ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο σκοπός αυτός της εργασίας είναι να παρακολουθήσουμε την πορεία του ελληνικού χορού και τα διάφορα χορευτικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο και τις ιστορικό-κοινωνικές προεκτάσεις και συνιστώσες που αναπτύχθηκαν και επηρέασαν τον ευρύτερο κοινωνικό ιστό της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ο χορός αποτελεί μια βιωματική εμπειρία με την οποία ο άνθρωπος, με εργαλείο το σώμα του, εκφράζει τα συναισθήματά του, μέσα από μια σειρά πολιτισμικά καθορισμένων χορευτικών μοτίβων 1. Το άτομο, με τη συναίνεση στην υιοθέτηση των καθορισμένων αυτών μοτίβων, εντάσσεται στους κόλπους ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού συστήματος, δέχεται την ταυτότητα του πολιτισμικού αυτού χώρου και εκπέμπει σύμβολα που το καθιστούν οργανικό του μέλος 2. Έτσι, το φυσικό ανθρώπινο σώμα μετατρέπεται σε κοινωνικό σώμα που εκφράζει μια συγκεκριμένη κοινωνική θέση και μια συγκεκριμένη οπτική, μέσα στα πλαίσια ενός κοινωνικού περιβάλλοντος 3. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας της χορευτικής πράξης ισχύει τόσο για τις παραδοσιακές, όσο και για τις σύγχρονες κοινωνίες. Μόνο που στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χορός εξέφραζε τη συλλογική πολιτισμική ταυτότητα των παραδοσιακών κοινοτήτων, ενώ στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον, που είναι ένα κράμα διαφορετικοτήτων, ο χορός εξατομικεύεται και αποτελεί έκφραση της ταυτότητας μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων. Δημιουργείται, έτσι, μια πληθώρα χορευτικών εκφράσεων οι οποίες μεταβάλλονται και εναλλάσσονται με γρήγορους ρυθμούς 4. Ο χορός, ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας είναι μία από τις σημαντικότερες κοινωνικές εκδηλώσεις του ανθρώπου και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού, ενώ δέχεται τις επιδράσεις και τα ερεθίσματα του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται. Ο χορός μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα πολιτιστικό και κοινωνικό φαινόμενο, ως μία μορφή τέχνης και επικοινωνίας όπου η εξωτερίκευση των εσωτερικών συναισθηματικών καταστάσεων, πραγματοποιείται με ένα σύνολο από 1 Γύφτουλας Ν. Το Θεωρητικό Υπόδειγμα Της Εθνολογικής / Κοινωνιολογικής Προσέγγισης στον Χορό, στο Τέχνες ΙΙ : Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, : 154 2 Γύφτουλας Ν. ό.π.. : 155 3 Γύφτουλας Ν. ό.π.. : 156 4 Γύφτουλας Ν. ό.π.. : 160 1
συγκεκριμένες κινητικές ρυθμικές δεξιότητες που λαμβάνουν χώρα μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή 5. Ο χορός αποτελεί μία από τις συνιστώσες που δίνουν ουσία και περιεχόμενο σ αυτό που ονομάζουμε πολιτισμική ταυτότητα. Η χορευτική ταυτότητα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας διαμορφώθηκε μέσα από ποικίλες επιδράσεις και αλληλοδανεισμούς. Ο χορός συνιστά σύνθετη ανθρώπινη δραστηριότητα άμεσα συνδεδεμένος με τελετουργικές και εθιμικές εκδηλώσεις όπως διαμορφώθηκαν μέσα από την αλληλεπίδραση του φυσικού/θρησκευτικού και κοινωνικού/ιστορικού περιβάλλοντος του κάθε τόπου. Όπως ο όρος τελετουργία που εμπεριέχει την έννοια του τέλους, δηλαδή ενός ορισμένου σκοπού, έτσι και ο χορός, μέσω συμβολικών και τυποποιημένων αναπαραστάσεων του πραγματικού, των αξιών, επιλογών και εμπειριών της κοινότητας στη ζωή, στο θάνατο, τον πόλεμο, τη θρησκευτική πίστη, κατευθύνεται προς ένα ορισμένο σκοπό: την διευκόλυνση της επικοινωνίας, την αναπαραγωγή της υφιστάμενης κοινωνικοπολιτικής δομής και ιδεολογίας, την μεταβίβαση των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων (δρώμενα, φορεσιά, μουσικά όργανα), που συνενώνουν τα μέλη μιας κοινωνίας, διαχωρίζοντάς τα