ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ ΤΟΥ ΤΟΡΟΥΝ ΒΙΒΛΙΑ ΕΞΙ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΩΝ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ ΤΟΥ ΤΟΡΟΥΝ ΒΙΒΛΙΑ ΕΞΙ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΩΝ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ. Επιμελή αναγνώστη, στο έργο αυτό, που μόλις ολοκληρώθηκε και εκδίδεται παρουσιάζονται οι κινήσεις των απλανών αστέρων και των πλανητών, όπως αυτές ανασυστάθηκαν σύμφωνα με παλαιές αλλά και πρόσφατες παρατηρήσεις, διανθισμένες με νέες και θαυμαστές υποθέσεις. Θα βρείς επίσης πίνακες που θα σου επιτρέψουν να υπολογίσεις ετούτες τις κινήσεις με τρόπο εύκολο κι απλό οποιαδήποτε στιγμή. Γι αυτό, λοιπόν, αγόρασε, διάβασε, κι απόλαυσε [το έργο αυτό]. Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω Νυρεμβέργη, Johannes Petreius, 1543

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΟΣΙΑΝΤΕΡ Προς τον Αναγνώστη Σχετικά με τις υποθέσεις του παρόντος έργου Έχει γίνει ήδη πολύ συζήτηση σχετικά με τις νεωτεριστικές υποθέσεις του παρόντος έργου, στο οποίο δηλώνεται ότι η Γη κινείται ενώ ο Ήλιος είναι ακίνητος στο κέντρο του σύμπαντος. Δεν αμφιβάλλω, ως εκ τούτου, ότι ορισμένοι λόγιοι αισθάνονται βαθιά προσβεβλημένοι και θεωρούν ότι οι ελευθέριες τέχνες, οι οποίες εδώ και πολύ καιρό έχουν εδραιωθεί πάνω σε γερά θεμέλια, δεν θα πρέπει τώρα να οδηγηθούν σε σύγχυση. Αν όμως οι άνθρωποι αυτοί είναι πρόθυμοι να εξετάσουν το ζήτημα με μεγαλύτερη προσοχή, θα διαπιστώσουν ότι ο συγγραφέας τούτου του έργου δεν έχει πράξει τίποτα το αξιόμεμπτο. Διότι αποτελεί καθήκον του αστρονόμου να συνθέτει την ιστορία των ουρανίων κινήσεων με τη βοήθεια προσεκτικής και εξειδικευμένης μελέτης. Θα πρέπει, συνεπώς, να συλλάβει με το νου και να περιγράψει τα αίτια τούτων των κινήσεων ή να κάνει υποθέσεις σχετικά με αυτά. Δεδομένου ότι δεν μπορεί με κανένα τρόπο να προσεγγίσει τα αληθή αίτια, είναι υποχρεωμένος να υιοθετήσει τις υποθέσεις εκείνες που θα του επιτρέψουν να υπολογίσει σωστά τις κινήσεις που θα πραγματοποιηθούν στο μέλλον ή έλαβαν χώρα στο παρελθόν, βασιζόμενος στις αρχές της γεωμετρίας. Ο συγγραφέας του παρόντος έργου έχει ανταπεξέλθει και στα δύο καθήκοντα με τρόπο έξοχο. Διότι οι υποθέσεις αυτές δεν χρειάζεται να είναι αληθείς, ούτε καν πιθανές. Αντιθέτως, θα ήταν αρκετό εάν μπορούσαν να προκύψουν από αυτές υπολογισμοί συνεπείς προς τις παρατηρήσεις. Ίσως υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι αγνοούν σε τέτοιο βαθμό τη γεωμετρία και την οπτική ώστε να θεωρούν πιθανή την ύπαρξη του επίκυκλου της Αφροδίτης ή να πιστεύουν ότι αυτός είναι ο λόγος που η Αφροδίτη μερικές φορές προηγείται και άλλες έπεται του Ήλιου, κατά σαράντα μοίρες ή και περισσότερο. Ποιος άραγε αγνοεί ότι αναγκαστική συνέπεια αυτού του ισχυρισμού είναι πως η διάμετρος του πλανήτη στο περίγειο θα έπρεπε να εμφανίζεται τουλάχιστον τέσσερις φορές μεγαλύτερη και η επιφάνειά του τουλάχιστον δεκαέξι φορές μεγαλύτερη απ ό,τι στο απόγειο; Και όμως, η διαφορά αυτή διαψεύδεται από την εμπειρία πολλών αιώνων. Στην επιστήμη αυτή υπάρχουν κι άλλοι, όχι λιγότερο