Άξονας προτεραιότητας 1 : «Ποιότητα ζωής» Μέτρο 1.1 : «Προστασία, διαχείριση και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος»

Άξονας προτεραιότητας 1 : «Ποιότητα ζωής» Μέτρο 1.1 : «Προστασία, διαχείριση και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος» Έργο: Διατήρηση της βιοποικιλότητας και ευαισθητοποίηση του κοινού στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ. Save Nature. Πακέτο Εργασίας 4: «Σεμινάρια, Πρόγραμμα, Έρευνα» Δράση 4.5 : «Έρευνα» Εκτίμηση του πληθυσμού και της δυναμικής του και καταγραφή των ενδιαιτημάτων του αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra balcanica) στη διασυνοριακή περιοχή των νομών Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ ΔΡΑΜΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2013

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε από τον Κυνηγετικό Σύλλογο Δράμας στο πλαίσιο του έργου Διατήρηση της βιοποικιλότητας και ευαισθητοποίηση του κοινού στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ. SAVENATURE. Το έργο χρηματοδοτήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας Ελλάδα-Βουλγαρία 2007-2013. H συνολική χρηματοδότηση αποτελείται κατά 85% από κοινοτικούς πόρους και 15% από εθνικούς. The present study has been prepared by the Ηunting Association of Drama Artemis in the framework of the project "Preservation of biodiversity and increasing of public awareness in crossborder region Gotse Delchev-Drama. SAVENATURE. The project was funded by the European Territorial Cooperation Programme Greece-Bulgaria 2007-2013. The total financing consists of 85% ERDF funding and 15% national contribution. Η πλήρης αναφορά στο κείμενο αυτό είναι: Π. Μπίρτσας, Α. Γιαννακόπουλος., Θ. Καραμπατζάκης, Δ. Παπαδοπούλου, 2013. Εκτίμηση του πληθυσμού και της δυναμικής του και καταγραφή των ενδιαιτημάτων του αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra balcanica) στη διασυνοριακή περιοχή των νομών Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ. Κυνηγετικός Σύλλογος Δράμας. Δράμα, σελ.28 This document may be cited as follows: P.Birtsas, A.Giannakopoulos, Th.Karampatsakis, D.Papadopoulou, 2013. "Estimation, population dynamics and habitat identification of Balkan chamois (Rupicapra rupicapra balcanica) in crossborder region Gotse Delchev Drama". Ηunting Association of Drama. Drama, Greece. p. 28 2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στη Ροδόπη ενδιαιτάται ένας από τους μεγαλύτερους ελληνικούς πληθυσμούς αγριόγιδου με κεντρικό πυρήνα το δάσος του Φρακτού στο νομό Δράμας. Η παρούσα μελέτη έχει ως σκοπό την αριθμητική εκτίμηση και μελέτη της δυναμικής του πληθυσμού του βαλκανικού αγριόγιδου όπως επίσης και την καταγραφή των ενδιαιτημάτων του στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ. Για το σκοπό αυτό έγιναν καταμετρήσεις σε περιοχές του νομού Δράμας όπου είναι διαπιστωμένη η παρουσία του αγριόγιδου, αλλά και σε περιοχές όπου υπήρχαν πληροφορίες για ενδιαίτησή τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν εποικισμό του είδους σε περιοχές της Δυτικής Ροδόπης, όπως επίσης και στην περιοχή του όρους φαλακρού. Επίσης έχει διαπιστωθεί παρουσία του είδους σε ενδιαιτήματα που δεν είναι τυπικά για το είδος αυτό. SUMMARY In the Rhodopi mountain range, and especially in the forest of Frakto in the district of Drama can be found one of the largest populations of Balkan chamois in Greece. The present study aims to estimate the population and study the population dynamics of the species, as well as identify its habitats in the crossborder region of Drama. For this reason countings were made in areas of Drama district where the presence of the species had been justified, but also in areas where indications existed about its presence. The results showed colonization of the species in areas of western Rhodopi as well as on mountain Falakro. Furthermore presence of the species was asserted in non typical habitats. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 3 Εισαγωγή και τοποθέτηση του προβλήματος. 5 1. Στοιχεία βιολογίας, οικολογίας και γεωγραφικής εξάπλωσης του αγριόγιδου 1.1 Εξάπλωση - Ταξινόμηση... 5 1.2. Χαρακτηριστικά - Βιολογία του είδους... 6 1.3. Χρήση ενδιαιτήματος... 7 1.4.. Παράγοντες που επηρεάζουν τους πληθυσμούς του αγριόγιδου...8 1.5. Κατανομή και πληθυσμοί του είδους στην Ευρώπη. 8 1.6. Κατανομή και πληθυσμοί του αγριόγιδου στην Ελλάδα... 8 1.7. Κατανομή και πληθυσμοί του αγριόγιδου στην περιοχή της Ροδόπης...10 2. Σκοπός. 10 3. Περιοχή έρευνας...... 10 4. Υλικά και μέθοδος...... 11 5. Αποτελέσματα συζήτηση....12 6. Συμπεράσματα προτάσεις..23 7. Βιβλιογραφία...24 Παράρτημα 26 4