παράλληλα από τους άλλους. Παράλληλα, στο πλαίσιο των τελετουργικών δρωμένων, με την μετάπλαση του πραγματικού στο εξιδανικευτικό/επιθυμητικό, ο χορός αποφορτίζει και απορροφά τις όποιες φυγόκεντρες τάσεις 6. Καθώς τόσο ο χορός και το τραγούδι, όσο και η μουσική, με την οποία είναι συνδεδεμένος από την αρχαιότητα, παρουσιάζοντας αυτό που το τραγούδι εξηγεί και η μουσική συνοδεύει 7, συναρτώνται με τις μορφές της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, αποτελούν τα κατεξοχήν μέσα της συλλογικής πολιτισμικής ταυτότητας. Η αυτοσχεδιαστική τάση που μπορεί να παρουσιαστεί κατά την εκτέλεσή του μπορεί να καθιερωθεί εφόσον υιοθετηθεί από την ομάδα καθώς συνεχίζει να μορφοποιεί την κοινωνική και αισθητική της πρακτική. Σε ό,τι αφορά τον χορό ως τέχνη, τον έντεχνο χορό, αυτός προέκυψε σταδιακά από την βαθμιαία απομάκρυνση του χορού από το φυσικό του περιβάλλον σε συνθετότερες κοινωνίες που έδωσαν έμφαση στη 5 Λυκεσάς, Γ. Η διδασκαλία των Ελληνικών παραδοσιακών χορών στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση με τη μέθοδο της μουσικοκινητικής αγωγής. Ανέκδοτη Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη, 2002: Α.Π.Θ. 6 Μ.Ζωγράφου, Μ.Κουτσούμπα, Β.Τυροβολά, Δ.Λέκκας «Γενικά θέματα λαϊκού παραδοσιακού χορού» στο: Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τομ.Ε, (Πάτρα 2003):23-25 7 Γ.Λυκεσάς, Οι Ελληνικοί Χοροί. Ιστορική-Πολιτιστική-Κοινωνιολογική και Μουσικοκινητική Θεώρηση, University Studio Press, (Θεσσαλονίκη 1993):244 2
δημιουργική προσωπικότητα του ατόμου, διαμορφώνοντας έτσι την διάκριση ανάμεσα στον δημιουργό και το κοινό του 8. Ρίζα του όμως αποτελεί ο παραδοσιακός χορός, όπως διαμορφώθηκε στα διάφορα κοινωνικά στρώματα από την ανάγκη να εκφραστούν συναισθήματα και προβληματισμοί, αφού πρώτα «εξευγενίστηκε» προσαρμοσμένος στην αισθητική της «ευπρέπειας» της άρχουσας τάξης 9. Στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χορός ανήκει στις τελετουργικές εθιμικές πρακτικές οι οποίες συνδέονται με κρίσιμες φάσεις στη ζωή του ανθρώπου ή του έτους, εντείνουν το συναίσθημα του ανήκειν και αντικατοπτρίζουν την ιδεολογία της κοινωνίας αυτής 10. Μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα, ο χορός αποτελούσε, για τις παραδοσιακές κοινωνίες, αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ζωής και σηματοδοτούσε κάθε σημαντική στιγμή της παραδοσιακής κοινότητας: εορτασμούς αγίων, γάμους, αποχαιρετισμό των ξενιτεμένων Στο πανηγύρι, όπου συναντώνται το θρησκευτικό με το κοσμικό στοιχείο, διατηρείται και αναπαράγεται η τοπική παραδοσιακή μουσική, αλλά και χορός 11. Η «παραδοσιακή» βάση της ελληνικής χορευτικής πρακτικής, ο παραδοσιακός χορός, με το πέρασμα των χρόνων απέκτησε πιο λαϊκή χροιά με το αστικολαϊκό/ρεμπέτικο, εμπλουτίστηκε με χορογραφίες και εκφραστικότητα και ταυτόχρονα δέχτηκε στη «συντηρητική» δομή της χορούς και τάσεις από τη Δύση, αλλά και την Ανατολή, όπως και του ευρωπαϊκού/ Latin, του έντεχνου και τoυ μοντέρνου χορού. Έτσι, ο χορός στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία αποτελεί αμάλγαμα πολλών άλλων στοιχείων, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι υπέστη αλλοιώσεις ή έχασε την ελληνικότητά του. Επιπρόσθετα, στην μεταπολεμική Ελλάδα, όλες οι μορφές τέχνης και ιδιαίτερα ο χορός, μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, δέχθηκε σημαντικές επιρροές στην διατήρηση, ανάπτυξη και προβολή του, στη σύγχρονη ελληνική αστική κοινωνία, προϊόν της παγκοσμιοποίησης, της βιομηχανοποίησης, της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, και της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, αλλά και των γενικότερων αλλαγών δομής της κοινωνικής οργάνωσης του κράτους. Η διάλυση του κοινοτικού συστήματος, ο εξαστισμός, η τεχνολογική πρόοδος που οδήγησε στην υιοθέτηση νέων μουσικών οργάνων και συστημάτων ενίσχυσης 8 Δ.