σημαντικοί παραλογισμοί, που δεν χρειάζεται να αναφερθούν επί του παρόντος. Διότι είναι σαφές ότι τούτη η τέχνη αγνοεί παντελώς τα αίτια των μεταβαλλόμενων κινήσεων που παρατηρούνται. Και αν με τη βοήθεια της φαντασίας επινοούνται κάποια αίτια, όπως πολλές φορές έχει γίνει, τούτα δεν χρησιμοποιούνται για να πείσουν κάποιον ότι είναι αληθή, αλλά απλώς για να προσφέρουν μια α- ξιόπιστη βάση στους υπολογισμούς. Εφ όσον όμως μερικές φορές συμβαίνει να διατυπωθούν διαφορετικές υποθέσεις για μία και την αυτή κίνηση (για παράδειγμα, εκκεντρότητα και επίκυκλος για την κίνηση του Ήλιου) ο αστρονόμος θα προτιμήσει να ε- πιλέξει την υπόθεση εκείνη που μπορεί ευκολότερα να κατανοήσει. Ο φιλόσοφος πιθανόν να προτιμήσει να διερευνήσει ποια απ αυτές προσεγγίζει περισσότερο την αλήθεια. Κανείς όμως απ τους δύο δεν θα κατανοήσει και δεν θα καταλήξει σε κάτι βέβαιο, αν αυτό δεν του αποκαλυφθεί με τρόπο θεϊκό. 2

Γι αυτό λοιπόν, ας μας επιτραπεί δίπλα στις παλαιές υποθέσεις, οι οποίες δεν είναι πλέον πιθανές, να γνωστοποιήσουμε αυτές τις νέες υποθέσεις, ιδιαίτερα μάλιστα αφού πρόκειται για υποθέσεις αξιοθαύμαστες και απλές, που περιλαμβάνουν έναν τεράστιο θησαυρό δεξιοτεχνικών παρατηρήσεων. Όσον αφορά τις υποθέσεις, ας μην περιμένει κανείς τίποτα το βέβαιο από την αστρονομία, η οποία αδυνατεί να του το προσφέρει, εκτός εάν δεχτεί ως αληθείς τις ιδέες που δημιουργήθηκαν για άλλο σκοπό, οπότε ολοκληρώνοντας τη μελέτη του θα είναι περισσότερο ανόητος απ όσο ήταν όταν την ξεκίνησε. Έρρωσθε. 3

ΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΕΝΜΠΕΡΓΚ Ο Νικόλαος Σένμπεργκ, Καρδινάλιος της Κάπουα, προς τον Νικόλαο Κοπέρνικο, Χαίρε. Πριν από μερικά χρόνια, έφτασαν σε μένα πληροφορίες σχετικά με τις γνώσεις και τις ικανότητές σας, για τις οποίες γινόταν διαρκώς λόγος. Από εκείνη τη στιγμή άρχισα να τρέφω πολύ μεγάλο σεβασμό για σας, ταυτοχρόνως δε να συγχαίρω τους συγχρόνους μας μεταξύ των οποίων απολαμβάνατε τόσο μεγάλου κύρους. Διότι έμαθα ότι όχι μόνο είστε εξαίρετος γνώστης των ανακαλύψεων των αρχαίων αστρονόμων, αλλά ότι επίσης διαμορφώσατε μια νέα κοσμολογία. Σε αυτήν υποστηρίζετε ότι η Γη κινείται ότι ο Ή- λιος καταλαμβάνει τη χαμηλότερη και, ως εκ τούτου, την κεντρική θέση στο σύμπαν ότι ο όγδοος ουρανός παραμένει ακίνητος και σταθερός στο διηνεκές και ότι μαζί με όλα τα στοιχεία που περικλείει η σφαίρα της, η Σελήνη, που βρίσκεται ανάμεσα στους ουρανούς του Άρη και της Αφροδίτης, περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο με περίοδο ενός έτους. Πληροφορήθηκα επίσης ότι έχετε συγγράψει μια έκθεση όλου αυτού του αστρονομικού συστήματος, έχετε υπολογίσει τις πλανητικές κινήσεις και έχετε συντάξει τους αντίστοιχους πίνακες, προς μεγάλο θαυμασμό όλων. Προς τούτο, σοφότατε κύριε, σας παρακαλώ θερμώς με τη μεγαλύτερη ειλικρίνεια, και εφ όσον δεν σας φέρνω σε δύσκολη θέση, να ανακοινώσετε αυτή την ανακάλυψή σας στους λογίους, και το συντομότερο δυνατόν να μου αποστείλετε τα γραπτά σας που αναφέρονται στη σφαίρα του σύμπαντος μαζί με τους πίνακες και οτιδήποτε άλλο σχετικό με το θέμα. Έχω παραγγείλει επιπλέον στον Θεοδώριχο του Ρέντεν να αντιγράψει ό,τι υπάρχει στα τετράδιά σας με δικά μου έξοδα και να μου τα αποστείλει. Εάν ικανοποιηθεί η επιθυμία μου, θα διαπιστώσετε ότι έχετε να κάνετε με έναν ένθερμο υποστηρικτή της καλής σας φήμης, που ανυπομονεί να συμβάλει στη ανάδειξη ενός τόσο λαμπρού ταλέντου. Έρρωσθε. Ρώμη, 1 Νοεμβρίου 1536 4