Εισαγωγή και Τοποθέτηση του Προβλήματος Το αγριόγιδο είναι ένα είδος αντιλόπης που απαντάται στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, με κατανομή που φαίνεται στο χάρτη της Εικ. 1. Στη χώρα μας ενδιαιτάται το βαλκανικό υποείδος (R. R. Balcanica) το οποίο απαντάται σε αρκετές ορεινές περιοχές που αναλυτικά αναφέρονται στην παράγραφο 1.6 και στην Εικ. 2. Στην Ευρωπαϊκή Οδηγία 92/43 περιλαμβάνεται στο παράρτημα IV του άρθρου 20, ως είδος που απαιτεί αυστηρή προστασία και δεν περιλαμβάνεται στο παράρτημα V του ιδίου άρθρου, πράγμα που σημαίνει ότι άτομα του είδους δεν επιτρέπεται να αφαιρεθούν από το φυσικό τους ενδιαίτημα για κανενός είδους εκμετάλλευση. Διάφοροι ερευνητές την τελευταία εικοσαετία έχουν καταγράψει την γεωγραφική του εξάπλωση στη χώρα μας και έχουν κάνει εκτιμήσεις των πληθυσμών του, όπως αναφέρεται στην παράγραφο 1.6. Στη Ροδόπη ενδιαιτάται ένας από τους μεγαλύτερους ελληνικούς πληθυσμούς αγριόγιδου με κεντρικό πυρήνα το δάσος του Φρακτού στο νομό Δράμας. Ο πληθυσμός αυτός έχει καταμετρηθεί στο παρελθόν από διάφορους ερευνητές, όμως, οι μέθοδοι καταμέτρησης που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τώρα οδηγούν πιθανότατα σε υποεκτιμήσεις, και σε ότι αφορά στην κατανομή, και σε ότι αφορά στην αριθμητική εκτίμηση των πληθυσμών του είδους. Ο Κυνηγετικός Σύλλογος Δράμας σε συνεργασία με την ΣΤ Κυνηγετική Ομοσπονδία Μακεδονίας-Θράκης, το Δασαρχείο Δράμας και το Τμήμα Δασοπονίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος του ΤΕΙ Καρδίτσας πραγματοποίησε μια σειρά καταμετρήσεων από το 2009 με σκοπό την εκτίμηση του πληθυσμού του είδους. Στην πορεία έγινε δέκτης μαρτυριών για παρουσία του είδους και σε άλλες περιοχές του νομού, έτσι ώστε να δοθεί το έναυσμα για την έρευνα πιθανού εποικισμού του είδους εκτός της περιοχής του Φρακτού Δράμας. Έτσι στο πλαίσιο του έργου Διατήρηση της βιοποικιλότητας και ευαισθητοποίηση του κοινού στη διασυνοριακή περιοχή Δράμας Γκότσε Ντέλτσεφ. SAVENATURE κρίθηκε σκόπιμο, αφενός να πραγματοποιηθεί η ετήσια καταμέτρηση του πληθυσμού του είδους στο Φρακτό, και αφετέρου να διενεργηθούν μετρήσεις και σε άλλες περιοχές για τις οποίες υφίστανται μαρτυρίες ενδιαίτησης του είδους. Ταυτόχρονα και σύμφωνα με τα στοιχεία που θα προκύψουν από τις καταμετρήσεις θα γίνει και χαρτογράφηση των ενδιαιτημάτων του είδους. 1. Στοιχεία βιολογίας, οικολογίας και γεωγραφικής εξάπλωσης του αγριόγιδου 1.1 Γεωγραφική εξάπλωση - Ταξινόμηση Το αγριόγιδο ανήκει στην τάξη των Αρτιοδάκτυλων και στην οικογένεια των Βοοειδών (Bovidae). Είναι το είδος Αλπικό αγριόγιδο, γνωστό ως «σαμουά chamois» και φέρει την επιστημονική ονομασία Rupicapra rupicapra. Μέχρι σήμερα στις περιοχές που ενδιαιτάται έχουν καταγραφεί επτά υποείδη. Απαντάται στην Κεντρική και Νότια Ευρώπη, στον Καύκασο (Ρωσία και Γεωργία) καθώς και στην ΒΑ Τουρκία. Επίσης έχει γίνει εισαγωγή του σε Ν. Ζηλανδία και Αυστραλία (Shackleton and Lovari 1997). Η Γεωγραφική εξάπλωση του είδους στην Ευρώπη, τον Καύκασο και την Τουρκία απεικονίζεται στην Εικ. 1. 5

Εικόνα 1. Γεωγραφική εξάπλωση του αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra) στην Ευρώπη, τον Καύκασο και την Τουρκία Η συστηματική του κατάταξη είναι η εξής: Τάξη : Αρτιοδάκτυλα Υπόταξη: Μηρυκαστικά Ανθυπόταξη: Κερασφόρα Οικογένεια: Βοοειδή Υποοικογένεια: Αιγαγροειδή Γένος: Αγριόγιδο Είδος: Αλπικό Αγριόγιδο Υποείδος: Βαλκανικό Αγριόγιδο 1.2. Χαρακτηριστικά - Βιολογία του είδους Το αγριόγιδο είναι ένα ορεσίβιο οπληφόρο θηλαστικό, μεγέθους οικιακής κατσίκας με μέσο βάρος 40-50 kg. Έχει χρώμα σταχτοκάστανο τους θερινούς μήνες, με δύο χαρακτηριστικές σκουρόχρωμες λωρίδες κατά μήκος των παρειών του προσώπου. Κατά την ψυχρή περίοδο του έτους το ζώο αποκτά τρίχωμα μαυροκαστανού χρώματος. Το ύψος των ενήλικων ζώων φτάνει τα 80 εκ. και το μήκος σώματος τα 110-130 εκ. Τα άκρα του καταλήγουν σε σκληρές ελαστικές οπλές που προσφέρουν σταθερό πάτημα στις μικρές προεξοχές των βράχων, αλλά και στις περιπτώσεις όπου το χιόνι είναι βαθύ, αυτές ανοίγουν και καταλαμβάνουν μεγαλύτερη επιφάνεια. 6

Διαθέτει κέρατα κατακόρυφα ως προς το επίπεδο του κρανίου, οξύληκτα και κυρτά προς τα μέσα για τα αρσενικά και κυρτά ελαφρώς προς τα έξω για τα θηλυκά, το μήκος τους σπάνια ξεπερνά τα 30 εκ. Φωτογραφία 1: Αγριόγιδο στο Φρακτό (Γκάσιος Αλέξανδρος, 2011) Το αγριόγιδο είναι είδος ημερόβιο. Για την αναζήτηση της τροφής του κινείται κυρίως τις πρωινές και απογευματινές ώρες. Τελευταία, έρευνες έδειξαν ότι κινείται και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η δραστηριότητα της τροφοληψίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες (εποχή, κλίμα, διαθεσιμότητα κ.ά.). Λόγω των ιδιαιτέρων σωματικών χαρισμάτων του το αγριόγιδο κινείται με επιδεξιότητα σε απόκρημνες πλαγιές. Τα δύο φύλλα ζουν χωριστά καθ όλη τη διάρκεια του έτους, έκτος από την περίοδο του ίστρου (Νοέμβριος - Ιανουάριος). Η περίοδος κύησης διαρκεί 150-180 ημέρες περίπου. Κατά τους μήνες Μάιο-Ιούνιο το θηλυκό γεννά 1-2 μικρά σε απόκρημνες θέσεις. (Elsner-Schack 1985, Schroder, 1985). 1.3. Χρήση ενδιαιτήματος Η επιλογή ενδιαιτήματος από το αγριόγιδο επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως τοπογραφία, κλίμα, διαθεσιμότητα και ποιότητα της τροφής, θηρευτές, όχληση από ανθρώπινες δραστηριότητες, καθώς και ενδογενείς παράγοντες του πληθυσμού, όπως είναι ο ενδοειδικός ανταγωνισμός, η ηλικιακή δομή, κ.ά. (Elsner-Schack 1985, Herrero et al. 1996, Fankhauser and Enggist 2004). 7

