Η Επέκταση του Συστήματος Αντιβαλλιστικής Άμυνας Στην Ανατολική Ευρώπη (NMD): Γεωπολιτικά Διακυβευόμενα Διλήμματα Ασφαλείας και Συνέπειες

Η Επέκταση του Συστήματος Αντιβαλλιστικής Άμυνας Στην Ανατολική Ευρώπη (NMD): Γεωπολιτικά Διακυβευόμενα Διλήμματα Ασφαλείας και Συνέπειες Σταύρος Σοφοκλέους Ακριβώς πίσω απ' την επιμονή των ΗΠΑ και την θετική στάση της Πολωνίας και Τσεχίας επί της εγκατάστασης των συστημάτων αντιβαλλιστικής αμύνης στο έδαφος τους, την οργισμένη αντίδραση των Ρώσων απέναντι στην ειλημένη απόφαση των Αμερικανών (οι οποίοι θα προχωρήσουν στην υλοποίηση των σχεδίων τους ασχέτως των απειλών της Μόσχας και της έντονα διστακτικής έως αρνητικής στάσης των Δυτικοευρωπαίων συμμάχων τους) και την ανομοιογενή στάση που επιδεικνύουν τα κράτη-μέλη της Ε.Ε., ευρίσκονται διαχρονικά γεωπολιτικά δεδομένα τα οποία επηρεάζουν την στρατηγική τόσο των ΗΠΑ, όσο και της Ρωσίας και Γερμανίας και τα οποία ευθύνονται για την διαχρονικότητα της στρατηγικής των κρατών αυτών. Για να γίνουν όμως κατανοητές οι ρωσικές ανησυχίες και οι συνεπαγόμενοι κραδασμοί στις σχέσεις Ρωσίας-Ε.Ε., θα πρέπει να ακολουθούν τα χαρακτηριστικά και οι δυνατότητες του συστήματος NMD και το μέγεθος της σχεδιαζόμενης αμερικανικής ανάπτυξης ούτως ώστε ν' απαντηθεί το εάν το σύστημα αυτό αντιπροσωπεύει στρατιωτική απειλή για τη Ρωσία. Για το σύστημα NMD (National Missile Defence), σήμερα GMD (Ground Mid-cause Defence) (Άμυνα Επίγειας βάσης Μέσης Διαδρομής) περιληπτικά αναφέρω τα παρακάτω: (1) Από το 2004 αναπτύσσεται στην Βόρεια Αμερική η Ικανότητα 1 (1) του συστήματος με την τοποθέτηση 16 αναχαιτιστών στο Φορτ Γκρήλυ στην Αλάσκα και 4 στην Αεροπορική βάση Βάντενμπεργκ στην Καλιφόρνια, η οποία όταν ενεργοποιηθεί η διασυνδεδεμένη αρχιτεκτονική του συστήματος θα μπορεί να προστατεύσει την Βόρειο Αμερική από επίθεση 5 κεφαλών με απλά δολώματα διείσδυσης. Όταν λάβει χώρα η πλήρης ανάπτυξη του συστήματος την επόμενη δεκαετία (υπολογιζόταν www.cipt.gr 2

η επιχειρησιακή ετοιμότητα της Ικανότητας 3 η οποία θα περιλαμβάνει 250 αναχαιτιστές το 2011 εάν η απόφαση ανάπτυξης του συστήματος λαμβανόταν εντός του 2000), το σύστημα θα μπορεί ν' αναχαιτίσει 20 κεφαλές συνοδευόμενες από 100 αξιόπιστα βοηθήματα διείσδυσης (2). Δηλαδή δεν μπορεί να προστατεύσει τις ΗΠΑ από μια ρωσική πυρηνική επίθεση η οποία θα περιλαμβάνει χιλιάδες πυρηνικές κεφαλές και δεκάδες χιλιάδες βοηθήματα διείσδυσης. Ως εκ τούτου δεν αχρηστεύει το ρωσικό στρατηγικό πυρηνικό οπλοστάσιο και κατά συνέπεια δεν ακυρώνει το δόγμα της αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής (Mutual Assured Destruction) και δεν κάνει έναν πυρηνικό πόλεμο μεταξύ Μόσχας-Ουάσινγκτον πιθανότερο. Τα ίδια φυσικά ισχύουν για την επέκταση του συστήματος στην Αν. Ευρώπη (10 βλήματα σε Πολωνία το 2011 και 2013, 1 ραντάρ επίγειας βάσης (GBR) στην Τσεχία το 2011). Επίσης οι ΗΠΑ προτίθενται να εγκαταστήσουν ένα τμήμα του αντιβαλιστικού τους συστήματος στον Καύκασο, και εδώ και καιρό έχουν εκφράσει την πρόθεση τους να εγκαταστήσουν ραντάρ έγκαιρης προειδοποιήσεως στο Αζερμπαΐτζάν. (2) Το σύστημα αυτό έχει σχεδιαστεί για την αντιμετώπιση περιορισμένης κλίμακας επιθέσεων με διηπειρωτικά βλήματα εκτοξευόμενα απ' τα κράτη-παρίες του διεθνούς συστήματος (rogue-states): εν προκειμένω μέσω της εγκατάστασης στοιχείων του συστήματος GMD σε Ευρώπη και Καύκασο, οι ΗΠΑ σκοπό έχουν την απόκρουση επιθέσεων με διηπειρωτικά βλήματα προερχόμενων από «κράτη-παρίες» στοχεύουσες στην Ευρώπη (4). (3) Τα 10 βλήματα τα οποία θα εγκατασταθούν στην Πολωνία δεν μπορούν από την τοποθεσία εγκατάστασης τους να αναχαιτίσουν τους ρωσικούς διηπειρωτικούς πυρηνικούς πυραύλους. Εξάλλου το σύστημα αναχαιτίζει τις κεφαλές των βλημάτων ενόσω αυτές ευρίσκονται στην Ενδιάμεση Φάση της πορείας τους προς τον στόχο και οι ρωσικοί ICBM δεν θα ευρίσκονται σ' αυτή τη φάση της πορείας τους προς τους στόχους τους στη Βόρειο Αμερική άνωθεν της Ρωσίας / πρώην ΕΣΣΔ. Εάν το σύστημα αυτό είχε σκοπό την αναχαίτιση ρωσικών www.cipt.gr 3