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΥΤΟΥ ΑΓΙΟΤΗΤΑ, ΤΟΝ ΠΑΠΑ ΠΑΥΛΟ ΙΙΙ 1, ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΥ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΩΝ [ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ] Μπορώ εύκολα να φανταστώ, Άγιε Πατέρα, ότι ορισμένοι άνθρωποι μόλις ακούσουν ότι σε τούτο τον τόμο που έγραψα σχετικά με τις περιστροφές των σφαιρών του σύμπαντος, αποδίδω συγκεκριμένες κινήσεις στη γήινη σφαίρα, θα αναφωνήσουν ότι πρέπει να με αποκυρήξετε μαζί με την άποψη αυτή. Και το σκέπτομαι τούτο διότι δεν είμαι τόσο γοητευμένος από τις δικές μου απόψεις ώστε να αψηφώ τη γνώμη των άλλων γι αυτές. Γνωρίζω ότι οι ιδέες του φιλοσόφου δεν μπορούν ν αποτελέσουν αντικείμενο κρίσης των κοινών ανθρώπων, επειδή επιδίωξή του είναι η αναζήτηση της αλήθειας όλων των πραγμάτων, μέχρι του σημείου που ο Θεός επιτρέπει να φτάσει η ανθρώπινη διάνοια. Ωστόσο, θεωρώ ότι οι εντελώς εσφαλμένες απόψεις θα πρέπει να αποφεύγονται. Όλοι αυτοί που γνωρίζουν ότι εδώ και πολλούς αιώνες η κοινή συναίνεση των ανθρώπων συντάσσεται με την αντίληψη ότι η Γη παραμένει ακίνητη στο μέσον του ουρανού, όπως θα όφειλε πράγματι να συμβαίνει με το κέντρο του, φαντάζομαι ότι θα θεωρήσουν πως αποτελεί παραφροσύνη η αντίθετη δήλωση, ότι δηλαδή η Γη κινείται. Για το λόγο αυτό, προβληματίστηκα επί πολύ καιρό σχετικά με το αν θα έπρεπε να δημοσιεύσω τον τόμο που έγραψα για να αποδείξω την κίνηση της Γης ή αν θα έπρεπε να προτιμήσω να ακολουθήσω το παράδειγμα των Πυθαγορείων και ορισμένων άλλων, που συνήθιζαν να αποκαλύπτουν τα μυστικά της φιλοσοφίας τους μόνο σε συγγενείς και φίλους, και μάλιστα όχι γραπτά αλλά προφορικά, όπως φαίνεται και από την επιστολή που απηύθηνε ο Λύσις 2 στον Ιππαρχο. Και νομίζω ότι αυτό το έκαναν όχι, όπως 1 Ο Edward Rosen, επιμελητής της αγγλικής έκδοσης του έργου του Κοπέρνικου (On the Revolutions, Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη και Λονδίνο, 1992) σημειώνει ότι σύμφωνα με κάποιες ενδείξεις ο πρόλογος του Κοπέρνικου γράφτηκε σε διαφορετική στιγμή από το υπόλοιπο έργο και έφτασε στο τυπογραφείο αφού είχε αρχίσει η εκτύπωση του έργου. Πέρα από την καθαρά φιλολογική της σημασία η παρατήρηση αυτή τεκμηριώνει μια παρανόηση του Γαλιλαίου ο οποίος στο Γράμμα στη Χριστίνα σημειώνει: «Και αφού [ο Κοπέρνικος] είχε αναλάβει το επίμοχθο έργο [της συγγραφής του έργου] με ε- ντολή του ανωτάτου ποντίφικος, αφιέρωσε το βιβλίο του Περί της περιστροφής των Ουρανίων Σφαιρών στον Πάπα Παύλο ΙΙΙ. Όταν τυπώθηκε, το βιβλίο έγινε αποδεκτό από την Αγία Εκκλησία, διαβάστηκε δε και μελετήθηκε από όλους χωρίς ποτέ να διανοηθεί κάποιος να διατυπώσει την παραμικρή αντίρρηση για την θεωρία που εκτίθετο σ αυτό.» Οι ενδείξεις στις οποίες αναφέρεται ο Rosen δεν ήταν γνωστές την εποχή του Γαλιλαίου αλλά είναι βέβαιο ότι ο Κοπέρνικος δεν έγραψε το έργο κατόπιν εντολής του ποντίφηκα επίσης δεν είναι γνωστό ποια ήταν η πραγματική αντίδραση του Πάπα στην αφιέρωση και εν γένει στο περιεχόμενο του έργου. [Σ.