Ο κατάλληλος τύπος βλάστησης σε συνδυασμό με την παροχή ασφάλειας φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντικά χαρακτηριστικά για την επιλογή του ενδιαιτήματος. Συγκεκριμένα, την καλοκαιρινή περίοδο το αγριόγιδο χρησιμοποιεί αλπικά λιβάδια, σκιαζόμενες πλαγιές και βόρειες εκθέσεις, ενώ κατά την περίοδο του χειμώνα προτιμάει περιοχές με βράχια, στις οποίες συγκεντρώνεται μικρή ποσότητα χιονιού και υπάρχει διάσπαρτη βλάστηση. Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί ότι την ψυχρή περίοδο του έτους, προτιμά εκθέσεις οι οποίες του παρέχουν κατάλληλη θερμοκρασία (Elsner-Schack 1985). Η έρευνα των Herrero et al. (1996) έδειξε ότι το αγριόγιδο χρησιμοποιεί περιοχές με διαφορετικό υψόμετρο ανάλογα με την εποχή και τις καιρικές συνθήκες. Το γενικό μοντέλο μετακίνησης στηρίζεται στην εποχιακή μετακίνηση από χαμηλού υψομέτρου περιοχές την ψυχρή περίοδο σε μεγαλύτερα υψόμετρα την θερμή περίοδο του έτους. 1.4. Παράγοντες που επηρεάζουν τους πληθυσμούς του αγριόγιδου Το αγριόγιδο, όπως και τα υπόλοιπα είδη ζώων, επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, εξωγενείς ή ενδογενείς. Εκτός από την παράνομη θανάτωση, τα αγριόγιδα επηρεάζονται αρνητικά και από άλλες δραστηριότητες όπως: η αλόγιστη διάνοιξη δασικών οδών, η ανεξέλεγκτη υπερβόσκηση των υπαλπικών λιβαδιών, δραστηριότητες ορεινού τουρισμού, δασικές πυρκαγιές κ.ά. Πολλές ασθένειες και παθογόνοι οργανισμοί έχουν καταγραφεί σε Ευρωπαϊκές χώρες να επιφέρουν επιπτώσεις στους πληθυσμούς του. Σύμφωνα με έρευνα των Perez et al. (1997) η μεταδοτική ασθένεια της ταινίας (Sarcoptes scabiei, DeGeer 1778) υπάρχει στα θηλαστικά (άγρια και οικόσιτα) όσο και στον άνθρωπο. Πολλά άγρια οπληφόρα όπως το ελάφι, το ζαρκάδι, το αγριόγιδο κ.ά. υποφέρουν από την μεταδοτική αυτή ασθένεια. Ο πληθυσμός των αγριόγιδων στις Γαλλικές Άλπεις μειώθηκε σε ποσοστό 37% από την ασθένεια της κερατοεπιπεφυκίτιδας στο χρονικό διάστημα 1977-1981 και 1982-1993 (Loison et al. 1996). Τα κτηνοτροφικά ζώα, μεταδίδουν ασθένειες επίσης, στα άγρια οπληφόρα και ιδιαίτερα στα αγριόγιδα, όπως η βρουκέλλωση (Gauthier et al. 1991). 1.5. Κατανομή και πληθυσμοί του είδους (R.r. balcanica) στη Βαλκανική χερσόνησο Στην Βαλκανική χερσόνησο ενδιαιτάται το βαλκανικό υποείδος (Rupicapra rupicapra balcanica L.) και η κατάστασή του είναι η εξής: Στην Αλβανία το αγριόγιδο διαβιώνει στο μεγαλύτερο τμήμα του ορεινού χώρου της χώρας, από νότια στο όρος Νεμέρτσικα, έως βόρεια στο όρος Τρόποτζε, ενώ ο πληθυσμός τους εκτιμάται στα 1.000 άτομα (Gjiknuri, 1997). Στη Βουλγαρία το είδος διαβιώνει στις περιοχές Ρίλα και Πιρίν και νοτιοανατολικά στην οροσειρά της Ροδόπης με πληθυσμό περίπου στα 2.500 άτομα (Valchev et al. 2006), ενώ στην Πρώην Γιουγκοσλαβία τα αγριόγιδα διαβιώνουν σε όρη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου, της Σερβίας και του Κοσόβου και ο πληθυσμός τους εκτιμάται σε τουλάχιστον 14.000 άτομα (Kryštufek, et al. 1997). 1.6. Κατανομή και πληθυσμοί του αγριόγιδου στον Ελλαδικό χώρο Σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλοζώων το αγριόγιδο σήμερα ζει στα εξής ορεινά συγκροτήματα: Γκιώνα, Βαρδούσια, Οίτη, Όλυμπος, Γκαμήλα (Τύμφη), Σμόλικας, Ζυγός, Τριγγία, Λύγκος, Γράμμος και Δυτική Ροδόπη. Παλαιότερα ζούσε 8

στον Παρνασσό. (Καρανδεινός, 1992). Παλαιότερες έρευνες αναφέρουν συνολικό πληθυσμό 300-500 άτομα Adamakopoulos et al. 1997, Hatzivarssanis, 1991) ενώ πιο πρόσφατες (477-750 άτομα (Papaioannou and Kati, 2007). Εικόνα 2. Γεωγραφική εξάπλωση του αγριόγιδου στον Ελλαδικό χώρο (Παπαϊωάννου Χ. & Κατή Β., 2007) 9