πυρηνικών κεφαλών θα ήτο πιο εκτεταμένο και εγκατεστημένο εξολοκλήρου στην Βόρεια Αμερική. (4) Επίσης οι αναχαιτιστές (δηλαδή τα βλήματα) του συστήματος GMD δεν χρησιμοποιούν πυρηνική κεφαλή για την αναχαίτιση του στόχου τους (5). Αλλά και εάν χρησιμοποιούσαν δεν μπορούν να πλήξουν στόχους εδάφους και είναι σύστημα καθαρά αμυντικό. Το συγκεκριμένο σύστημα δεν αντιπροσωπεύει στρατιωτική απειλή για τη Μόσχα. Άρα για ποιους λόγους οι ρωσικές αντιδράσεις και απειλές; Οι λόγοι αντίδρασης της Ρωσίας είναι καθαρά γεωπολιτικοί και έχουν να κάνουν με το ότι με το πέρας της διπολικής πυρηνικής αντιπαράθεσης ΗΠΑ-ΕΣΣΔ η υψηλή στρατηγική της ανάσχεσης εκ μέρους των ΗΠΑ έχει μεταμορφωθεί σε στρατηγική λανθάνουσας περικύκλωσης της Μόσχας προς παρεμπόδιση μελλοντικής ανάδυσης της Ρωσίας ως παγκόσμιου εμβέλειας δυνάμεως. Μετά την κατάρρευση του Σοβιετικού Συνασπισμού στην Ανατολική και Κεντρο-ανατολική Ευρώπη, η Ρωσία βίωσε την έξωση της από μια περιοχή στην οποία (α) ηγεμόνευε εδώ και 250 έτη και στην οποία πρωταγωνιστούσε ευθύς αμέσως μετά τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο (1700-1720) (6) (β) η συγκεκριμένη γεωγραφική ζώνη αποτέλεσε δίοδο εισβολής στην Ευρωπαϊκή Ρωσία (7) κατ' επανάληψιν και γι' αυτό απ' την εποχή του Τσάρου Μεγάλου Πέτρου ο απόλυτος έλεγχος της θεωρείται απαραίτητος για την ασφάλεια της κατά τους Ρώσους, Μητέρας Ρωσίας, ενώ είναι απαραίτητη για την απόκτηση εκ μέρους της Ρωσίας σημαίνοντα ρόλου στα διεθνή δρώμενα (όπως ίσχυε και επί πρώην ΕΣΣΔ και θα ισχύει στο διηνεκές). Οι συγκεκριμένες διαχρονικές αντιλήψεις ασφάλειας και φοβίες, πρωτίστως όμως ηγεμονικές βλέψεις, ευρίσκονται τόσο πίσω απ' το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο και την κατά τη διάρκεια αυτού στρατιωτική κατάκτηση της Ανατολικής Ευρώπης, των Βαλκανίων και της μισής Γερμανίας και τον συνεπαγόμενο πλήρη Σοβιετικό έλεγχο επί αυτών των περιοχών επί Ψυχρού Πολέμου που εκφράσθηκε με τη δημιουργία του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Απότοκος των ρωσικών αντιλήψεων περί ασφάλειας καθώς και ηγεμονικών φιλοδοξιών ήταν και η έντονη αντίδραση στην επέκταση www.cipt.gr 4

του ΝΑΤΟ (η οποία τελεσίδικα αποφασίσθηκε στην Διάσκεψη Κορυφής του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες τον Ιανουάριο του 1994) και η έντονη δυσφορία η οποία απορρέει απ' αυτή παρά την υπογραφή της Κατασταλτικής Πράξης τον Μάιο του '97. Η απορρέουσα εδραίωση της επιρροής των ΗΠΑ στη συνορεύουσα με τα δυτικά σύνορα της Ρωσίας γεωγραφική ζώνη σημαίνει και σκοπό έχει την ακύρωση μελλοντικής επανένταξης της Ανατολικής Ευρώπης και τον Βαλκανίων σε μια μελλοντική Ρωσική σφαίρα επιρροής και τον αποκλεισμό της απ' τα δρώμενα στην ευρωπαϊκή ασφάλεια (παρά την υπογραφή τόσο της Κατασταλτικής Πράξης, όσο και τα συμφωνηθέντα μεταξύ Μπους και Πούτιν στις 24 Μαΐου 2002 στη Μόσχα και την απόφαση της 28ης Μαΐου 2002 στη Ρώμη για το Συμβούλιο ΝΑΤΟ-Ρωσικής Ομοσπονδίας), αφού ολόκληρη η Ευρώπη μεταβάλλεται στο προωθημένο προγεφύρωμα των ΗΠΑ στην Ευρασία. Για την Ρωσία η παρουσία μιας ισχυρής δύναμης στα δυτικά της είναι λίαν επίφοβη και ακόμη χειρότερα ακυρώνει την ανάδειξη της σε παγκοσμίου εμβέλειας δύναμη, κάτι που οι Ρώσοι ορθολογιστικά, ψυχολογικά και λόγω ιστορικών εμπειριών αδυνατούν ν' αποδεχθούν ακόμη και αν οι ενέργειες των ΗΠΑ δεν είναι στρατιωτική απειλή κατά της Μόσχας (8). Η πρόθεση των ΗΠΑ για ανάπτυξη αυτών των συστημάτων είναι ένα επιπλέον βήμα της Αμερικανικής στρατηγικής για «ευγενικό» πλην σαφή αποκλεισμό της πιθανής ένταξης της περιοχής αυτής υπό τον ρωσικό έλεγχο και έτσι αναβίωσης της Ρωσικής ισχύος. Πιο επώδυνη και επικίνδυνη ωστόσο είναι η εξέλιξη της εγκατάστασης αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων σε Ρουμανία και Βουλγαρία, όπως και η πιθανή εγκατάσταση αμερικανικών δυνάμεων στον Καύκασο υπό το πρόσχημα της προστασίας του Αγωγού Μπακού-Τσεϊχάν και η εγκατάσταση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Κεντρική Ασία. Όσον αφορά την Ευρώπη, προ της γερμανικής ενοποίησης (Οκτώβριος 1990), οι Ρώσοι έλαβαν δέσμευση εκ μέρους της Ουάσινγκτον ότι αυτή δεν επρόκειτο να εγκαταστήσει στρατιωτικές δυνάμεις στην πρώην Ανατολική Γερμανία και στις χώρες πρώην μέλη του Σ.Β., ως αντάλλαγμα για την εκ μέρους τους αποδοχή μιας επανενωμένης εντός του ΝΑΤΟ Γερμανίας. Για τους Ρώσους (οι οποίοι ανέκαθεν ήταν εξαιρετικά καχύποπτοι και ανασφαλείς όσον αφορούσε και αφορά της προθέσεις των γειτόνων τους, πόσο μάλλον των άλλων www.cipt.gr 5