τ.Μ.] 2 Λύσις: Φιλόσοφος από τον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας και μέλος της σχολής των Πυθαγορείων. Διέφυγε από την Ιταλία στην Ελλάδα λόγω των διώξεων που υπέστησαν οι Πυθαγόρειοι στον Κρότωνα. Εγκαταστάθηκε στη Θήβα όπου έζησε μέχρι το θάνατό, του γύρω στο 390 π.χ. Υπήρξε δάσκαλος του Επαμεινώνδα. Δεν είναι γνωστά τα γραπτά του αλλά κατά μία εκδοχή ορισμένα έργα που αποδίδονται στον Πυθαγόρα έχουν στην πραγματικότητα γραφεί από το Λύσι. Η επιστολή που αναφέρει ο Κοπέρνικος υ- πήρχε μεταφρασμένη στο τέλος του ενδέκατου κεφαλαίου του πρώτου βιβλίου, στο χειρόγραφο που έ- δωσε προς έκδοση ο Rheticus επειδή όμως είχε διαγραφεί από τον ίδιο τον Κοπέρνικο δεν περιλαμβάνονταν στις τέσσερις πρώτες εκδόσεις του έργου (1543, 1566, 1617, 1854) ενώ ενσωματώθηκε σε όλες τις επόμενες, που πραγματοποιήθηκαν σε αντιπαραβολή με το πρωτότυπο. Ο παραλήπτης της επιστολής δεν πρέπει να ταυτίζεται με το γνωστό Ίππαρχο, τον αστρονόμο της αρχαιότητας που έζησε τον 2 ο αι. π.χ. και δεν είχε καμία σχέση με τους Πυθαγόρειους. Μάλλον πρόκειται για τον Πυθαγόρειο φιλόσοφο Ίππα- 5

υποθέτουν ορισμένοι, επειδή ήθελαν να διαφυλάξουν ζηλότυπα τη διδασκαλία τους, ώστε να μην διαδοθεί ήθελαν, όμως, να μην γελοιοποιηθούν οι υπέροχες σκέψεις που διατύπωσαν βαθυστόχαστοι άνδρες από ανθρώπους απρόθυμους να ασχοληθούν εναργώς με οποιοδήποτε πνευματικό καθήκον, εάν τούτο δεν ήταν επικερδές αλλά ακόμη και στην περίπτωση που η παραίνεση και το παράδειγμα των άλλων αποτελούσε για τους ανθρώπους αυτούς ένα ανιδιοτελές κίνητρο για τη μελέτη της φιλοσοφίας, λόγω της νωθρότητας του πνεύματός τους, έπαιζαν στην κοινωνία των φιλοσόφων τον ίδιο ρόλο που παίζουν οι κηφήνες στο μελίσσι. Όταν λοιπόν ζύγισα τις σκέψεις αυτές, η περιφρόνηση που είχα λόγους να φοβάμαι ότι θα προκαλέσει η καινοτομία και η αντισυμβατικότητα των απόψεών μου, με έκανε σχεδόν να πειστώ ότι έπρεπε να εγκαταλείψω εντελώς το έργο που είχα αναλάβει. Αλλά ενώ παρέμεινα διστακτικός και αντιστάθηκα στην ιδέα για πολύ καιρό, οι φίλοι μου με μετέπεισαν. Πρώτος ανάμεσά τους ο Καρδινάλιος της Κάπουα, Νικόλαος Σένμπεργκ, γνωστός για τις επιδόσεις του σε όλα τα πεδία της γνώσης. Και κοντά σ αυτόν, ένας άνδρας που τρέφει ιδιαίτερα στοργικά αισθήματα για μένα, ο Τίντεμαν Γκίζε, επίσκοπος του Τσέλμνο, 3 εμβριθής μελετητής των ιερών κειμένων καθώς και του συνόλου της εγκρίτου γραμματείας. Διότι αυτός ενθαρρύνοντάς με κατ επανάλειψη, και μερικές φορές κατηγορώντας με, μου ζητούσε επιτακτικά να εκδώσω τούτο το έργο και να του επιτρέψω, επί τέλους, να έρθει στο φως, αφού παρέμενε θαμμένο ανάμεσα στα χαρτιά μου, περιμένοντας να περάσουν όχι εννιά χρόνια αλλά τέσσερις φορές το διάστημα αυτό. 4 Με τον ίδιο τρόπο μου συνέστησαν να χειριστώ το ζήτημα και πολλοί άλλοι επιφανείς λόγιοι. Με προέτρεψαν να πάψω να αρνούμαι λόγω του φόβου μου να θέσω το έργο μου στη διάθεση των