Λέκκας, Μ.Ζωγράφου, Μ.Γρηγορίου, «Ειδικά θέματα θεωρητικού προβληματισμού και διαλεκτικής» στο: Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τομ.Α (Πάτρα 2003):225-229.236-239 9 Μ.Ζωγράφου, Μ.Κουτσούμπα, Β.Τυροβολά, Δ.Λέκκας, ό.π.:46,47 10 Ζωγράφου Μ., Το Χορευτικό Δρώμενο ως Τελετουργία, στο Τέχνες ΙΙ : Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τόμος Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, : 24 11 Στο ίδιο, : 29 3
του ήχου, η γυναικεία συμμετοχή σε χορούς καθαρά ανδρικούς και η μεταφορά της χορευτικής δραστηριότητας από το χοροστάσι του χωριού, στους χώρους των θεάτρων και της ταβέρνας όπου κύριος στόχος είναι η διασκέδαση και η ψυχαγωγία, αλλοίωσαν τη μορφή των παραδοσιακών χορών και τους απομάκρυναν από την παραδοσιακή τους λειτουργία. Σήμερα αναβιώνουν μέσα στα πλαίσια του φολκλορισμού (με την έννοια του παραδοσιακόμορφου) και των αιτημάτων της τουριστικής ανάπτυξης κι αυτό όχι μόνο στα αστικά κέντρα, αλλά και στις σύγχρονες υπαίθριες κοινωνίες. Παράλληλα, μέσα στην πληθώρα των πολιτιστικών συλλόγων που έχουν δημιουργηθεί, ο σύγχρονος άνθρωπος στα πλαίσια του ελεύθερου (κενού) χρόνου ψάχνει νοσταλγικά να βρει το τότε και το αλλού, μεταφέροντας την παραδοσιακή ζωή (άρα και το χορό) μέσα στις πόλεις, δημιουργώντας στην πραγματικότητα μια ετεροτοπία 12. Ο παραδοσιακός χορός. Ο παραδοσιακός χορός είναι μία σύνθετη διαδικασία, που εκτός από τη μουσική, το τραγούδι και την αυτή καθ αυτή μουσική πράξη περιλαμβάνει στοιχεία για τον τόπο (κυρίως περιοχές της υπαίθρου), τον τρόπο οργάνωσης του χορού ανάλογα με την περίσταση, καθώς και στοιχεία για τα πρόσωπα που συμμετέχουν (αριθμός χορευτών, φύλο, ηλικία, φορεσιά) 13. O παραδοσιακός χορός μεταφέρει και μεταδίδει στοιχεία πολιτισμικής παράδοσης και κληρονομιάς, γνώσεις ιστορίας, λαογραφίας και γεωγραφίας, συνδράμει στην πολιτιστική ταυτότητα και επιδρά καθοριστικά στο "πολιτιστικό γίγνεσθαι" της κοινωνίας 14. O παραδοσιακός χορός με τις ποικίλες μορφές του αποτελεί μέσο μεταβίβασης της πολιτιστικής κληρονομιάς από γενιά σε γενιά, μέσο αναγνώρισης και αποδοχής των διαφορετικών ηθών και εθίμων, θρησκειών και ιδιαιτεροτήτων κάθε διαπολιτισμικής κοινωνίας 15. 12 Τυροβολά Β., Εθνογραφική Παρουσίαση του Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού, στο: Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τομ.Α (Πάτρα 2003): 65. 13 Μ. Ζωγράφου, «Συνθετικές Αρχές Χορού- Μουσικής- Ποίησης», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Διαλεκτικοί Συσχετισμοί- Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, τ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 229. 14 Likesas,G. & Zachopoulou, E. (2006). Music and Movement Education as a Form of Motivation in teaching Greek Traditional Dances. Perceptual and Motor Skills, 102,pp. 552-562. 15 Best, D. (1982). The aesthetic and the artistic. Columbia University, New York Journal of philosophy, 54.pp. 357-372. 4
Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός έχει πλέον διάφορους τρόπους έκφρασης, εκφραζόμενος άλλοτε ως παραδοσιακός/ λαϊκός χορός στην πλατεία του χωριού, στις ταβέρνες και άλλοτε ως φολκλορικός στα χορευτικά συγκροτήματα, αλλά και ως «τουριστικός» χορός, όπου ο παραδοσιακός χορός προβάλλεται ως πολιτιστικό στοιχείο για την προσέλκυση και ψυχαγωγία των τουριστών. Ο παραδοσιακός χορός αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πολιτισμικής κληρονομιάς κάθε τόπου, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη πολιτιστικών συλλόγων και τη μαζική συμμετοχή των ατόμων σ αυτούς, από τα