μεγάλων δυνάμεων) (9) η επέκταση του ΝΑΤΟ και αυτή η προώθηση των αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων είναι δυνητική απειλή, αν και δεν είναι στόχος, ούτε πρόθεση του ΝΑΤΟ, ούτε τώρα ούτε μελλοντικά ν' απειλήσει την εδαφική ακεραιότητα της Ρωσίας, και στόχος των ΗΠΑ είναι να υποβαθμίσει την ρωσική επιρροή και ρόλο στον εγγύς διεθνή εξωτερικό περίγυρο της Ρωσίας. Ακόμη οι Ρωσικές αντιδράσεις συνδέονται και με την λυσσώδη προσπάθεια της Μόσχας να διατηρήσει την επιρροή της στην Ουκρανία, προσπάθεια που είδε να ναυαγεί μετά την ανάδειξη του Βίκτωρ Γιουστσένκο στην προεδρία μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση το Φθινόπωρο του 2004. Αν και ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας θα παραμείνει στην Κριμαϊκή ως το 2017, οι ΗΠΑ σκοπεύουν να εντάξουν την Ουκρανία τόσο στο ΝΑΤΟ, όσο και αργότερα στην Ε.Ε.. Η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, σε συνδυασμό με την ήδη ένταξη των Βαλτικών δημοκρατιών θα ολοκληρώσει την καθοδηγούμενη απ' τις ΗΠΑ (και με την υποστήριξη της Γερμανίας) περικύκλωση της Μόσχας εκ δυσμάς και θα επαναφέρει τη Ρωσία στην γεωπολιτική θέση που ευρίσκετο στα τέλη του 17 ου αιώνα, ενταφιάζοντας οριστικά με την οριστική αποκοπή της απ' τις ουκρανικές υποθέσεις, την «επανενσωμάτωση» της Ουκρανίας και έτσι την «νεκρανάσταση» ενός -έστω- προπλάσματος της ΕΣΣΔ: μια Ρωσία χωρίς την Ουκρανία δεν μπορεί να ξαναγίνει Ευρασιατικής εμβέλειας δύναμη (10). Η Μόσχα κινείται προληπτικά, απειλώντας έμμεσα τόσο την Ουκρανία με πρόκληση εμφυλίου και ενσωμάτωση της Κριμαίας, ενώ οι αντιδράσεις της στους Αμερικανικούς αντιβαλλιστικούς σχεδιασμούς, σκοπεύουν επίσης να ενισχύσουν τη θέση της απέναντι στους σχεδιασμούς των ΗΠΑ για την Ουκρανία και ν' αποτρέψουν την Αμερική να προχωρήσει στην ένταξη αυτής της χώρας στο ΝΑΤΟ. Απ' την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη αντιβαλλιστικών συστημάτων (με την αναπόφευκτη και ταυτόχρονη παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων) των ΗΠΑ στην Πολωνία και Τσεχία, ενισχύει την ήδη ασφυκτική για την Ε.Ε., επιρροή τους στις χώρες της Ανατ. Ευρώπης. Έτσι η Ε.Ε. θάναι ευκολότερα όμηρος της σημερινής ατλαντικής στάσης που τηρούν τα κράτη αυτά, κάτι που η Ουάσινγκτον χρησιμοποιεί επιδέξια για να www.cipt.gr 6

επηρεάζει τόσο το μέλλον της Ε.Ε., όσο και για να εκμαιεύει την υποστήριξη της στη διεθνή της πολιτική και τις διεθνείς επεμβάσεις της, ή στην χείριστη γι' αυτή των περιπτώσεων, ν' απομονώνει τους Δυτικοευρωπαίους συμμάχους που διστάζουν ή διαφωνούν (π.χ. επιχείρηση «Ιρακινή Ελευθερία» 2003). Κατά συνέπεια η Αμερική ενισχύει τον έλεγχο της επί της εξωτερικής πολιτικής των κρατών μελών της Ε.Ε., ενώ ενδυναμώνει τον ατλαντικό προσανατολισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την στρατιωτική της εξάρτηση απ' αυτήν. Το τελευταίο επιτυγχάνεται τόσο με όσα έχουν αναφερθεί στο παραπάνω τμήμα αυτής της παραγράφου, όσο και με την προστασία που οι ΗΠΑ θα παρέχουν έναντι της πραγματικής απειλής των διηπειρωτικών πυραύλων των «κρατών-παριών». Ακριβώς η παραπάνω ενίσχυση της πολιτικοστρατιωτικής εξάρτησης της Ευρώπης απ' τις ΗΠΑ, καθώς και η ενίσχυση της επιρροής τους επί της Ανατολικής Ευρώπης συνιστούν κίνδυνο για τη Ρωσία η οποία: (α) μέσω της διπλωματίας της (σε μεγάλο δε βαθμό, συγκεκριμένα της ενεργειακής) έχει θέσει ως σκοπό την προσέγγιση και την καλλιέργεια ερεισμάτων επί των Δυτικοευρωπαίων, ιδίως των Γερμανών, ώστε να μειώσει την αμερικανική επιρροή και την ταύτιση Αμερικής-Ευρώπης επί διεθνών ζητημάτων, παρά τις φοβίες των Ευρωπαίων απέναντι στη Ρωσία και τις διαφορές και αντιπαραθέσεις Ρωσίας και Ε.Ε. επί διαφόρων περιφερειακών και διεθνών ζητημάτων, (β) θέλει να διατηρεί σταθερή την πιθανότητα μιας σύμπραξης με την Γερμανία (όπως επί Μπίσμαρκ μέχρι την εκδίωξη του τελευταίου το 1890, απ' την Καγκελαρία καθώς και την περίοδο 1939-1941 μετά το Σοβιετοναζιστικό Σύμφωνο). Έτσι θα αναβιώσει τον έλεγχο της επί των υποθέσεων της Ανατολικής-Κεντρικής Ευρώπης, θα ακυρώσει την ανεξαρτησία των Ανατολικοευρωπαϊκών κρατών και θα πλήξει καίρια τους δεσμούς Αμερικής- Ευρώπης, δημιουργώντας προϋποθέσεις εκδίωξης των ΗΠΑ απ' την Ευρώπη. Η δημιουργία μιας ζώνης αμερικανικής επιρροής μεταξύ Γερμανίας-Ρωσίας (που άρχισε οριστικά με την έναρξη του προγράμματος PfP και την απόφαση για επέκταση του ΝΑΤΟ το 1994) είναι ταφόπλακα για τους παραπάνω σχεδιασμούς, και αποκλείει μελλοντική συνταύτιση και σύμπραξη Ρωσίας και Ε.Ε. (το οποίο έτσι κι αλλιώς είναι ένα περιορισμένων πιθανοτήτων www.cipt.gr 7