μελετητών της αστρονομίας. Και, σύμφωνα με την επιχειρηματολογία τους, όσο πιο τρελλή φαίνεται τώρα η θεωρία μου σχετικά με την κίνηση της Γης στους περισσότερους ανθρώπους, με τόσο μεγαλύτερο θαυμασμό και ευγνωμοσύνη θα περιβληθεί όταν φανεί ότι η δημοσίευση των γραπτών μου διασκορπίζει την ομίχλη του παραλογισμού με τις πλέον λαμπρές αποδείξεις. Επηρεασμένος, λοιπόν, από αυτούς τους άνδρες που διέθεταν μεγάλη πειθώ, και ελπίζοντας ότι θα συμβεί αυτό που προέβλεψαν, στο τέλος επέτρεψα στους φίλους μου να προχωρήσουν στην έκδοση του έργου, κάτι για το οποίο με παρακαλούσαν θερμά πολύ καιρό. Ωστόσο, ίσως να μην εκπλήσσει την Αγιότητά Σας το γεγονός ότι ετόλμησα να εκδώσω τις μελέτες μου, αφού κατέβαλα τόσο μεγάλη προσπάθεια για να τις επεξεργαστώ που δεν δίστασα να καταγράψω και τις σκέψεις μου σχετικά με την κίνηση της Γης. Ίσως όμως περιμένετε να ακούσετε από μένα πώς έγινε και τόλμησα να διανοηθώ ότι η σο τον Μεταποντίνο (πρώτο μισό του 5 ου αιώνα), ο οποίος θρυλείται ότι φονεύθηκε επειδή δημοσιοποίησε μυστικά της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας. Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε σήμερα, ο πραγματικός συντάκτης της επιστολής δεν ήταν ο Λύσις, αλλά κάποιος ή κάποιοι μεταγενέστεροι «πυθαγορίζοντες» λόγιοι του 3 ου ή 2 ου αι. π.χ., οι οποίοι έγραφαν κείμενα που τα απέδιδαν σε σημαντικούς εκπροσώπους της Πυθαγόρειας σχολής. Η αληθινή ταυτότητα κειμένου, ωστόσο, ήταν άγνωστη στον Κοπέρνικο όταν το ενσωμάτωνε στο βιβλίο του. [Σ.τ.Μ.] 3 Πρόκειται για τον Τίντεμαν Γκίζε (Tiedemann Giese) (1480-1550), πολωνό φίλο του Κοπέρνικου και επίσκοπο της Κουλμ. [Σ.τ.Μ.] 4 Ο Οράτιος στην Τέχνη της ποιητικής (στίχοι 388-389) συμβουλεύει τους νεόκοπους συγγραφείς να μη δημοσιεύουν τη δουλειά τους μόλις την τελειώσουν αλλά να περιμένουν να περάσουν εννιά χρόνια. Ο τετραπλασιασμός αυτού του χρόνου από τον Κοπέρνικο δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι αντιστοιχεί σε διάστημα τριανταέξη ετών γιατί αυτό θα σήμαινε ότι το βιβλίο είχε ολοκληρωθεί από το 1507. Μάλλον εννοεί ότι διανύει για τέταρτη φορά το διάστημα των εννέα ετών, άρα, με δεδομένο ότι ο πρόλογος γράφεται τον Ιούνιο του 1542, η συγγραφή του έργου πρέπει να άρχισε πριν το 1515, πράγμα με το οποίο συμφωνούν όλες οι ενδείξεις που διαθέτουμε. [Σ.τ.Μ.] 6

Γη εκτελεί κάποιες κινήσεις, σε αντίθεση με τις παραδοσιακές απόψεις των αστρονόμων και σχεδόν σε αντίθεση με την ίδια την κοινή λογική. Δεν προτίθεμαι να αποκρύψω από την Αγιότητά Σας ότι ο μόνος λόγος που με παρακίνησε να εξετάσω ένα διαφορετικό σύστημα, από το οποίο συνάγονται οι κινήσεις των σφαιρών του σύμπαντος, είναι η διαπίστωση ότι οι αστρονόμοι δεν συμφωνούν μεταξύ τους κατά την έρευνα του αντικειμένου αυτού. Διότι, κατ αρχήν, είναι τόσο αβέβαιοι για τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης ώστε δεν μπορούν να παρατηρήσουν και να ορίσουν μια σταθερή διάρκεια ακόμη και για το τροπικό έτος. Δεύτερον, κατά τον προσδιορισμό των κινήσεων όχι μόνο των σωμάτων αυτών αλλά επίσης και των πέντε άλλων πλανητών, δεν χρησιμοποιούν τις ίδιες αρχές, παραδοχές και