1.7. Κατανομή και πληθυσμοί του αγριόγιδου στην Οροσειρά της Ροδόπης Το αγριόγιδο (Rupicapra rupicapra balcanica) απαντάται σε όλη σχεδόν την οροσειρά της Ροδόπης με αρκετά μεγάλους πληθυσμούς κυρίως στο Βουλγαρικό τμήμα της, που είναι και το μεγαλύτερο. Σύμφωνα με το Βουλγαρικό Σχέδιο Δράσης για το Βαλκανικό Αγριόγιδο 2007-2016, ο πληθυσμός του στο Βουλγαρικό τμήμα της οροσειράς εκτιμάται σε 1200 περίπου άτομα. Στο ελληνικό τμήμα της οροσειράς, το είδος εξαπλώνεται σε 3 κυρίως περιοχές: α) στην περιοχή του δάσους Φρακτού του Ν. Δράμας β) στην ευρύτερη περιοχή της Κούλας των Ν. Δράμας και Ξάνθης και γ) στην ενδιάμεση αυτών περιοχή (Γιαννακόπουλος και Γκούμας 1998, Τσαχαλίδης - Μπίρτσας και συν 2006). Παρατηρήσεις των Γιαννακόπουλου και Καραμπατζάκη 2011, έχουν εντοπίσει εποικισμό του είδους και σε περιοχές του Φαλακρού όρους, καθώς και σε άλλες περιοχές της Δυτικής Ροδόπης. Ειδικότερα για τον εποικισμό του είδους σε άλλες περιοχές της Δυτικής Ροδόπης, οι προαναφερθέντες συνάδελφοι έχουν παρατηρήσει αγριόγιδα σε μικρές ομάδες να ζουν διάσπαρτα στα δάση, σε μη τυπικό για το είδος ενδιαίτημα και να συμπεριφέρονται όπως το ζαρκάδι. Το ίδιο μας επιβεβαίωσε ότι συμβαίνει και στη Βουλγαρική Ροδόπη και ο κ. Χρίστος Μιχαήλοφ, Θηραματολόγος, καθηγητής στο δασολογικό πανεπιστήμιο της Σόφιας, σε προσωπική συζήτηση που είχε μαζί του ο κ. Θ. Καραμπατζάκης, τον Απρίλη του 2012. Η πρώτη προσπάθεια καταγραφής του πληθυσμού πραγματοποιήθηκε το 1991 με εκτίμηση 30-40 άτομα (Χatzirvassanis, 1991). To 1994 ξεκίνησε δεύτερη προσπάθεια με μεγαλύτερη ένταση δειγματοληψίας (4,5 έτη έρευνας από 2 παρατηρητές) και ολοκληρώθηκε το 1998 με εκτίμηση του πληθυσμιακού μεγέθους μόνο στην περιοχή του Παρθένου Δάσους στα 65-75 άτομα (Γιαννακόπουλος και Γκούμας 1998). Στη συνέχεια η έρευνα επεκτάθηκε ανατολικότερα του Παρθένου δάσους με την καταγραφή νέας ομάδας αποτελούμενης από 20-30 άτομα (Γιαννακόπουλος και Γκούμας αδημ. στοιχεία, Sfougaris et al. 1999). Στα πλαίσια της ΕΠΜ Ροδόπης η εκτίμηση στην περιοχή του Παρθένου δάσους το 1999 ήταν 65 άτομα. (Παπαιωάννου 1999). Το 2004-2005 έγινε επανάληψη της έρευνας σε όλη την οροσειρά και καταγράφηκαν 80-90 στην περιοχή του Παρθένου και 25-38 άτομα στο ανατολικό τμήμα (Τσαχαλίδης-Μπίρτσας και συν 2006). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μέχρι τώρα προσπάθειες απογραφής έγιναν με προσωπικό πεδίου που κυμαινόταν από 1-5 άτομα, ενώ είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται απογραφή στην Ροδόπη από 18 έμπειρους παρατηρητές ταυτόχρονα (παρούσα μελέτη). 2. Σκοπός Ο σκοπός του έργου συνίσταται στα εξής: A. Να επιτευχθεί μια όσο το δυνατόν λεπτομερέστερη απογραφή του πληθυσμού και των ενδιαιτημάτων του αγριόγιδου στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Ροδόπης (Ελληνικό τμήμα), με επίκεντρο το δάσος του Φρακτού. B. Να επεκταθεί η απογραφή αυτή και σε άλλες περιοχές που υπάρχουν μαρτυρίες για εποικισμό του είδους ή ενδιαίτησή του από παλαιά και που δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα βιβλιογραφικές αναφορές. Τέτοιες περιοχές αποτελούν για την παρούσα έρευνα το Όρος Όρβυλος και το Φαλακρό. 3. Περιοχή έρευνας H περιοχή έρευνας περιλαμβάνει τις ορεινές περιοχές του νομού Δράμας και συγκεκριμένα το όρος Όρβηλος, το όρος Φαλακρό και τη Δυτική Ροδόπη, που αποτελεί τμήμα του νομού το οποίο εφάπτεται της Ελληνοβουλγαρικής μεθορίου. Στα ορεινά αυτά 10

συγκροτήματα συναντώνται περιοχές με ισχυρό ανάγλυφο και βραχώδεις εξάρσεις, οι οποίες αποτελούν τυπικό ενδιαίτημα του είδους. Ο ορεινός όγκος της Ροδόπης αποτελεί οροσειρά με κατεύθυνση από ΒΔ προς ΝΑ και καταλαμβάνει έκταση περίπου 2.000 τ.χλμ. Γεωλογικά ανήκει στην μάζα της Ροδόπης. Το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται ως μεταβατικό από μεσογειακό προς μεσευρωπαϊκό/ υγρό-ηπειρωτικό με βραχεία θερμή περίοδο το καλοκαίρι. Το ετήσιο ύψος της βροχής είναι 1500-2000 χλστ. και η μέση ετήσια θερμοκρασία είναι 11,40 ο C. Ο βιοκλιματικός όροφος χαρακτηρίζεται ως αξηρικός-εύκρατος (Μαυρομάτης 1978, Eleftheriadou and Raus 1996). Το 84% περίπου της οροσειράς καλύπτεται από συγκροτημένα δάση. Η βλάστηση στην περιοχή περιλαμβάνει κυρίως μικτές συστάδες οξυάς (Fagus sp.), ερυθρελάτης (Picea abies), ελάτης (Abies borisii-regis) και δασικής πεύκης (Pinus sylvestris), είδη δρυός (Quercus sp.), καθώς και λιβαδικές εκτάσεις με βραχώδεις σχηματισμούς. Στην ευρύτερη περιοχή της Ροδόπης απαντώνται όλα τα μεγάλα θηλαστικά όπως: αρκούδα (Ursus arctos), ελάφι (Cervus elaphus), ζαρκάδι (Capreolus capreolus), αγριόχοιρος (Sus scrofa), λύκος (Canis lupus), ενώ από τα πουλιά ο αγριόκουρκος (Tetrao urogallus), η αγριόκοτα (Tetrastes bonasia), το χαροπούλι (Aegolius funereus), η μαυροτσικλιτάρα (Dryocopus martius) κ.ά. 4. Υλικά και μέθοδος Η μελέτη των θηλαστικών και ιδιαίτερα των αγριόγιδων είναι μια διαδικασία αρκετά δύσκολη, λόγω της συμπεριφοράς τους και της ιδιαιτερότητας της δομής του ενδιαιτήματός τους. Η συμπεριφορά τους μεταβάλλεται ανάλογα με την εποχή του χρόνου, τις κλιματολογικές συνθήκες, την διαθεσιμότητα της τροφής, αλλά και την όχληση από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Για την επίτευξη του σκοπού αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της «ταυτόχρονης καταγραφής (flash point) με περιοδικές μετρήσεις (periodic itinerary) από μόνιμες θέσεις πανοραμικής θέας (fixed panoramic observation site)» (Altmann 1974, Besson 1982, Berducou 1985). Σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία, η μεθοδολογία αυτή εφαρμόζεται παγκοσμίως για τη λήψη δεδομένων πεδίου, που αφορούν τόσο στην εκτίμηση του πληθυσμού όσο και στη χρήση του ενδιαιτήματός του (Altmann 1974, Besson 1982, Berducou 1985). Σε αρκετές έρευνες έχει χρησιμοποιηθεί και η μέθοδος της γραμμικής δειγματοληψίας (transect routes) σε προκαθορισμένες διαδρομές, που στην περίπτωσή μας κρίθηκε αδόκιμη λόγω του ισχυρού αναγλύφου της περιοχής. Η λήψη των δεδομένων πραγματοπιήθηκε από 9 επιμέρους ομάδες αποτελούμενες από δύο μέλη η κάθε μία (18 άτομα σύνολο). Η κάθε ομάδα με το πρώτο φως ξεκίνησε και κατέλαβε την προκαθορισμένη θέση της. Με ραδιοεπικοινωνία δόθηκε το σύνθημα της ετοιμότητας και όλες οι ομάδες καταμετρούσαν ταυτόχρονα επί τέσσερα ημίωρα τα ζώα που έβλεπαν στο οπτικό τους πεδίο με χρήση διοπτρών παρατήρησης και τηλεσκοπίων (διοπτρών 10Χ, τηλεσκόπιων 20-60Χ). Με χρήση G.P.S. ελέγχθηκε από τους παρατηρητές η ορθότητα της προκαθορισμένης θέσης και με τη χρήση πυξίδας προσδιορίστηκαν τα όρια του οπτικού πεδίου κάθε θέσης παρατήρησης (αριστερό και δεξί αζιμούθιο). Επίσης, όταν δύο ζώα είχαν μεταξύ τους απόσταση < 50 μ. λαμβάνονταν ως μία ομάδα. Τα μοναχικά άτομα του πληθυσμού καταγράφηκαν ως ομάδα με μέγεθος 1 (Altmann 1974, Escos and Alados 1988, Garcia-Gonzalez et al.1991, Pepin et al. 1991, Herrero et al. 1996, και Dalmau et al. 2002). Η καταγραφή σημειώνεται σε ειδικό έντυπο απογραφής το οποίο υπάρχει στο παράρτημα. 11