μακροπρόθεσμο ενδεχόμενο), (γ) προσπαθεί να αποκτήσει τον έλεγχο βιομηχανιών στρατηγικής σημασίας και χαρακτήρα (π.χ. αγορά του 5% των μετοχών της EADS) ως μοχλό πιέσεων επί των Δυτικοευρωπαίων προς ακύρωση της συμπαράταξης τους με τις ΗΠΑ. Στα πλαίσια αυτής της υψηλής στρατηγικής, της ακύρωσης των προοπτικών δημιουργίας ενός συνασπισμού δυνάμεων στην Ευρασία που να υπερισχύει έναντι των ΗΠΑ και να τις εκδιώκει απ' την κατά Spykman Περίμετρο της Ευρασίας (Rimland) περιορίζοντας της στο Δυτικό Ημισφαίριο - έλαβε χώρα ο Ψυχρός Πόλεμος και μέχρι σήμερα, αλλά και στο μέλλον (βραχυπρόθεσμο έως μακροπρόθεσμο) θα χαράσσεται η παγκόσμια αμερικανική στρατηγική, στις γραμμές των γεωπολιτικών θεωρήσεων των Sir Halford J. Mackinder και Nicolas J. Spykman (12). Μια προσέγγιση και συνταύτιση Ρωσίας-Ε.Ε. ή Ρωσίας- Γερμανίας (η οποία, από πρακτικής πλευράς θα ήταν ισοδύναμη με την πρώτη) θα δημιουργούσε τον παραπάνω πολιτικό συνασπισμό. Δεν είναι τυχαίο το ότι και στη Γερμανία και στη Ρωσία υπάρχουν αυτοί που θυμούνται με νοσταλγία την επί Μπίσμαρκ στρατηγική συνεννόηση των δύο χωρών ως περίοδο σταθερότητας και ειρήνης, της οποίας το πέρας μετά το 1890 έφερε τους δύο παγκόσμιους πολέμους). (13). Τόσο η επίσκεψη Rice στην Αθήνα τον Μάρτιο, όσο και η προβολή εκ μέρους των ΗΠΑ, Πολωνίας και Ουγγαρίας της Ρωσίας ως ενεργειακά αναξιόπιστου εταίρου της Ε.Ε. μετά την ενεργειακή ρωσοουκρανική κρίση του Ιανουαρίου 2006 και η προσπάθεια των ΗΠΑ να μποϋκοτάρουν τον Αγωγό Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολης (κυρίως διαμέσου της υπόθαλψης του βουλγαρικού επαμφοτερισμού επί του θέματος), αλλά και οι δηλώσεις του Τσέινι περί της εκ μέρους των Ρώσων χρησιμοποιήσεως των υδρογονανθράκων ως όπλου εκβιασμού, είναι μέρος της εκστρατείας των ΗΠΑ ενάντια στην ενεργειακή προσέγγιση Ρωσίας-Ε.Ε. (14). Συμπράξεις, όπως η δημιουργία αγωγών, εάν μείνουν ανεπηρέαστες από συγκυριακές διακυμάνσεις και αλλαγές των πολιτικών ελίτ, και έχουν βάθος χρόνου, είναι προϋπόθεση δημιουργίας υψηλής σημασίας στρατηγικών συμμαχιών (15). www.cipt.gr 8