εξηγήσεις για τις φαινόμενες περιστροφές και κινήσεις. Διότι, ενώ κάποιοι χρησιμοποιούν μόνο ομόκεντρους κύκλους και άλλοι χρησιμοποιούν τους έκκεντρους και τους επίκυκλους, παρ όλα αυτά κανείς δεν επιτυγχάνει εντελώς το σκοπό του. Τούτο συμβαίνει γιατί μολονότι εκείνοι που εμπιστεύονται τη χρήση των ομόκεντρων κύκλων έδειξαν ότι από τη σύνθεσή τους θα μπορούσαν να προκύψουν ορισμένες μεταβαλλόμενες κινήσεις, παρ όλα αυτά στάθηκε αδύνατο να καταλήξουν με τούτο τον τρόπο σε αδιαμφισβήτητα αποτελέσματα ευρισκόμενα σε α- πόλυτη συμφωνία με τα φαινόμενα. Από την άλλη πλευρά, εκείνοι που επινόησαν τους έκκεντρους φαίνεται ότι έλυσαν σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα των φαινομένων κινήσεων με τους κατάλληλους υπολογισμούς. Για να το επιτύχουν αυτό, όμως, εισήγαγαν πολλές ιδέες οι οποίες εμφανώς αντιφάσκουν με τις βασικές αρχές της ομαλής κίνησης. 5 Ούτε μπορούν να παραγάγουν ή να συναγάγουν από τους έκκεντρους τη θεμελιώδη θεώρηση που αναφέρεται στη δομή του σύμπαντος και την αληθή συμμετρία των μερών του. Αντιθέτως, οι εμπειρικές περιγραφές τους ομοιάζουν με την προσπάθεια κάποιου που παίρνει από διάφορες μεριές χέρια, πόδια, κεφάλι και άλλα μέλη που, όσο καλά σχεδιασμένα κι αν είναι, δεν μπορούν να αναπαραστήσουν ένα ενιαίο άτομο γιατί αφού τούτα τα αποσπασμένα μέλη δεν ταιριάζουν με κανένα τρόπο μεταξύ τους, από τη συνένωσή τους θα προκύψει ένα τέρας κι όχι ανθρώπινη εικόνα. Συνεπώς, κατά τη διαδικασία της απόδειξης, τη «μέθοδο» όπως την ονομάζουν, εκείνοι που χρησιμοποίησαν τους έκκεντρους αναγκάστηκαν είτε να παραλείψουν κάτι ουσιώδες είτε να κάνουν παραδοχές που είναι άσχετες και εντελώς αναντίστοιχες με το αντικείμενο. Αυτό δεν θα είχε συμβεί, εάν είχαν ακολουθήσει καλά θεμελιωμένες αρχές. Διότι εάν οι υποθέσεις που έκαναν δεν ήταν εσφαλμένες, όλα όσα συνάγονται από αυτές θα μπορούσαν να ε- πιβεβαιωθούν πέραν πάσης αμφιβολίας. Και μολονότι αυτά που λέω τώρα μπορεί να φαίνονται ασαφή, θα διευκρινιστούν, ωστόσο, στο κατάλληλο σημείο. Επί μεγάλο διάστημα, λοιπόν, με απασχόλησε αυτή η σύγχυση που επικρατεί στην αστρονομική παράδοση σχετικά με τον τρόπο συναγωγής των κινήσεων των σφαιρών του σύμπαντος. Άρχισε να μ ενοχλεί το γεγονός ότι τις κινήσεις της μηχανής του κόσμου, που δημιούργησε για χάρη μας ο καλύτερος και συστηματικότερος Τεχνίτης, δεν μπορούσαν να τις κατανοήσουν με μεγαλύτερη σαφήνεια ούτε οι φιλόσοφοι, οι οποίοι παρ όλα αυτά εξέταζαν με μεγάλη ακρίβεια τις πλέον ασήμαντες λεπτομέρειες του κόσμου τούτου. Για το λόγο αυτό, ανέλαβα το καθήκον να μελετήσω εκ νέου τα έργα ό- λων των φιλοσόφων που μπορούσα να βρω, για να μάθω εάν είχε προτείνει ποτέ κάποιος για τις σφαίρες του σύμπαντος άλλες κινήσεις από εκείνες που παρουσιάζουν οι 5 Ομαλή κίνηση, εκείνη την εποχή, θεωρείται η κυκλική κίνηση κατά την οποία σε ίσους χρόνους διανύονται ίσα τόξα. Σύμφωνα με το αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου, ακόμα και οι ανωμαλίες που παρατηρούνταν στην κίνηση των ουρανίων σωμάτων, μπορούσαν να εξηγηθούν από το συνδυασμό τέτοιων ομαλών κυκλικών κινήσεων. [Σ.τ.Μ.] 7