διάφορα φεστιβάλ και τις χορευτικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται, καθώς και από τη συμμετοχή των κατοίκων μιας κοινότητας σε χοροεσπερίδες, οικογενειακές γιορτές, στα «διαβατήρια έθιμα» του γάμου, του αρραβώνα ή της βάφτισης 16. Εν κατακλείδι, ο ελληνικός χορός, ως μορφή λαϊκής δημιουργίας είναι αποτέλεσμα και προϊόν πολλών πολιτισμικών πρακτικών, όπως το ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, που ποικίλλει από τόπο σε τόπο και αντανακλά μακραίωνη πολιτισμική παράδοση, με στοιχεία δημιουργικής αφομοίωσης. Ο αστικολαϊκός χορός. Αστικολαϊκοί είναι οι χοροί που έχουν παραδοσιακή, ανατολίτικη προέλευση αλλά και δυτική επιρροή, όπως ο καρσιλαμάς, το ζεϊμπέκικο, το χασάπικο, το χασαποσέρβικο και το τσιφτετέλι. Αυτοί οι χοροί αποτελούν τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ρεμπέτικου/αστικολαϊκού ρεπερτορίου, που εμφανίστηκε στην μεταπολεμική Ελλάδα και εξέφραζαν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και στη συνέχεια αποτελούν αγαπημένο χορευτικό είδος όλου του λαϊκού πληθυσμού, που αντιδιαστέλλεται με τη δυτικοτραφή αστική κοινωνία. Η σταδιακή κοινωνική και οικονομική ενσωμάτωση αυτών στο κρατούν σύστημα είχε ως αποτέλεσμα, αφενός την εμπορευματοποίηση των τραγουδιών και κατ επέκταση των χορών, που κατάφεραν να επιβιώσουν στη σύγχρονη αστική χορευτική πραγματικότητα και να 16 Μ. Κουτσούμπα, «Ταυτολογικές και ανθρωπολογικές όψεις του παραδοσιακού χορού», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 38. 5
καθιερωθούν στη νεότερη αστικολαϊκή κουλτούρα και αφετέρου τη σχεδόν καθολική αποδοχή τους από όλα τα κοινωνικά στρώματα. 17 Έντεχνος Χορός. Με τον όρο «έντεχνο» εννοούμε τον χορό-θέαμα, ο οποίος δεν είναι συμμετοχικός, αλλά αποχωρίζεται από την ομαδική δημιουργική διεργασία και περνά στην ατομική δημιουργία. Ο έντεχνος χορός αναφέρεται στο μπαλέτο, τον εκφραστικό, τον σύγχρονο, τον μεταμοντέρνο χορό και το χοροθέατρο που άκμασαν στην Ευρώπη. Στη μεταπολιτευτική Ελλάδα οι συνθήκες είναι περισσότερο ευνοϊκές για την ανάπτυξη και διάδοση του χορού, οργανώνονται παραστάσεις και βραδιές μπαλέτου, με ξένους χορογράφους και θέματα σύγχρονου προβληματισμού, στο πλαίσιο των οποίων αναβαθμίζονται οι χορευτικές σπουδές στον τομέα της τεχνικής και της χορογραφίας, ενώ απεκδύεται τη μέχρι τότε «κακή» φήμη του και τα κοινωνικά ταμπού που τον κατέτασσαν στα «αναξιοπρεπή» επαγγέλματα. 18. Μεγάλος αριθμός Ελλήνων χορευτών και χορογράφων εκπαιδεύεται στο εξωτερικό και επιστρέφει στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί του στοιχεία από τον έντεχνο χορό. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του έντεχνου χορού ως στοιχείου ξενόφερτου και μεταφυτευμένου στη νεότερη Ελλάδα, η διαφορετικότητά του από τον παραδοσιακό χορό, η απουσία του από την ανώτατη εκπαίδευση και η ελάχιστη προβολή του από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τον κατέστησαν ουραγό ανάμεσα στις άλλες μορφές τέχνης (μουσική, ζωγραφική, ποίηση κλπ). 19 Μόνο μετά το 1950 αρχίζουν να ανεβαίνουν στο Ηρώδειο ολοκληρωμένες παραστάσεις, κυρίως από ξένους χορευτές. Το 1940 ιδρύεται η Λυρική Σκηνή, από τον Κωστή Μπαστιά, η οποία δειλά στην αρχή και με γοργούς ρυθμούς μετά το 1990 θα αποτελέσει φυτώριο χορευτών τροφοδοτώντας το κορ ντε μπαλέ της Λυρικής Σκηνής. Από τη σχολή της Ραλλούς Μάνου και τις παραστάσεις της θα γεννηθεί το Ελληνικό Χορόδραμα, το 1952. Το Ελληνικό Χορόδραμα, ανεβάζει έργα εμπνευσμένα από την ελληνική παράδοση, είναι χώρος συνάντησης όλων των μεγάλων ονομάτων της τέχνης: Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Τσαρούχης, Εγγονόπουλος, Μάνου, Ευαγγελίδη κ.α., 17 Β. Τυροβολά, «Ελληνικοί αστικολαϊκοί χοροί», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003Q 130-1. 18 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, «Ο Νεότερος Δυτικός Έντεχνος Χορός», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003Q 174-6. 19 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003 ό.π.: 179. 6
