων και κυρίως από το κόκκινο ελάφι της περιοχής. Βέβαια, παρά την αναγνώριση από όλους μας της πολύτιμης προσφοράς του ελαφιού στην
που καθορίζονται από τη μικρομορφολογία της περιοχής ή ακόμα διάφορες μικροπλαγιές με βόρεια έκθεση κ.λπ. Τέτοια φυσικά σκιάδια πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν και κατά τη φύτευση των 45.000 φυταρίων ελάτης τα προηγούμενα χρόνια από το Φορέα Διαχείρισης της Πάρνηθας σε θέσεις με καλές εδαφικές συνθήκες. Οπωσδήποτε όμως υπάρχουν ακόμα και άλλες θέσεις με τη συνύπαρξη κάποιων από τα αναφερθέντα φυσικά σκιάδια και τις ικανοποιητικές εδαφικές συνθήκες, και επομένως μπορούν να χρησιμοποιηθούν για επιπρόσθετες φυτεύσεις ελάτης. Το πουρνάρι είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για τη δημιουργία προδάσους, σκίασης και εδάφους σε βραχώδεις θέσεις της Πάρνηθας οικολογία της περιοχής και στη βελτίωση της περιηγητικής της αξίας, πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι οι δύο αυτοί φυσικοί πόροι (ελάφι και βλάστηση) είναι ασυμβίβαστοι μεταξύ τους κατά το κρίσιμο στάδιο αποκατάστασης της βλάστησης μετά την πυρκαγιά. Κατά συνέπεια, η ορθολογική διαχείριση του πληθυσμού των ελαφιών από ειδικούς στο θέμα επιστήμονες, είναι απαραίτητη. Η ενέργεια αυτή θα προστατεύσει και επιταχύνει την επέκταση των πρώτων κέντρων αποκατάστασης της φυσικής βλάστησης και θα συμβάλει στη δημιουργία πιο ευνοϊκών συνθηκών για τη φυσική αναγέννηση και την τεχνητή αναδάσωση της ελάτης. Η εγκατάσταση παραρεμάτιας βλάστησης στην περιοχή. Η εγκατάσταση της βλάστησης αυτής (πλατάνου, ιτιάς, λεύκης κ.λπ.) έχει ήδη αρχίσει μετά την πυρκαγιά και η συνέχισή της θα αυξήσει τις πράσινες ζώνες στην περιοχή. Επιπλέον θα δημιουργήσει κατάλληλες μικροκλιματικές συνθήκες για την εγκατάσταση και επιβίωση της ελάτης στις παρακείμενες θέσεις. Η διενέργεια αναδασώσεων μαύρης πεύκης στις επιλεγμένες θέσεις του ασβεστόλιθου με καλές εδαφικές συνθήκες. Ο προσδιορισμός και οι τεχνικές βελτίωσης των εδαφικών συνθηκών των παραπάνω θέσεων στον ασβεστόλιθο αναφέρθηκαν προηγούμενα. Το επόμενο στάδιο σ αυτές θα είναι η διενέργεια φυτεύσεων μαύρης πεύκης για τη δημιουργία προδάσους και ειδικότερα ευνοϊκών συνθηκών και κυρίως σκίασης για τη δυνατότητα, σε 5-6 χρόνια, φύτευσης και επιβίωσης της ελάτης. Επισημαίνεται ακόμα πως οι φυτεύσεις μαύρης πεύκης θα δημιουργήσουν και νέα κέντρα αποκατάστασης της βλάστησης, εκτός εκείνων του πουρναριού, του οξύκεδρου κ.λπ. και επομένως όλο και περισσότερες θέσεις θα καλυφθούν σχετικά σύντομα με δασική τουλάχιστον βλάστηση. Η αξιοποίηση φυσικών σκιαδίων για φυτεύσεις ελάτης σε θέσεις με ικανοποιητικές εδαφικές συνθήκες. Ως φυσικά σκιάδια για τη φύτευση και προστασία φυταρίων ελάτης από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία, εκτός εκείνων που αναφέρθηκαν παραπάνω, θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν βράχοι ή λίθοι διαφόρων διαστάσεων με ικανοποιητικές εδαφικές συνθήκες στη βάση τους, πρέμνα, η κατάντη πλευρά κορμοδεμάτων, διάφορες εδαφικές εξάρσεις Αντί επιλόγου Η αποκατάσταση του ελατοδάσους της Πάρνηθας και κυρίως στις νότιες πλαγιές της, όπου κυριαρχεί ο ασβεστόλιθος, θα είναι ένα δύσκολο και μακράς διάρκειας εγχείρημα. Η άποψή μας αυτή στηρίζεται αφενός στις δυσμενείς φυσικές συνθήκες που επικρατούν μετά την πυρκαγιά στις πλαγιές του βουνού που αναφέρθηκαν και αφετέρου στις μεγάλες απαιτήσεις των φυταρίων ελάτης ως προς την ποιότητα του εδάφους, την υψηλή του υγρασία και τις συνθήκες σκίασης για ριζοβόληση και ανάπτυξη κατά το στάδιο των αρτιφύτων και νεοφύτων. Αναλυτικότερα, στις νότιες πλευρές της Πάρνηθας με ασβεστόλιθο, τα αβαθή εδάφη αντιπροσωπεύουν το 55% και τα βραχώδη το 23% περίπου της συνολικής έκτασης του δρυμού με ελάτη που κάηκε (21.800 στρέμματα). Επιπλέον, η φυσική προσφορά του νερού (οι βροχοπτώσεις) κυρίως κατά τη θερινή περίοδο, είναι πολύ περιορισμένη έως ανεπαρκής, ενώ οι αρδεύσεις, ως εναλλακτική λύση κάλυψης των απαιτήσεων σε νερό, έχουν και αυτές υψηλό κόστος και τεχνικές δυσκολίες υλοποίησης λόγω της έντονης τοπογραφίας της περιοχής. Ακόμα και οι συνθήκες σκίασης που χρειάζεται η ελάτη, εκπληρούνται σποραδικά και σε πολύ λίγες θέσεις. Οι παραπάνω αποκλίσεις μεταξύ των υποβαθμισμένων φυσικών συνθηκών των πλαγιών που αναφέρθηκαν και των μεγάλων απαιτήσεων της ελάτης ως προς το μικροπεριβάλλον για επιτυχημένη ριζοβόληση και ανάπτυξη, κάνουν επιτακτική την ανάγκη παρεμβάσεων στο πεδίο για τη βελτίωση των εδαφικών, υδατικών και θερμοκρασιακών (σκίασης) συνθηκών της περιοχής. Για τους λόγους αυτούς οι απόψεις που εκφράσθηκαν και οι τεχνικές δραστηριότητες που προτάθηκαν, έχουν ως σκοπό τη συμβολή τους στη βελτίωση των τριών παραπάνω δυσμενών φυσικών συνθηκών της περιοχής. Πολύ σημαντικό είναι ακόμα να αναφερθεί πως οι περισσότερες από τις δραστηριότητες που προτείνονται, μπορούν να υλοποιηθούν με μικρή σχετικά δαπάνη και αυτό είναι πολύ θετικό για την περίοδο αυτή που η χώρα μας αντιμετωπίζει τα γνωστά οικονομικά προβλήματα. Πληροφορίες: Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος, Δασολόγος Υδρολόγος Εμμανουήλ Μπενάκη 138, Αθήνα Τηλ.: 2103300578, Κιν.: 6946 903659