διδάσκαλοι της αστρονομίας στις διάφορες σχολές. Και πράγματι βρήκα πρώτα στον Κικέρωνα ότι ο Νικέτας 6 είχε διατυπώσει την υπόθεση ότι η Γη κινείται. Αργότερα δε, ανακάλυψα στον Πλούταρχο ότι και ορισμένοι άλλοι συμμερίζονταν την άποψη αυτή. Αποφάσισα, λοιπόν, να παραθέσω τους λόγους τους εδώ, ώστε να μπορεί ο καθένας να τους διαβάσει: 7 Ορισμένοι θεωρούν ότι η Γη παραμένει ακίνητη. Ο Φιλόλαος ο Πυθαγόρειος, όμως, πιστεύει ότι, όπως ο Ήλιος και η Σελήνη, έτσι και η Γη περιστρέφεται γύρω από τη φωτιά διαγράφοντας ένα πλάγιο κύκλο. Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός και ο Έκφαντος ο Πυθαγόρειος θεωρούν ότι η Γη κινείται, όχι μετακινούμενη στο χώρο, αλλά σαν τροχός που περιστρέφεται από δυσμάς προς ανατολάς γύρω από το ίδιο του το κέντρο. Με αφορμή λοιπόν τις πηγές αυτές, άρχισα κι εγώ με τη σειρά μου να εξετάζω το ζήτημα της κίνησης της Γης. Και παρ όλο που η ιδέα φαινόταν παράλογη, γνώριζα, ωστόσο, ότι σε άλλους πριν από μένα είχε παραχωρηθεί το δικαίωμα να φανταστούν κάθε λογής κύκλους με σκοπό να εξηγήσουν τα ουράνια φαινόμενα. Ως εκ τούτου, θεώρησα ότι εύκολα θα μπορούσα να λάβω κι εγώ την άδεια να διερευνήσω εάν θα μπορούσαν να βρεθούν εξηγήσεις ορθότερες από εκείνες των προκατόχων μου σχετικά με την περιστροφή των ουρανίων σφαιρών, βάσει της υπόθεσης ότι η Γη εκτελεί κάποια κίνηση. Θεωρώντας, επομένως, ως δεδομένες τις κινήσεις που αποδίδω στη Γη στη συνέχεια του παρόντος έργου, ύστερα από μακρά και εντατική έρευνα κατέληξα τελικώς στο συμπέρασμα ότι, εάν οι κινήσεις των άλλων πλανητών συσχετισθούν με την τροχιά της Γης και υπολογιστούν για να βρεθεί η περιστροφική κίνηση κάθε πλανήτη, τότε συνάγονται από αυτές όχι μόνο τα σχετικά φαινόμενα αλλά επίσης η διάταξη και το μέγεθος όλων των πλανητών και των σφαιρών, ο δε ουρανός αποκτά τέτοια συνοχή, ώστε τίποτα δεν μπορεί να μετακινηθεί σε κάποιο τμήμα του χωρίς να αποδιοργανωθούν τα υπόλοιπα στοιχεία και το σύνολο του σύμπαντος. Σύμφωνα λοιπόν μ αυτά, ακολούθησα την εξής σειρά στη διάταξη του παρόντος τόμου: Στο πρώτο βιβλίο αναπτύσσω την κατανομή όλων των σφαιρών καθώς και τις κινήσεις που αποδίδω στη Γη, έτσι ώστε το βιβλίο αυτό να περιέχει τη γενική δομή του σύμπαντος. Στα υπόλοιπα βιβλία συσχετίζω τις κινήσεις των άλλων πλανητών και όλων των σφαιρών με την κίνηση της Γης, ώστε να είμαι σε θέση να ορίσω σε ποιο βαθμό οι κινήσεις και τα φαινόμενα των άλλων πλανητών και σφαιρών μπορούν να σωθούν εάν συσχετιστούν με τις κινήσεις της Γης. Δεν αμφιβάλλω ότι οι οξυδερκείς και μορφωμένοι αστρονόμοι θα συμφωνήσουν μαζί μου, εφ όσον είναι πρόθυμοι να εξετάσουν και να μελετήσουν όχι επιφανειακά αλλά εις βάθος όπως άλλωστε απαιτείται ιδιαίτερα σ αυτό το γνωστικό πεδίο όσα παραθέτω στο έργο αυτό προς απόδειξιν των σχετικών ζητημάτων. Ωστόσο, προκειμένου να διαπιστώσουν τόσο οι μορφωμένοι όσο και οι αμόρφωτοι ότι δεν αποφεύγω την κρίση κα- 6 Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον συρακούσιο μαθηματικό Ικέτα τον οποίο γνωρίζουμε ως πρόσωπο ενός διαλόγου του Ηρακλείδη του Ποντικού με τον τίτλο Περί φύσεως. Ο Θεόφραστος, ωστόσο, τον αναφέρει ως ιστορικό πρόσωπο στο οποίο αποδίδεται το πυθαγόρειο αστρονομικό μοντέλο που αργότερα συνδέθηκε με το όνομα του Φιλόλαου. Ο Κοπέρνικος γράφει εσφαλμένα "Νικέτας" αναπαράγοντας το λάθος των πρώτων έντυπων εκδόσεων του Κικέρωνα. [Σ.