γεγονός που αναβαθμίζει την ποιότητα των παραστάσεων και το «γούστο» του κοινού. Η προσέλκυση του κοινού, που έδειχνε και την αυξανόμενη ζήτηση γι αυτό το είδος χορού, οδήγησε στη ίδρυση παρόμοιων χορευτικών σκηνών και στην επαρχία. Το 1980 ιδρύεται από τον Ντανιέλ Λομμέλ το Αέναον Χοροθέατρο, του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, όπου ανεβαίνουν παραστάσεις με μουσική Ελλήνων και ξένων συνθετών. Από το 1950 στους χώρους της ρεβύ πίστας μεγάλα ονόματα χορευτών και χορογράφων, όπως ο Γ. Φλερύ, η Λ. Αλμα ή ο Φώτης Μεταξόπουλος, θα αναβαθμίσουν το ψυχαγωγικό θέαμα, πλησιάζοντας το επίπεδο του εξωτερικού 20. Οι «Ευρωπαϊκοί», οι «Latin» και οι «Μοντέρνοι» χοροί Οι «ευρωπαϊκοί» και λατινοαμερικάνικοι» αλλά και οι «μοντέρνοι» χοροί ήρθαν στην Ελλάδα από τη Δύση και τις υπερατλαντικές χώρες, από τις αρχές του 20ό αιώνα και έγιναν δημοφιλείς αρχικά ως συρμοί, που με τον χρόνο κάποιοι από αυτούς απέκτησαν διάρκεια και ιδιαίτερα την μεταπολεμική περίοδο. Επιπλέον, οι ίδιοι αυτοί χοροί έχουν χαρακτηριστεί στη βιβλιογραφία ως «κοινωνικοί χοροί», λόγω του ότι τα τελευταία εκατό χρόνια εμφανίζονται σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Οι «ευρωπαϊκοί» χοροί διακρίνονται στους λεγόμενους (ταγκό, βαλς, φόξτροτ), οι «λατινοαμερικάνικοι» στους (ταγκό, ρούμπα, μάμπο, τσα τσα, σάμπα και μπαγιο), αλλά και οι «μοντέρνοι» χορούς στους (ροκ εντ ρολ, τουίστ, σλόου ροκ, σόουλ, ποπ). Οι ευρωπαϊκοί χοροί πέρασαν στην Ελλάδα λίγο πριν τον πόλεμο και συνδέθηκαν με το ελαφρύ τραγούδι ενώ μεταπολεμικά είδη, όπως το ταγκό, υιοθετήθηκαν μαζικά από το κοινό, που το αντιμετώπισε απλά ως διασκέδαση και όχι ως φορέα κοινωνικής επανάστασης. Το βαλς πέρα από τους δημιουργούς του ελαφρού τραγουδιού, συγκίνησε και τους ρεμπέτες. Ελληνικές μουσικές συνθέσεις σε ρυθμούς ευρωπαϊκούς γίνονται μεγάλες επιτυχίες τόσο μέσα στη χώρα όσο και στο εξωτερικό 21. Η μεγάλη εισροή των λάτιν χορευτικών ειδών (ταγκό, ρούμπα, μάμπο, τσα τσα, σάμπα και μπαγιο) στην Ελλάδα εμφανίζεται μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το λάτιν στοιχείο συναντά την κουλτούρα του τσιφτετελιού, μέσα στο γενικό κλίμα της φυγής, του ονείρου και του εξωτισμού και συμφύρετε μαζί του. Αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας ήταν η δημιουργία ενός ανάμεικτου είδους από μορφικά χορευτικά σχήματα, όπως η συρτορούμπα ή το συρτοτσιφτετέλι. Με τους 20 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003, ό.π.: 171-176 21 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003, ό.π.: 196 7
λάτιν χορευτικούς ρυθμούς συνδέονται οι δημιουργίες του Μανόλη Χιώτη, καθώς και μια σειρά από κινηματογραφικές παραγωγές 22. Οι μοντέρνοι χοροί του 1950-1960 (ροκ εντ ρολ, σλόου ροκ, τουίστ, σόουλ, ποπ) εκφράζουν τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές που συντελούνται παγκόσμια: τη διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας και της μαζικής ψυχαγωγίας που ομογενοποίησε την αγορά και οδήγησε στη μαζική κατανάλωση από τους νέους, το διαχωρισμό των γενεών, τη διεξαγωγή μιας ταξικής μάχης από τα κατώτερα οικονομικά στρώματα στα ανώτερα, την άρση των φυλετικών διακρίσεων και τη μεγάλη ανάπτυξη των φορέων του ήχου και της εικόνας που οδήγησαν στη ταχεία εξάπλωση της πληροφορίας. Η αντίδραση των μεγαλύτερων στους ξέφρενους, σεξουαλικού περιεχομένου ρυθμούς και στην μεγάλη ένταση του ήχου που παρήγε η νέα τεχνολογία, οδήγησαν