Η επιλογή των θέσεων επόπτευσης στην περιοχή του Φρακτού έχει γίνει λαμβάνοντας ως βάση τις θέσεις, με ακριβή προσδιορισμό των συντεταγμένων, που είχαν επιλεγεί κατά τη διάρκεια των καταμετρήσεων προηγούμενων ετών, με σκοπό να μπορούν τα αποτελέσματα να είναι συγκρίσιμα. Στις άλλες περιοχές δηλ. αυτές του Φαλακρού και των λοιπών της Δυτικής Ροδόπης οι θέσεις παρατήρησης επελέγησαν, με κριτήριο την πανοραμική θέα προς τα ενδιαιτήματα για τα οποία υπήρχαν μαρτυρίες ενδιαίτησης του είδους. Παράλληλα έγινε αδρομερής αποτύπωση των ενδιαιτημάτων. Φωτογραφία 2. Παρατηρητής κατά τη διάρκεια παρατήρησης στο Φρακτό Δράμας (Παπαδοπούλου Δήμητρα, 2012) 5. Αποτελέσματα συζήτηση 5.1 Αποτελέσματα καταμετρήσεων Τα αποτελέσματα των τεσσάρων ετησίων καταμετρήσεων, τα οποία συγκεντρώθηκαν σύμφωνα με την μεθοδολογία που περιγράφηκε παραπάνω στην περιοχή του δάσους Φρακτού, δίνονται στον Πιν. 1. Ο πληθυσμός αφορά τον αριθμό των ατόμων που καταμετρήθηκαν από τις θέσεις παρατήρησης και μόνον αυτά. Λόγω του ισχυρού αναγλύφου του εδάφους, του εκτεταμένου ενδιαιτήματος και της βλάστησης, μεγάλο μέρος του ενδιαιτήματος παραμένει αθέατο. Για αυτούς τους λόγους εκτιμάται ότι ο πραγματικός πληθυσμός του αγριόγιδου στο δάσος του Φρακτού είναι πολλαπλάσιος των καταμετρηθέντων ατόμων. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού χρησιμοποιεί και περιοχές εκτός Παρθένου δάσους (Διατηρητέου Μνημείου της Φύσης), ενώ παρατηρήθηκαν άτομα και εκτός του Κ.Α.Ζ. Φρακτού, από δύο θέσεις παρατήρησης που είχαν τοποθετηθεί εκεί. Το 12