Από μόνη της η ενεργειακή προσέγγιση Ρωσίας-Ε.Ε. δεν μπορεί να δημιουργήσει την οντότητα που φοβούνται οι ΗΠΑ, ωστόσο από τώρα επιβάλλεται η προληπτική εξουδετέρωση της εν τη γενέσει της. Τόσο με εναλλακτικά δίκτυα αγωγών που δεν θα εξυπηρετούνται από τον ρωσικό ορυκτό πλούτο και δεν θα διέρχονται από ρωσικές ή ρωσικά ελεγχόμενες περιοχές με ισχυροποίηση των ατλαντικών δεσμών και με την ενίσχυση των διμερών σχέσεων των ΗΠΑ με συγκεκριμένα κράτημέλη της Ε.Ε., αλλά και με την Γερμανία. Διότι οι ΗΠΑ δεν μπορούν να ακυρώσουν τη δημιουργία αγωγών εφοδιασμού της Ε.Ε. με ρωσικούς υδρογονάνθρακες, απ' τη στιγμή που απ' το 1968 δεν είναι οι ίδιες εναλλακτικός πλεονασματικός παραγωγός καυσίμων υδρογονανθράκων. Έτσι η πρόσφατη διαπραγμάτευση για την ανάπτυξη αυτών των συστημάτων, με την οποία ενισχύεται ο πολιτικοστρατιωτικός του έλεγχος επί της Ευρώπης είναι ζωτικής σημασίας. Όσον αφορά τις απειλές της Μόσχας και την αντίδραση της (διαρροή πληροφοριών περί αμφισβήτησης της Συνθήκης Ενδιάμεσων Πυρηνικών Δυνάμεων - Intermediate Nuclear Forces, σκληρές δηλώσεις Πούτιν και σκληρή στάση απέναντι στην Πολωνία, «πάγωμα» της Εφαρμογής της CfE - Συνθήκης Μειώσεως Συμβατικών Δυνάμεων στην Ευρώπη), στόχο έχουν και την εξάσκηση πιέσεων επί των ΝΑΤΟϊκών Συμμάχων των ΗΠΑ (ώστε αυτοί με τη σειρά τους να εξασκήσουν πιέσεις στις ΗΠΑ για ακύρωση των σχεδίων τους), αλλά και τη δημιουργία διαφωνίας εντός του ΝΑΤΟ από Δυτικοευρωπαίους συμμάχους, οι οποίοι στο παρελθόν ήταν αρνητικοί απέναντι στην ανάπτυξη του συστήματος GMD στην Βόρειο Αμερική (π.χ. Γαλλία, Ολλανδία). Ακριβώς η διαρροή πληροφοριών περί αμφισβήτησης της INF σκοπό έχει την πρόκληση διασπάσεως μεταξύ ΗΠΑ- Δυτικοευρωπαίων, οι οποίοι θάναι και οι πλέον εκτεθειμένοι στην στρατιωτική απειλή που οι Ενδιάμεσου Βεληνεκούς Βαλλιστικοί Πύραυλοι αντιπροσωπεύουν (και οι οποίοι έχουν δυσάρεστη εμπειρία απ' την περίοδο αναπτύξεως των SS-20) και οι οποίοι ήτο το αντικείμενο απαγορεύσεως της INF (υπογραφείσα στη Σύνοδο της Ουάσιγκτον τον Δεκέμβριο του '87). Ωστόσο αυτή η προσπάθεια της Μόσχας θα αποτύχει (παρ' ότι οι δυτικές χώρες δεν ακολουθούν μια www.cipt.gr 9

κοινή και συνεκτική πολιτική απέναντι της, όπως συνέβαινε επί ΕΣΣΔ), καθώς: (α) οι απειλές αυτές δεν μπορούν παρά να οξύνουν τον υποβόσκοντα φόβο των Ευρωπαίων προς την Ρωσία και να τονίζουν τις διαφορές συμφερόντων μεταξύ Ρωσίας και των Ευρωπαίων συμμάχων των ΗΠΑ οι οποίες πρωτοβουλίες συνεργασίας και η όποια προσέγγιση παρατηρείται (Partnership and Co-operation Agreement 1997, «Κοινή Στρατηγική για τη Ρωσία-1999) δεν πρέπει να επισκιάζουν το γεγονός της τρωτότητα των Ευρωπαίων απέναντι σε τυχόν δυσμενείς εξελίξεις εντός της Ρωσίας που θα μπορούσαν να την καταστήσουν επεκτατική (όπως επί Τσαρικής Ρωσίας και επί ΕΣΣΔ), τόσο λόγω εκτάσεως, έλλειψης στρατηγικού βάθους αλλά το, κυριότερο, λόγω έλλειψης κοινής εξωτερικής-αμυντικής πολιτικής και ικανής στρατιωτικής ισχύος. (β) Επίσης οι Δυτικοευρωπαίοι γνωρίζουν τη δεδομένη ιστορική ροπή του ρωσικού ιδεαλισμού προς τον εθνικισμό και τον επεκτατισμό και τη βαθύτερη άρνηση των Ρώσων να ταυτίσουν τη χώρα τους με την Ευρώπη (την οποία θεωρούν ως ξένη και διαφορετική) (16) και ότι η επανάκαμψη του ρωσικού ελέγχου στην κεντροανατολική Ευρώπη δεν θάναι απειλή μόνο για την παγκόσμια υπεροχή της Αμερικής, αλλά και για την ελευθερία και ασφάλεια των ιδίων. Αυτός είναι και ένας εκ των κυριότερων λόγων για τον οποίο ακόμη και οι διαφωνούντες με τα αμερικανικά σχέδια σύμμαχοι τηρούν χαμηλούς τόνους (έστω και αν συναινούν απρόθυμα): με την άμυνα της Ευρώπης να εναπόκειται κυρίως στο Άρθρο 5 της Ατλαντικής Συμμαχίας, η άμυνα της Ευρώπης απέναντι σε οποιαδήποτε μεγάλης κλίμακας απειλή είναι υπόθεση των ΗΠΑ και οι Ευρωπαίοι δεν έχουν την πολυτέλεια να δυσαρεστούν την Ουάσιγκτον. Η αμερικανική παρουσία στην Ευρώπη δίδει λύση στα διλήμματα ασφαλείας που ανέκαθεν ο ευρωπαϊκός χώρος αντιμετωπίζει σε τρία επίπεδα: (1) στο ενδοδυτικοευρωπαϊκό επίπεδο μεταξύ των μεγάλων δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων, (2) στο επίπεδο της www.cipt.gr 10