τ.Μ.] 7 Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το έργο Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις. Την εποχή του Κοπέρνικου το έργο αυτό αποδίδονταν στον Πλούταρχο αλλά σήμερα γνωρίζουμε ότι ανήκει στον ψευδο-πλούταρχο. Τυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Άλδο το 1509 ως τμήμα των Plutarchi opuscula. [Σ.τ.Μ.] 8

νενός απολύτως, προτίμησα να αφιερώσω τις μελέτες μου στην Αγιότητά Σας παρά σε οποιονδήποτε άλλο. Διότι ακόμη και σ αυτή την τόσο απομακρυσμένη γωνιά της Γης όπου ζω, θεωρείστε η ανώτατη αυθεντία λόγω της υψηλότητας του αξιώματός σας και της αγάπης σας για τα γράμματα και την αστρονομία. Ως εκ τούτου, με το κύρος και την κρίση σας θα μπορέσετε εύκολα να αποτρέψετε τις συκοφαντικές επιθέσεις, παρ όλο που, όπως λέει και η παροιμία, δεν υπάρχει γιατριά από την κακογλωσσιά. Ίσως να υπάρξουν ορισμένοι λογοκόποι που θα ισχυριστούν ότι είναι κριτές της αστρονομίας μολονότι παντελώς αδαείς περί του θέματος και θα τολμήσουν, διαστρέφοντας ορισμένα χωρία των Γραφών για τους δικούς τους σκοπούς, να βρουν ψεγάδια στο εγχείρημά μου και να το αποδοκιμάσουν. Τους αγνοώ και περιφρονώ την κριτική τους ως αβάσιμη. Διότι είναι γνωστό ότι ο Λακτάντιος, ένας κατά τα άλλα λαμπρός συγγραφέας που όμως ελάχιστη σχέση είχε με την αστρονομία, μιλάει με μεγάλη αφέλεια για το σχήμα της Γης όταν χλευάζει εκείνους που ισχυρίστηκαν ότι η Γη είναι σφαιρική. Επομένως, οι άνθρωποι των γραμμάτων δεν θα πρέπει να εκπλαγούν, εάν τέτοιου είδους άνθρωποι με γελοιοποιήσουν με παρόμοιο τρόπο. Η αστρονομία είναι γραμμένη για τους αστρονόμους. Αυτοί θα καταλάβουν, πιστεύω, ότι το έργο μου αποτελεί, επίσης, και κάποιου είδους συνεισφορά στην Εκκλησία, της οποία σήμερα προΐσταται η Αγιότης Σας. Διότι δεν έχει περάσει μεγάλο διάστημα από τότε που η σύνοδος του Λατερανού υπό τον Λέοντα Ι εξέτασε το πρόβλημα της αναμόρφωσης του εκκλησιαστικού ημερολογίου. Το ζήτημα παρέμεινε σε εκκρεμότητα τότε, μόνο και μόνο ε- πειδή θεωρήθηκε ότι οι διάρκειες του έτους και του μήνα και οι κινήσεις του Ηλίου και της Σελήνης δεν είχαν ακόμη μετρηθεί με ικανοποιητική ακρίβεια. Από την εποχή εκείνη, καθ υπόδειξιν ενός ιδιαίτερα επιφανούς άνδρα, του Παύλου, επισκόπου του Φοσομπρόν, ο οποίος ήταν τότε επιφορτισμένος με το ζήτημα αυτό, έστρεψα την προσοχή μου σε μια επισταμένη μελέτη τούτων των θεμάτων. Όμως, το τι επέτυχα ως προς αυτά το αφήνω στην κρίση της Αγιότητός Σας, αλλά και στην κρίση όλων των μορφωμένων αστρονόμων. Και για να μη σχηματίσει η Αγιότης Σας την εντύπωση ότι μεγαλοποιώ τη σημασία του παρόντος βιβλίου, στρέφομαι τώρα στο ίδιο το έργο. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Βαρβάρα Σπυροπούλου Μανώλης Πατηνιώτης [Η μετάφραση έγινε από το Nicholas Copernicus, On the Revolutions, (αγγλική μετάφραση και σχολιασμός, Edward Rosen), The Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη και Λονδίνο 1992.] 9