στο άνοιγμα του χάσματος των γενεών και στη χειραφέτηση των εφήβων. Στην Ελλάδα εμφανίζονται συγκροτήματα, ήδη από το 1950, και σιγά σιγά υιοθετούν τον αγγλικό στίχο, συναινώντας στις επιταγές του παγκόσμιου σταρ σίστεμ, ενώ τόσο εκπρόσωποι του καθαρά ελληνικού τραγουδιού (Σαββόπουλος, Παπακωνσταντίνου, Κωχ) όσο και του έντεχνου τραγουδιού (Χατζιδάκις, Θεοδωράκης) υποκύπτουν στη γοητεία των μοντέρνων ρυθμών 23. Στις ντισκοτέκ του 1970 και του 1980 η ντίσκο μουσική και οι ρυθμοί της ροκ χορεύονται από την ελληνική νεολαία, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο επικρατεί η ποπ και τα παράγωγά της. Ο χορός από το σημείο αυτό και ύστερα αποσυνδέεται από τις κοινωνικοπολιτικές επαναστάσεις, εκφράζοντας αποκλειστικά το προσωπικό γούστο του χορευτή, όπως αυτό διαμορφώνεται από τις παγκόσμιες επιταγές 24. Από τη δεκαετία του 80 και έπειτα παρατηρείται το φαινόμενο της ακραίας εμπορευματοποίησης της μουσικής και του χορού, που αφορά είτε σε νέους χορούς, στους (break-dance, rave, hip hop, techno), είτε σε παλιούς που αναβιώνουν («ευρωπαϊκοί», «λατινοαμερικάνικοι» «μοντέρνοι» χοροί των 60) 25. Οι χοροί αυτοί συνδέονται με κοινωνικά φαινόμενα, όπως αστικοποίηση, ρήξη των κοινωνικών 22 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003, ό.π.: 203-205 23 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003, ό.π.: 208-211 24 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, 2003, ό.π.: 212-213 25 Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαικοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 212, 215. 8
στεγανών, εκσυγχρονισμός και εκδυτικισμός της ελληνικής κοινωνίας 26, με οικονομικές μεταβολές, όπως άνοδος του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων, παγκοσμιοποίηση και δημιουργία ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, καθώς και με τεχνολογικές εξελίξεις που σχετίζονται με την ταχύτητα της πληροφόρησης και εννοούμε την ανάπτυξη των ΜΜΕ και της δισκογραφίας. Ο Φολκλορισμός. Ο προβληματισμός μας, λοιπόν, αναφέρεται στο πως θα καταστήσουμε ορισμένα τουλάχιστον πολιτισμικά στοιχεία της παράδοσης λειτουργικά και ζωντανά. Αυτό, όσον αφορά τα στοιχεία της παράδοσης που αναφέρονταν στο χορό, τη μουσική και το τραγούδι, πιστεύουμε ότι έχει επιτευχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό με τον φολκλορισμό, την αναβίωση δηλαδή παλαιών παραδοσιακών χορευτικών εθίμων 27. Τόσο οι πρώην κάτοικοι μιας περιοχής που έχουν μεταναστεύσει αλλού, μέσα στη χώρα ή στο εξωτερικό, όσο και οι απόγονοί τους φαίνεται ότι έχουν ανάγκη, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, να διατηρήσουν την επαφή με τις ρίζες τους και να πιστέψουν ότι δεν έχουν αλλοτριωθεί ή αφομοιωθεί από το νέο πολιτισμικό περιβάλλον. Έτσι, στα αστικά κέντρα είναι συχνή η οργάνωση μουσικοχορευτικών ομάδων και η προβολή μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων. Ο φολκλορισμός, ωστόσο, πολλές φορές γίνεται εμπορεύσιμο είδος, προς τέρψιν κάποιων τουριστών. Έτσι, πολλά παραδοσιακά δρώμενα και εθιμοτυπικά καταλήγουν να προβάλλονται ως «φτηνό» θέαμα για την ψυχαγωγία των τουριστών, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για «εμπορευματοποίηση» της παράδοσης», για «ξεπούλημα των ιερών και των οσίων» και για φακιρισμό 28. Ο χορός στην ελληνική τηλεόραση. Η εμπορευματοποίηση του χορού επιτυγχάνεται και μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή, κυρίαρχο όργανο της αναδεικνύεται η εικόνα. Η παντοδυναμία της εικόνας, έναντι του λόγου έγκειται στο 26 Κουτσούμπα Μ. ( συνεργασία Λέκκα Δ. ), «Ευρωπαϊκοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι» Χοροί, στο : Τέχνες ΙΙ : Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Τόμος Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 185-187 27 Μ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Ήθη κι έθιμα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986: 12. 28 Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαικοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 230-1. 9