επίτευξης σταθερής ισορροπίας δυνάμεων με την Ανατολική Ευρώπη και Ρωσία αλλά και στον ευρασιατικό χώρο γενικότερα, όπου η απειλή μετά το '45 προερχόταν απ' την ΕΣΣΔ, και μεταψυχροπολεμικά θα μπορούσε να προέλθει είτε απ' τη Ρωσία, είτε από ένα συνδυασμό δυνάμεων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είτε από ένα συνδυασμό αυτών με την επανενωμένη Γερμανία και (3) στο επίπεδο της πολιτικοστρατιωτικής εξάρτησης της Ευρώπης απ' την Αμερική στον τομέα της ασφάλειας και άμυνας. Συμπερασματικά οι δεσμοί Ευρώπης-Αμερικής παραμένουν ισχυροί. (17) (γ) Η θέση της Γερμανίας είναι ιδιάζουσα, λόγω του ότι είναι καθοριστικός παράγων στη διαμόρφωση των ευρωπαϊκών ισορροπιών. Για τις ΗΠΑ η υποστήριξη της Γερμανίας επί των σχεδίων τους είναι απαραίτητη, εάν πρόκειται να μην δημιουργηθεί ρήγμα τη Συμμαχία το οποίο θα εμποδίσει τα σχέδια τους και θα εξυπηρετήσει την Μόσχα και να συνεχίσουν να 'χουν την Ευρώπη παρά το πλευρό τους στις διάφορες πολιτικές και στρατιωτικές αποφάσεις τους (η στάση των Γερμανών ήταν κρίσιμη για την επέκταση του ΝΑΤΟ, όπως θάναι κρίσιμη και σε ενδεχόμενη ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ). Οι Γερμανοί έχουν κάθε λόγο να παρέχουν αυτή την υποστήριξη (αφού ως επί το πλείστον ακολουθούν ατλαντική πορεία πλεύσης): χωρίς την αμερικανική προστασία η πρώην Δυτική Γερμανία δεν θα επιβίωνε ως κράτος και χωρίς την αμερικανική πολιτική και επιμονή η Γερμανία δεν θα επανενωνόταν, ενώ η αμερικανική παρουσία στην Ευρώπη είναι το εχέγγυο για την αποδοχή εκ μέρους των υπολοίπων ενός επανενωμένου γερμανικού κράτους, καθώς και για την οικονομική επέκταση και τον ρόλο της Γερμανίας στην πρώην Ανατολική Ευρώπη και την Ουκρανία υπό τη στρατιωτική αιγίδα του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ (ως προπλάσματος της ανέκαθεν επιδιωκόμενης απ' τους Γερμανούς Μεσευρώπης, υπό Αμερικανική όμως αιγίδα). Τα παραπάνω μπορούν να περιγραφούν και στο πλαίσιο των διλημμάτων ασφαλείας που αναλύθησαν στην υποπαράγραφο www.cipt.gr 11

(β). Έτσι οι διπλωματικώς διατυπωμένες υπερ των Αμερικανών δηλώσεις της Γερμανίδας Καγκελλαρίου ήταν αναμενόμενες. Επισείοντας το φόβητρο της επαναφοράς της αντιπαράθεσης με το ΝΑΤΟ οι Ρώσοι παρουσιάζουν τις ΗΠΑ ως υπαίτιο της προκληθείσας κρίσης, προσπαθώντας έτσι να περιορίσουν την όποια διπλωματική υποστήριξη σκοπεύουν να αποσπάσουν για τα σχέδια τους. Με δεδομένο το ότι τυχόν επιχειρησιακή ανάπτυξη Ενδιάμεσου Βεληνεκούς Βαλλιστικών Πυραύλων θα είναι στρατιωτική απειλή και για την Κίνα, η διαρροή πληροφοριών για αμφισβήτηση της INF που θα οδηγούσε σε μια τέτοια ανάπτυξη πολύ πιθανόν να σκοπεύει να καλλιεργήσει ανησυχίες στην Κίνα για το ότι τα αμερικανικά σχέδια πιθανόν να οδηγήσουν σε μια επιπρόσθετη απειλή εναντίον της, ώστε να την ωθήσουν ν' αντιταχθεί σ' αυτά. Πάντως η σκληρή στάση του Προέδρου Πούτιν έχει και την κινεζική της διάσταση ασχέτως του ότι τα αμερικανικά σχέδια στην Ευρώπη δεν αφορούν ούτε επηρεάζουν την Κίνα, μια διαφορετική στάση θα οδηγούσε τους Κινέζους να συμπεράνουν ότι οι Ρώσοι είναι ανεκτικοί στην εδραίωση της αμερικανικής παγκόσμιας ηγεμονίας και να προκαλέσει την μήνιν τους, τη στιγμή που ήδη η στρατηγική σύγκλιση (όχι στρατηγική συμμαχία ή σύμπραξη) Ρωσίας-Κίνας προς εξισορρόπηση της Αμερικανικής υπεροχής είναι επιβεβλημένη και για τις δύο χώρες. Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι οι ΗΠΑ θα πουλήσουν πυραύλους επιφανείας-αέρος με αντιβαλλιστικές ικανότητες στους Ιάπωνες, ενώ είναι πολύ πιθανή η δημιουργία κοινού αμερικανοϊαπωνικού συστήματος αντιβαλλιστικής αμύνης στην Άπω Ανατολή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λόγοι για τους οποίους οι ΗΠΑ προτίθενται να παράσχουν προστασία στην Ευρώπη από περιορισμένης κλίμακας επιθέσεις με ιρανικούς (αλλά και άλλων κρατών-παριών) διηπειρωτικούς πυραύλους. Πέραν των όσων ειπώθηκαν προηγουμένως, μιλώντας από καθαρά στρατιωτικής πλευράς, το Ιράν πράγματι έχει σχέδια για ανάπτυξη και παραγωγή πυραύλων εδάφους-εδάφους με βεληνεκές 6000 και www.cipt.gr 12