μέγεθος των ομάδων αγριόγιδων κυμάνθηκε από 1-11 άτομα. Στην περιοχή, τα αγριόγιδα εντοπίστηκαν σε υψόμετρα 900-1.800 μ. τις ημέρες της καταμέτρησης (Μήνας Νοέμβριος - ψυχρή περίοδος του έτους). Η βλάστηση του ενδιαιτήματος (Παρθένο δάσος Φρακτού) περιλαμβάνει κυρίως μικτές συστάδες οξυάς (Fagus sp.), ερυθρελάτης (Picea excelsa), ελάτης (Abies borisii-regis) και δασικής πεύκης (Pinus sylvestris), είδη δρυός (Quercus sp.), καθώς και λιβαδικές εκτάσεις με βραχώδεις σχηματισμούς. Όσον αφορά τα αποτελέσματα που αναγράφονται στον Πιν. 1 και αφορούν στο σύνολο των καταμετρηθέντων ατόμων, από όλες συνολικά τις θέσεις παρατήρησης για κάθε έτος, πρέπει να σημειωθεί ότι οι απόλυτοι αριθμοί δεν έχουν τόσο μεγάλη σημασία για την εκτίμηση του πληθυσμού, όσο οι δείκτες των τριών τελευταίων στηλών. Έτσι βλέπουμε ότι η σχέση φύλου κυμαίνεται από 1 αρσ. / 0,9 1,18 θηλ. με μέση τιμή 1αρσ. / 1,08 θηλ. και σύμφωνα με τα βιβλιογραφικά δεδομένα συνιστά καλό δείκτη γονιμότητας και ευρωστίας του πληθυσμού. Ο αριθμός ανηλίκων ατόμων ανά ενήλικο θηλυκό που συνιστά δείκτη επιτυχίας της αναπαραγωγής, ενώ ήταν πολύ καλός το 2009 (0,82) και σύμφωνα με τα διεθνή βιβλιογραφικά δεδομένα δείχνει πληθυσμό με αυξητική τάση (προσαύξηση) 15% το χρόνο, τις τρεις επόμενες χρονιές μειώθηκε (0,34 / 0,48 & 0,65) για να μειωθεί ακολούθως και ο συνολικός καταμετρηθείς πληθυσμός. Όπως μπορεί να δει κανείς, τις τρεις επόμενες χρονιές (2010, 2011 & 2012) μεγάλη μείωση παρατηρήθηκε στον αριθμό των ανηλίκων που παρατηρήθηκαν, που σημαίνει ότι για κάποιο λόγο υπήρξε μεγάλη θνησιμότητα στα ανήλικα άτομα. Τέλος από τον συντελεστή γεννητικότητας που κυμαίνεται από 0,19 έως 0,45 με μέση τιμή 0,30 φαίνεται ότι στα επόμενα χρόνια ο πληθυσμός θα παραμείνει σταθερός, αλλά ίσως και να μειωθεί. Οι επισκέψεις στις περιοχές εκτός του δάσους Φρακτού απέδειξαν την παρουσία του αγριόγιδου στην περιοχή του Αγ. Παύλου Μααρά (Δυτ. Φαλακρό), όπου καταγράφηκαν 5 άτομα, χωρίς ωστόσο να είναι δυνατός ο προσδιορισμός του φύλου και της ηλικίας λόγω της μεγάλης απόστασης παρατήρησης. Ο αριθμός αυτός επιβεβαιώνει τις μαρτυρίες που καταγράφηκαν, ότι στην περιοχή ενδιαιτάται ομάδα αποτελούμενη από 22-30 άτομα (Πιν.2). Στην περιοχή του όρους Φαλακρού και συγκεκριμένα στο φαράγγι της Νακσβίτσας, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες για παρουσία 10-12 ατόμων αγριόγιδου, ωστόσο σε καμία από τις επισκέψεις στην εν λόγω περιοχή δεν κατέστη δυνατή η παρατήρηση τους. Στην περιοχή του Λεπίδα, Λυκόπουλου και Μεγάλου Λιβαδιού, όπου υπάρχουν μαρτυρίες για πληθυσμό 70-80 ατόμων η παρατήρησή τους και εδώ δεν κατέστη δυνατή. Για τις περιοχές Στάμνα Τσουκάλι, επίσης δεν υπήρξε δυνατότητα παρατήρησής τους, ενώ έχουν υπάρξει μαρτυρίες για παρουσία ομάδας 15-20 ατόμων. Τέλος, σε ότι αφορά την περιοχή της Πρασινάδας, όπου οδηγηθήκαμε από μαρτυρίες για πληθυσμό 12 ατόμων, παρατηρήθηκαν και καταμετρήθηκαν και τα 12 άτομα. Στις περιοχές όπου δεν μπόρεσαν να επιβεβαιωθούν οι μαρτυρίες για ενδιαίτηση του αγριόγιδου, αυτό δεν αποτελεί κριτήριο για απουσία των εν λόγω πληθυσμών από τις περιοχές αυτές, αλλά οφείλεται ενδεχομένως στη συχνή εναλλαγή γυμνών και δασωμένων εκτάσεων, γεγονός το οποίο δυσχεραίνει την οπτική παρατήρηση, όπως επίσης και στη δύσκολη πρόσβαση σε σημεία πανοραμικής θέας. 13

Πίνακας 1. Αποτελέσματα τεσσάρων καταμετρήσεων του πληθυσμού του αγριόγιδου στο δάσος Φρακτού της Δυτικής Ροδόπης Εποχή/ Χρονολογία Αριθμός ατόμων απροσδιορίστου φύλου και ηλικίας Αριθμός ανήλικων ατόμων Αριθμός εφήβων ατόμων Αριθμός ενηλίκων αρσενικών ατόμων Αριθμός ενηλίκων θηλυκών ατόμων Αριθμός ενηλίκων ατόμων απροσδιορίστου φύλου Σύνολο ενηλίκων ατόμων Σύνολο καταμετρηθέντων ατόμων Συντελεστής γεννητικότητας Αριθμός ανηλίκων ατόμων ανά ενήλικο θηλυκό Σχέση φύλου (Αρσ/Θηλ) ΝΟΕ/2009 46 28 0 30 34 10 74 148 0,4118 0,8235 1/1,1333 ΝΟΕ/2010 8 9 9 22 26 17 65 91 0,3462 0,3462 1/1,1818 ΝΟΕ/2011 18 14 12 27 29 22 78 122 0,4483 0,4828 1/1,0741 ΝΟΕ/2012 1 3 10 22 20 25 72 86 0,1940 0,6500 1/0,9091 ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΤΡΑΕΤΙΑ 73 54 31 101 109 74 289 447 0,2992 0,7798 1/1,0792 Πίνακας 2. Αποτελέσματα καταμετρήσεων του πληθυσμού του αγριόγιδου σε λοιπές περιοχές του νομού Δράμας εκτός του Φρακτού Τοποθεσίες Επισκέψεων Ημερομηνία επόπτευσης Καταμετρηθέντα άτομα Εκτιμώμενος πληθυσμός από πληροφορίες Όρβηλος 01/12/2012 - - Μααράς- Άγιος Παύλος 01/12/2012 5 22-30 Φαλακρό 04/12/2012 17/02/2013 19/02/2013 26/02/2013-10-12 Λεπίδας- Λυκόπουλο- Μεγάλο Λιβάδι Στάμνα- Τσουκάλι 03/12/2012 16/02/2013 25/02/2013 03/03/2013 13/02/2013 21/02/2013 23/02/2013 01/03/2013-70-80-15-20 Πρασινάδα 02/12/2012 12 12

5.2 Αποτελέσματα καταγραφής ενδιαιτημάτων Η καταγραφή και αποτύπωση των ενδιαιτημάτων του είδους στο νομό Δράμας έγινε με τα εξής κριτήρια: 1. Παρατήρηση ατόμων αγριόγιδου κατά τις προγραμματισμένες καταμετρήσεις από την ομάδα του έργου. 2. Ύπαρξη του είδους από μαρτυρίες διαφόρων ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στην ύπαιθρο (κυνηγών, ορειβατών, κτηνοτρόφων, κ.α.). 3. Φυσιογνωμία της περιοχής (ισχυρό ανάγλυφο και μεγάλες κλίσεις του εδάφους, βραχώδεις εξάρσεις). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός του εποικισμού του είδους και σε μη τυπικά ενδιαιτήματα, όπως αυτό του Αγ. Παύλου Μααρά στο δυτικό Φαλακρό, όπου το είδος βρέθηκε να ενδιαιτάται σε χαμηλά υψόμετρα (600-1700μ). Επίσης, από μαρτυρίες, το είδος έχει βρεθεί να ενδιαιτάται σε τυπικό δασογενές περιβάλλον στη Δυτική Ροδόπη (συστάδες οξιάς, ερυθρελάτης, δασικής πεύκης) και να παρουσιάζει συμπεριφορά ζαρκαδιού. Στο Όρος Όρβυλος, όπως δείχνει και ο Πίν. 2, η ομάδα του έργου δεν εντόπισε αγριόγιδα, αλλά όπως ανέφεραν και κάτοικοι του Βαθυτόπου και του Καταφύτου, «ουδέποτε συνάντησαν τέτοια ζώα εκεί». Παρακάτω παρατίθεται μια σειρά χαρτών, όπου αποτυπώνονται τα ενδιαιτήματα, σύμφωνα με τα παραπάνω κριτήρια. Φωτογραφία 3. Τυπικό ενδιαίτημα αγριόγιδου στον Αγ. Παύλο - Μααρά Δράμας (Δυτ. Φαλακρό) (Λιγομενίδης Αλέξανδρος, 2012)