γεγονός ότι αποτυπώνεται καλύτερα και παραμένει στη μνήμη. Έτσι, όσον αφορά τον χορό που είναι αδιανόητος χωρίς εικόνα, το μόνο μέσο μαζικής προβολής του είναι η τηλεόραση. Η τηλεόραση μάλιστα εισβάλλει στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου και έχει τόσο ψυχαγωγικό, ενημερωτικό, όσο και ηθοπλαστικό και εκπαιδευτικό ρόλο. Εντούτοις, οι εκπομπές παραδοσιακού ή έντεχνου χορού δεν προβάλλονται συχνά ως καθόλου λόγω της χαμηλής τηλεθέασης που έχουν. Αντίθετα, προβάλλονται συχνότερα οι λαϊκής κατανάλωσης ψυχαγωγικές εκπομπές με θεάματα τύπου ρεβύ πίστας και μπουζουκιών, στις οποίες παρουσιάζονται χορευτικά πάνω σε τραγούδια ή μουσικές 29. Παρά την περιορισμένη παρουσίαση χορευτικών προγραμμάτων μέσα από την τηλεόραση, τελευταία η μόδα των «ριάλιτυ», έβαλε στο στόχαστρο και τον χορό. Μέσα στη σύγχρονη κοινωνία του καταναλωτισμού και της εμπορικότητας, ο χορός «θυσιάζεται» στον βωμό της τηλεθέασης και των υψηλών νούμερων, με σκοπό το κέρδος. Ο χορός, λοιπόν, όταν προβάλλεται από την τηλεόραση, χάνει το πραγματικό του νόημα και από προϊόν πολιτισμικής ταυτότητας, καθίσταται εμπορεύσιμο είδος, που χρησιμοποιείται για την εξασφάλιση κέρδους. Ο ρόλος του χορού στη σύγχρονη κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα. Ο ελληνικός χορός συνδέεται όπως προκύπτει παραπάνω, άμεσα με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ενός τόπου, τις ιδεολογίες, τις αρχές και το σύστημα αξιών του. Ο χορός ο ίδιος, μέσα από την δημιουργική και δυναμική του έκφραση, αποτελεί δομικό συστατικό της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, που περιλαμβάνει τόσο τα αστικά κέντρα, όσο και τις νεότερες κοινωνίες της ελληνικής υπαίθρου. Παρατηρούμε, όμως, ότι ο χορός στη σύγχρονη εποχή δεν είναι απλώς μία μορφή έκφρασης ή ένας τρόπος ψυχαγωγίας, αλλά αποκτά έναν βαρυσήμαντο και πολυδιάστατο ρόλο. Εξαιτίας του φαινόμενου της παγκοσμιοποίησης, η ελληνική κοινωνία δέχεται καθοριστικές επιδράσεις, καθιερώνοντας όρους κοινωνικής ταυτότητας στα σύγχρονα αστικά της υποσύνολα. Έτσι, παρατηρείται η ανάπτυξη κοινωνικής και χορευτικής κουλτούρας σε ομάδες ανθρώπων, ανάλογα με την ιδιοσυστασία και τα εξωτερικά 29 Γ. Μητροπούλου, «Ο χορός στην ελληνική τηλεόραση», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 237. 10
τους ερεθίσματα. Έχουμε, λοιπόν, την παραδοσιακή κουλτούρα που συνδέεται με την διατήρηση και συντήρηση των παραδοσιακών δρώμενων και χορών, την κουλτούρα της ροκ, που συνδέεται με την ιδεολογική αμφισβήτηση, την κοινωνική κριτική και την παραβατική συμπεριφορά. Επίσης, οι έφηβοι της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας ταυτίζονται με την κουλτούρα του κλάμπιγκ ή του ρέιβ. Η κοινωνική διάσταση των παραπάνω μουσικών ρευμάτων αποτελούν εστίες κοινωνικής και χορευτικής ταυτότητας σε όλο τον κόσμο, και στην Ελλάδα ειδικότερα, η οποία με αυτόν τον τρόπο εμφανίζεται ως ενεργό κομμάτι ενός παγκόσμιου γίγνεσθαι στο επίπεδο της κατανάλωσης και του ενστερνισμού χορευτικού προϊόντος. 30 Επίσης, οι εσωτερικές και εξωτερικές μεταναστεύσεις επηρεάζουν σημαντικά την εξέλιξη της χορευτικής πρακτικής στη σύγχρονη κοινωνία. Οι μετανάστες, κατά τις μετακινήσεις τους, μεταφέρουν τις χορευτικές συνήθειες του τόπου τους, οι οποίες τις περισσότερες φορές αφομοιώνονται από την κυρίαρχη αστική κουλτούρα. Έτσι, αν και η επιρροή του αστικού τρόπου ζωής στις πολιτισμικές ομάδες που προέρχονται από τον παραδοσιακό κοινωνικό χώρο είναι καθοριστική, εντούτοις παρατηρείται η επιβίωση στοιχείων πολιτισμικής συνοχής στο εσωτερικό των ομάδων που δρουν σε περιβάλλον πολιτισμικά ετερογενές. 