10,000χλμ. (Shahab-5 και Shahab-6 αντίστοιχα). Μια τέτοια εξέλιξη θα του επέτρεπε να εκβιάζει τόσο τους Ευρωπαίους συμμάχους των ΗΠΑ, ώστε αυτοί να μην υποστηρίζουν τα επεμβατικά εγχειρήματα τους στη Μέση Ανατολή προκαλώντας διχόνοια στο ΝΑΤΟ, αλλά και τις ΗΠΑ για να μην ασκούν επεμβατική πολιτική στη Μ. Ανατολή. Οι εξηγήσεις του Προέδρου Μπους για τη φύση του συστήματος είναι αληθείς (ασχέτως των όποιων άλλων γεωπολιτικών επιδιώξεων εξυπηρετούνται απ' την ανάπτυξη του και στην Ευρώπη), οι προτάσεις του για συνεργασία στα πλαίσια του συστήματος GMD με τους Ρώσους είναι διπλωματική κίνηση αποσκοπούσα να δείξει ότι η Ουάσινγκτον δεν επιδιώκει κλιμάκωση της έντασης και τηρεί στάση συνεργασίας, ώστε οι Ευρωπαίοι να μην της χρεώσουν την ευθύνη δημιουργίας έντασης. Οι Αμερικανοί γνωρίζουν ότι οι Ρώσοι δεν θα μπορούσαν να δεχθούν την πρόταση τους, ενώ οι Ρώσοι γνωρίζουν ότι ούτε η ανάπτυξη του συστήματος αντιπροσωπεύει απειλή και ότι η αναχαίτιση των ιρανικών πυραύλων απ' το Αζερμπαϊτζάν είναι αδύνατη, καθώς και το ότι ουδέποτε οι Αμερικανοί θα εξαρτούσαν την ανάπτυξη των συστημάτων τους απ' την Ρωσική συναίνεση. Οι δε Ρώσοι ποτέ δεν θα δεχθούν την ανάπτυξη αντιβαλλιστικών συστημάτων των ΗΠΑ στον Καύκασο. Η Ουάσιγκτον όμως κατανοεί το ότι αν και έχει τον κύριο λόγο στην Ευρασία και τον κυρίαρχο ρόλο στην επίλυση διεθνών προβλημάτων και την ανάληψη επεμβατικών εγχειρημάτων, απαιτείται συνεννόηση με τα ευρασιατικά κέντρα ισχύος. Ασχέτως του αν αυτά δεν μπορούν να αναλάβουν δράσεις αδιαφορούσες ή βλάπτουσες στα αμερικανικά συμφέροντα. Κατά συνέπεια οι ΗΠΑ έχουν πρόθεση να ισορροπήσουν σε τεντωμένο σχοινί, όσον αφορά την επιβεβλημένη γι' αυτές συνεργασία τους με τους Ρώσους, στις περιοχές της Κεντρικής Ασίας, της Μέσης Ανατολής και του Καυκάσου. Υπάρχει όμως η πιθανότητα μιας νέας κούρσας των εξοπλισμών και ενός νέου Ψυχρού Πολέμου. Μέχρι ποιού σημείου μπορούν οι Ρώσοι ν' ανεβάσουν τα στοιχήματα; Οι φόβοι περί αναβιώσεως του Ψυχρού Πολέμου δεν είναι παρά αστείοι. Η Ρωσία δεν είναι παρά σκιά της ΕΣΣΔ και οι Ρωσικές Ένοπλες Δυνάμεις ουδεμία σχέση έχουν με τις Σοβιετικές. Η απώλεια www.cipt.gr 13

της μισής Γερμανίας και της μισής Ευρώπης, η κατοχή των οποίων προκάλεσε τον Ψυχρό Πόλεμο, παραχώρησε τη θέση της σε μια Ευρώπη ελεγχόμενη απ' το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ. Κατά συνέπεια οι Ρώσοι δεν μπορούν να συμμετέχουν στη διεθνή ιεραρχία ισχύος ως υπερδύναμη, πόσο μάλλον που η διάλυση της ΕΣΣΔ τους εξακόντισε σε δυσμενή γεωπολιτική κατάσταση στην οποία ευρίσκοντο προ αιώνων! Μετά την παύση της διπολικής αντιπαράθεσης ΗΠΑ-ΕΣΣΔ, έχει γίνει εμφανής η ανάδυση νέων κέντρων ισχύος στην Ευρασία, τα οποία η Ρωσία δεν μπορεί να υποτάξει ή να ελέγξει (19). Οι ΗΠΑ υπερέχουν στην Ευρασία και καμία δύναμη ή συνασπισμός δυνάμεων δεν μπορεί να τις εκτοπίσει. Ούτε τα αμερικανικά σχέδια πρόκειται να οδηγήσουν Κίνα και Ρωσία τη μια στην αγκαλιά της άλλης ή σε ευρύτερες αντισυσπειρώσεις. Οι ίδιοι οι Ρώσοι γνωρίζουν καλά τα όρια των δυνατοτήτων και της ισχύος τους. Η Ρωσία δεν έχει ούτε λόγο, ούτε επιθυμία να εμπλακεί σε μια νέα κούρσα εξοπλισμών. Τα δεδομένα του Ψυχρού Πολέμου που είχαν τότε κάνει τον ανταγωνισμό στους εξοπλισμούς, όργανο της πολιτικής των δύο τότε υπερδυνάμεων, δεν υπάρχουν πλέον. Το διεθνές σύστημα διέπεται από μια νέα κατανομή ισχύος και η Ρωσία δεν είναι υπερδύναμη ούτως ώστε να μπορεί να αντιπαρατεθεί με τις ΗΠΑ, ούτε στρατιωτικά είναι ισάξια των ΗΠΑ ώστε να προκαλέσει αναθεώρηση της αμερικανικής στρατιωτικής στρατηγικής προς αντιμετώπισην της. Η Ρωσία δεν μπορεί να ανταγωνιστεί της ΗΠΑ στην στρατιωτική ανάπτυξη (το 2003 ο αμυντικός προϋπολογισμός των ΗΠΑ έφτασε τα $399,1 δις, ενώ το 2001 αυτός, της Ρωσίας τα $65 δις), ούτε σε δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη. Η συνεχής αύξηση των ρώσικων αμυντικών δαπανών επί Πούτιν, θα συνέβαινε ακόμη και την απουσία των αμερικανικών σχεδίων (βλέπε στις 7 Φεβρουαρίου την ανακοίνωση πρόθεσης δαπάνης $189 δις για την προμήθεια οπλικών συστημάτων την επόμενη δεκαετία απ' τον Υπ. Αμύνης Σεργκέι Ιβάνοφ (20). Οι Ρώσοι δεν πρόκειται να προχωρήσουν σε αμφισβήτηση της INF εισάγοντας σε επιχειρησιακή χρήση πυρηνικούς πυραύλους στραμμένους κατά της Ευρώπης, ούτε σε αμφισβήτηση της CFE, για τους παραπάνω ακριβώς λόγους. Η δοκιμή του διηπειρωτικού www.cipt.gr 14