Φωτογραφία 4. Τυπικό ενδιαίτημα αγριόγιδου στο Φρακτό Δράμας - Χαράδρα αγριόγιδου (Παπαδοπούλου Δήμητρα, 2011) Φωτογραφία 5. Τυπικό ενδιαίτημα αγριόγιδου στο Όρος Φαλακρό (Παπαδοπούλου Δήμητρα, 2012) 16

Χάρτης 1. Ενδιαιτήματα αγριόγιδου στο νομό Δράμας

Χάρτης 2. Ενδιαίτημα αγριόγιδου στο Δάσος Φρακτού 18

Χάρτης 3. ενδιαίτημα αγριόγιδου στην περιοχή Πρασινάδα Τσουκάλι Στάμνα 19

Χάρτης 4. Ενδιαίτημα αγριόγιδου στην περιοχή Λεπίδας Λυκόπουλο Μεγάλο Λιβάδι 20

Χάρτης 5. Ενδιαίτημα αγριόγιδου στην περιοχή Αγ. Παύλος Μααράς (Δυτικό Φαλακρό) 21

Χάρτης 6. Ενδιαίτημα αγριόγιδου στο Όρος Φαλακρό

6. Συμπεράσματα προτάσεις 6.1 Συμπεράσματα 1. Στο Δάσος του Φρακτού της Δράμας ενδιαιτάται ένας εύρωστος πληθυσμός αγριόγιδου, από τον οποίο παρατηρήθηκαν με συστηματικές καταμετρήσεις τεσσάρων ετών από 86 έως 149 άτομα. Ο πραγματικός πληθυσμός είναι πολλαπλάσιος αυτού που κατέστη ορατός και καταμετρήθηκε. 2. Στο προσεχές μέλλον ο πληθυσμός αυτός αναμένεται να παραμείνει σταθερός εξ αιτίας χαμηλής σχετικά γεννητικότητας. 3. Οι πληθυσμοί του Φρακτού και πιθανόν και άλλοι της Βουλγάρικης πλευράς, έχουν εποικίσει και σε άλλες περιοχές της Δυτικής Ροδόπης (Τσουκάλι, Πρασινάδα, Λεπίδας, Λυκόπουλο, Μεγάλο Λιβάδι) και πιθανόν να έχουν «ενοποιηθεί» με τον πληθυσμό της Κούλας Γυφτόκαστρου. 4. Βιώσιμος πληθυσμός έχει εποικίσει στο Όρος Φαλακρό. 5. Ο πληθυσμός του Δυτικού Φαλακρού (Αγ. Παύλος Μααράς) ενδιαιτάται σε ιδιαίτερα χαμηλά υψόμετρα, γεγονός που αποτελεί «παράδοξο» για τις μέχρι σήμερα επιστημονικές γνώσεις. 6. Στη Δυτική Ροδόπη, το είδος συναντάται να διαβιεί σε μικρές ομάδες, σε αμιγές δασογενές περιβάλλον, που δε συνιστά τυπικό ενδιαίτημα του είδους 6.2 Προτάσεις Εκείνο που πρέπει να ερευνηθεί στο μέλλον, εκτός από τις συνεχείς ετήσιες καταμετρήσεις με την ίδια μέθοδο, είναι: 1. Να εκτιμηθεί η ποσοτική θνησιμότητα των ανηλίκων και να διερευνηθεί η προέλευσή της. 2. Να επεκταθεί η ετήσια καταμέτρηση σε όλες τις περιοχές του νομού Δράμας με συστηματική μέθοδο και αν είναι δυνατόν και στη Βουλγαρική πλευρά, 3. Με ανάλυση γενετικού υλικού (DNA) να διερευνηθεί αν οι πληθυσμοί Ελλάδας και Βουλγαρίας «επικοινωνούν» 4. Να ερευνηθεί το «παράδοξο» του εποικισμού του είδους σε μη τυπικά ενδιαιτήματα

7. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Adamakopoulos T, Hablutzel C & Hatzivrssanis V., 1997. Status and distribution of Caprinae in Greece. In : SHACKLETON DM (ed), Wild Sheep and Goats and their Relatives, IUCN, Cambridge, UK : 104-108. Altmann, J. 1974. Observational study of behavior: sampling methods. Behavior 49: 227-67. Bolt, A. 2002. Habitat use of Alpine chamois, Rupicapra rupicapra rupicapra, in winter, influenced by paragliding and other air traffic. III World Conference on Mountain Ungulate. Saragosa (Aragon, Spain), June 10-15, 2002. Dalmau, A., X. Mantea and A. Ferret. 2002. Preliminary results on habitat selection in Pyrenean chamois, Rupicapra pyrenaica pyrenaica, in the Cadi range. (Part I). III World Conference on Mountain Ungulate. Saragosa (Aragon, Spain), June 10-15, 2002. Eleftheriadou, E. and T. Raus. 1996. The vascular flora of the nature reserve Frakto Virgin Forest of Nomos Dramas (E. Macedonia, Greece). Willdenowia 25:455-485. Escos, J. and C.L. Alados. 1988. Estimating mountain ungulate density in Sierras de Cazorla y Segura. Mammalia 3:425-428. Fankhauser, R. and P. Enggist. 2004. Simulation of alpine chamois, Rupicapra rupicapra rupicapra, habitat use. Ecological Modelling 175. (2004), pp. 291 302. Garcia-Gonzalez, R. and P. Cuartas. 1996. Trophic utilization of a montane/ subalpine forest by chamois (Rupicapra pyrenaica) in the Central Pyrenees. Forest Ecology and Management 88:15-23. Gauthier, D. 1991. Pathologie respiratoire et ecologie microbienne des chamois des massifs del Bauges et de la Vanoise. Bulletin d Information sur la Pathologie des Animaux Sauvages 7: 7 96. Hamr, J. 1985. Seasonal home range size and utilization by female chamois (Rupicapra rupicapra) in Northern Tyrol. In: S. Lovari (ed.), The Biology and Management of Mountain Ungulates. Croom Heim, London, pp. 106-116. Hatzirvassanis, V. 1991. The status of chamois (Rupicapra rupicapra balcanica) in Greece. Biologia Gallo-Hellenica vol. XVIII: 31-45. Herrero, J., I. Garin, A. Garcia-Serrano and R. Garcia-Gonzalez. 1996. Habitat use in a Rupicapra pyrenaica pyrenaica forest population. Forest Ecology and Management 88: 25-29. Loison, A., Gaillard, J. M., Jullien, J. M. (1996). Demographic patterns after an epizootic of Keratoconjunctivitis in a chamois population Journal of Wildlife Management, Volume 60, Issue 3, pp: 517-527. Papaioannou X and V. Kati 2007. Current status of the Balkan chamois (Rupicapra rupicapra balcanica) in Greece :Implications for conservation. Belg. J. Zool., 137 (1) : 33-39 Pepin, D., Faivre, R. & Menaut, P. (1996). Factors affecting the relationship between body mass and age in the izard. Journal of Mammalogy 77: 351-358. Pepin, D., G. Gonzalez and R. Bon. 1991. Le chamois et l Isard. Terre Vie (Rev. Ecol.) suppl. 6 :111-153.