31 Τέλος, χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής είναι η προβολή της ατομικότητας, μέσα στην κοινωνία της μαζικότητας, που επιτρέπει την «διαφορετικότητα» στη χορευτική κουλτούρα. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ελεύθερος να διαμορφώσει την χορευτική του ταυτότητα, επιλέγοντας να ακολουθήσει όποιο από τα μουσικά ρεύματα της εποχής επιθυμεί. 32 Επίσης, η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας, αλλά και μεταξύ των μελών διαφορετικών χωρών επηρεάζει σημαντικά την χορευτική τους ταυτότητα. Στις μέρες μας, η εξέλιξη της τεχνολογίας και των μέσων μαζικής ενημέρωσης δίνει τη δυνατότητα σε άτομα με διαφορετικές χορευτικές κουλτούρες να έρθουν σε επαφή, να ανταλλάξουν απόψεις και να εντάξουν νέα μουσικοχορευτικά στοιχεία στην πολιτισμική τους ταυτότητα. Ωστόσο, οι ραγδαίες αυτές εξελίξεις, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, καθώς και η πρόοδος της τεχνολογίας, συντέλεσαν στη σταδιακή υποχώρηση των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού και, κατά συνέπεια, 30 Ν. Γύφτουλας, «Χορευτική πράξη και κοινωνική συμπεριφορά στο νεοελληνικό πολιτισμικό πεδίο», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003:224. 31 Ν. Γύφτουλας, 2003, ό.π.: 226-7. 32 Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαικοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», στο: Ν. Γύφτουλας κ. ά., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003: 213. 11
στη συρρίκνωση και την υποβάθμιση της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης. Η πρώτη ρωγμή στη μουσικοχορευτική παράδοση πραγματοποιείται με την εμφάνιση νέων τρόπων ψυχαγωγίας που μεταφέρονται από τα αστικά κέντρα. Την ίδια περίοδο, τόσο το ραδιόφωνο, όσο και η λειτουργία των ντίσκο και της καφετέριας, εγκαινίαζαν νέους τρόπους ψυχαγωγίας και διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου. Η εμφάνιση, επίσης, της τηλεόρασης συνέβαλλε στη συρρίκνωση των χορευτικών εκδηλώσεων, καθηλώνοντας των σύγχρονο Έλληνα στον καναπέ. Πολλά έθιμα, επίσης και λαϊκά δρώμενα της παραδοσιακής κοινωνίας, που στηρίζονταν σε, μυθικές αντιλήψεις και δεισιδαιμονίες και συνοδεύονταν από χορούς και τραγούδια, δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν σήμερα, γιατί έχασαν όχι μόνο το μαγικοθρησκευτικό τους χαρακτήρα, αλλά και την κοινωνική τους σκοπιμότητα. Συμπεράσματα Η μεταπολεμική Ελλάδα γίνεται περίοδος και πεδίο εξέλιξής και επιδράσεων του χορού σε όλες τις μορφές του. Καθώς οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μεταβάλλονται συμπαρασύρουν μαζί τους και τα πολιτισμικά στοιχεία, συνεπώς και το χορό.ο χορός, γίνεται τελικά προϊόν εξέλιξης της σύγχρονης και νεότερης ελληνικής αστικής κοινωνίας. Προβάλει αφενός ένα δυναμικό και εύπλαστο στοιχείο που δείχνει ότι δεν παραμένει στατικός, αλλά εξελίσσεται και τροποποιείται, και κατορθώνει να ενσωματώσει και να αφομοιώσει τα νέα χορευτικά και μουσικά ερεθίσματα.. Αφετέρου η παγκοσμιοποίηση με την διευκόλυνση στη διακίνηση και ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων, στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων, αλλά και η εμπορευματοποίηση του χορού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση νέων χορευτικών ταυτοτήτων. Έτσι η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από μία πολυμορφία, που αφενός προσφέρει περισσότερες επιλογές, αφετέρου, όμως, προκαλεί μεγαλύτερη σύγχυση και διασπά την ενότητα και την ενιαία πολιτισμική ταυτότητα. 12