βαλλιστικού πυραύλου SS-X-29, τον περασμένο Μάρτιο δεν είναι το προοίμιο πυρηνικού ανταγωνισμού, απλά οι Ρώσοι αναπτύσσουν αντίμετρο στα αντιβαλλιστικά συστήματα των ΗΠΑ. Σίγουρα η Μόσχα θα προχωρήσει στην περαιτέρω ανάπτυξη του SS-X-29 και είσοδο του σε υπηρεσία, χωρίς αυτό να σημαίνει αμφισβήτηση της Συνθήκης Στρατηγικών Επιθετικών Μειώσεων που υπέγραψαν στις 24 Μαΐου 2002. Οι ΗΠΑ δεν θεωρούν την είσοδο σε υπηρεσία των Topol-M και την ανάπτυξη SS-X-29 ως αίτιο ενίσχυσης του στρατηγικού πυρηνικού τους οπλοστασίου. Επιπλέον η αμφισβήτηση της CFE ποια αξία θα είχε αφού πλέον η Ρωσία δεν έχει τη δυνατότητα διατήρησης δυνάμεων στο κέντρο της Ευρώπης; Ωστόσο η Ρωσία θα γίνει πιο απόλυτη στην άρνηση της απέναντι στο ενδεχόμενο ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Σίγουρα θα ενισχύσει το συνεργατικό πλαίσιο των σχέσεων της με την Ε.Ε. (αν και οι διαφορές θα παραμείνουν) και θα έχει επιπρόσθετο λόγο να επιταχύνει τον στρατιωτικό της εκσυγχρονισμό. Η πολιτική απόκτησης ερεισμάτων και αντίστασης απέναντι στην αμερικανική προώθηση στον εγγύς διεθνή εξωτερικό περίγυρο της Ρωσίας θα επιταθεί, μεταξύ άλλων ασκώντας περαιτέρω πιέσεις στα κράτη αυτά, ενώ η Ρωσία θα εντείνει την ενίσχυση των ερεισμάτων της στην Ασία (μέσω του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης και του Οργανισμού Συνεργασίας Ασφαλείας, όπου ήδη Ρώσοι και Κινέζοι διευρύνουν τον κατάλογο των παρατηρητών-κρατών του πρώτου με απώτατο σκοπό την διεύρυνση των μελών εντάσσοντας σ' αυτόν Ινδία και Ιράν μεταξύ άλλων). Όμως η Ρωσία θα συνεχίσει ν' αναγνωρίζει ότι η εκπλήρωση των εθνικών της συμφερόντων σε Καύκασο και Κεντρική Ασία καθώς και η εξισορρόπηση της ανόδου της Κίνας είναι αδύνατα χωρίς τις ΗΠΑ. Στο μεταψυχροπολεμικό διεθνές σύστημα οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας δεν είναι παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, όπως επί Ψυχρού Πολέμου. Τόσοι οι Αμερικανοί, όσο και οι Ρώσοι (ιδίως οι δεύτεροι) δεν έχουν λόγο για αντιπαράθεση. Κατά συνέπεια η αμφισημία των σχέσεων τους θα συνεχισθεί. www.cipt.gr 15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ», τεύχος 199, σελ. 27, Εκδόσεις «Επικοινωνίες» Αθήνα, Αύγουστος 2004. 2. «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ», Τεύχος 82, σελ. 78-85, Εκδόσεις «Επικοινωνίες», Αθήνα, Ιούλιος 2001. 3. «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ & ΑΣΦΑΛΕΙΑ», τεύχος 14, σελ. 18, Εκδόσεις «Αμυντική Γραμμή», Αθήνα, Απρίλιος 2007. 4. Ό.π.παραπομπή 3. 5. Ό.π.παραπομπή 2. 6. Zbigniew Brzezinski, «Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΚΑΚΙΕΡΑ», σελ. 157, 166, Εκδόσεις «Νέα Σύνορα-Λιβανη», Αθήνα, 1998. 7. Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, «Αμερικανικό Πολιτικό Σύστημα και εξωτερική πολιτική 1945-2002», σελ. 40-55, Εκδόσεις «Ποιότητα», Αθήνα, 2002. 8. Ό.π. Zbigniew Brzezinski, σελ. 177. 9. Henry Kissinger, «ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ», σελ. 29-30, Εκδόσεις «Νέα Σύνορα-Λιβανη», Αθήνα, 1995. 10. Ό.π. Zbigniew Brzezinski, σελ. 88 και Henry Kissinger, ό.π. σελ. 908. 11. «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ» τεύχος 144, σελ. 110-111, Η νέα «Αργοναυτική Εκστρατεία για τα πετρέλαια της Κασπίας, του Θεόδωρου Τσακίρη, Εκδόσεις Detence Net.media, Σεπτέμβριος 2006, Αθήνα. 12. Ιωάννης Λουκάς, «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ», σελ. 177-185, Εκδόσεις «Τροχαλία», Αθήνα, 2000. www.cipt.gr 16

13. Henry Kissinger, «ΗΓΕΤΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Ή ΔΥΝΑΜΗ», σελ. 50-51, Εκδόσεις «ΛΙΒΑΝΗ», Αθήνα, 2001. 14. Ό.π. Θεόδωρος Τσακίρης. 15. Γεώργιος Μούρτος, «ΤΟΥΡΚΙΑ-ΙΣΡΑΗΛ και η έκλειψη της Ελλάδας από το φυσικό της χώρο», σελ. 34, Εκδόσεις «ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ», Αθήνα, 1999. 16. Henry Kissinger, ό.π. 13, σελ. 101-102. 17. Παναγιώτης Ήφαιστος, «ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ, σελ. 18-21, Εκδόσεις «ΠΟΙΟΤΗΤΑ», Αθήνα, 2000. 18. «ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ», τεύχος 1, σελ. 8, Εκδόσεις «Περισκόπιο», Αθήνα, Νοέμβριος 1999. 19. Henry Kissinger, ό.π.παραπομπή 9, σελ. 897-920. 20. «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΆΜΥΝΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ», τεύχος 13, σελ. 21, Εκδόσεις «Αμυντική Γραμμή», Μάρτιος 2007. www.cipt.gr 17