Perez, J., Ruiz-Martinez, I., Granados, J., Soriguer, R. & Fandos, P. (1997). The dynamics of sarcoptic menge in theisex population of Sierra Nevada in Spain- Influence of climatic fucton J. Wildl. Res 2(1), 86-89. Schroder W. 1985. Management of mountain Ungulates. In: S. Lovari (Ed.). The Biology and Management of Mountain Ungulates. London, Croom Heim, pp. 171-196. Sfougaris, A., A. Giannakopoulos, H. Goumas and E. Tsachalidis. 1999. Status and management needs of a Balkan chamois population in the Rodopi Mountains, Greece. Caprinae (Newsletter of the IUCN/SSC Caprinae Specialist Group), May 1999, pp. 4-5. Shackleton, D. M. and S. Lovari. 1997. Classification Adopted for the Caprinae Survey. Pp. 9-14. In Shackleton, D. M. (ed). Wild Sheep and Goats and their Relatives IUCN, Gland, Switzerland. Γιαννακόπουλος Α και Γκούμας Η. 1998. «Μελέτη της βιολογίας και οικολογίας του Αγριόγιδου (Rupicapra rupicaprα balcanica) στην οροσειρά της Ροδόπης». Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Καβάλας, Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, Παράρτημα Δράμας. Πτυχιακή διατριβή. Εlsner-Schack, I. 1985. Seasonal changes in the size of chamois groups in the Ammergauer Mountains, Bavaria. In: S. Lovari (ed.), The Biology and Management of Mountain Ungulates. Croom Heim, London, pp. 148-153. Τσαχαλίδης Ε., Σφουγγάρης Α., Μπίρτσας Π. και Γιαννακόπουλος Α. 2006. Παρούσα κατανομή και πληθυσμός του αγριόγιδου (Rupicapra rupicapra balcanica) στην Οροσειρά της Ροδόπης». Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Ελληνικής Οικολογικής Εταιρείας και Ελληνικής Ζωολογικής Εταιρείας «Οικολογία και Διατήρηση της βιοποικιλότητας». Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ιωάννινα, 16-19 Νοεμβρίου 2006. 25

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Παρατηρητές 2. Υπόδειγμα φύλλου παρατήρησης 26

1. Πίνακας παρατηρητών που συμμετείχαν στις καταμετρήσεις και τα τέσσερα χρόνια συνολικά Α/Α Ονομ/μο Ειδικότητα Ιδιότητα / Φορέας 1 Μπίρτσας Περικλής Dr. Δασολόγος - Επιστημονικός Υπέυθυνος / Επίκουρος θηραματολόγος Καθηγητής ΤΕΙ Λάρισας 2 Δασολόγος - Γιαννακόπουλος Εθελοντής / Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Περιβαλλοντολόγος, Υποψήφιος Αλέξιος Τμήμα Κτηνιατρικής διδάκτωρ 3 Καραμπατζάκης Θεοφάνης Δασολόγος - Περιβαλλοντολόγος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 4 Ισαάκ Ιωάννης Δασοπόνος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 5 Καλαϊτζής Χρήστος Δασοπόνος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 6 Πλατής Πέτρος Δασολόγος - Περιβαλλοντολόγος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 7 Γκάσιος Αλέξανδρος Ms Δασολόγος - Θηραματολόγος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 8 Σκορδάς Κυριάκος Δασολόγος - Περιβαλλοντολόγος Επιστημονικός συνεργάτης / ΚΟΜΑΘ 9 Παπαδοπούλου Επιστημονική συνεργάτης / Κ.Σ. Ms Δασολόγος Δήμητρα Δράμας 10 Κωνσταντινίδου Ελισσάβετ Dr. Δασολόγος Δασάρχης Δράμας 11 Λαφτσίδης Δασικός υπάλληλος / Δασαρχείο Δασοπόνος Κωνσταντίνος Δράμας 12 Συμεωνίδης Κυριάκος Δασοφύλακας Δασικός υπάλληλος / Δασαρχείο Δράμας 13 Φαρκάτσης Ιωάννης Δασοφύλακας Δασικός υπάλληλος / Δασαρχείο Δράμας 14 Κυριακίδης Δασικός υπάλληλος / Δασαρχείο Δασοφύλακας Παναγιώτης Δράμας 15 Λιγομενίδης Αλέξανδρος Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας ΚΟΜΑΘ 16 Ραπτόπουλος Αναστάσιος Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας ΚΟΜΑΘ 17 Κυνατίδης Αναστάσιος Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας Κ. Σ. Δράμας 18 Κυριακίδης Κωνσταντίνος Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας Κ. Σ. Δράμας 19 Παπαδόπουλος Φώτιος Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας Κ. Σ. Δράμας 20 Κεσίδου Μαρία Ιδιωτικός Φύλακας Θήρας Κ. Σ. Δράμας 21 Νικολάου Δημήτριος Δασολόγος - Περιβαλλοντολόγος Εθελοντής / Κ.Σ. Αλεξανδρούπολης 22 Σοφιανίδης Γεώργιος Δασοπόνος Υπαξ. Π.Σ. Αντιπρόεδρος / ΚΟΜΑΘ 23 Πορτάλιου Γιούλη Μηχανικός περιβάλλοντος Επιστημονική συνεργάτης / Φ.Δ.Ο.Ρ. 24 Επόπτης / Φ.Δ.Ο.Ρ. 25 Επόπτης / Φ.Δ.Ο.Ρ. 26 Παραστατίδης Βασίλης Συνταξιούχος Δασοφύλακας Εθελοντής / Κ.Σ. Δράμας 27 Χονδρός Ιωάννης Τεχνολόγος Δασοπονίας-Οδηγός Βουνού Εθελοντής / ΤΕΙ Λάρισας 27

2. Υπόδειγμα φύλλου παρατήρησης 28