Η θρηζκεσηική οσδεηερόηηηα ως εγγύηζη ηοσ πλοσραλιζμού ζηη δημόζια εκπαίδεσζη

Transcript

1 Η θρηζκεσηική οσδεηερόηηηα ως εγγύηζη ηοσ πλοσραλιζμού ζηη δημόζια εκπαίδεσζη Η «μάτη ηων ζσμβόλων» ζηη νομολογία ηοσ ΔΓΓΑ ΔΛΔΝΖ ΚΑΛΑΜΠΑΚΟΤ Δηζαγσγή. Γιάγραμμα Α. Ζ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξόηεηα σο πινπξαιηζηηθή κεηάδνζε ησλ γλώζεσλ. 1. Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε σο όξην ζηελ θξαηηθή θαη ηε «γνλετθή» θαηήρεζε. 2. Ζ δπλαηόηεηα εμαίξεζεο από δηδαθηηθά αληηθείκελα θαη νξγαλσηηθνύο θαλόλεο. Β. Ο πινπξαιηζκόο σο ζξεζθεπηηθά νπδέηεξε «εηθόλα» ηνπ ζρνιείνπ. 1. Ζ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξόηεηα ησλ πξνζώπσλ. Ζ πεξίπησζε ηεο καληίιαο. 2. Ζ νπδεηεξόηεηα ηνπ ζρνιηθνύ ρώξνπ θαη ε αλάξηεζε ηνπ «Δζηαπξσκέλνπ». Γ. Ζ πινπξαιηζηηθή εθπαίδεπζε σο όξην ζηελ πξνζηαζία ηνπ «εζληθνύ πνιηηηζκνύ». 1. Σα ζξεζθεπηηθά ζύκβνια σο ζηνηρεία ηεο εζληθήο πνιηηηζκηθήο ηαπηόηεηαο. 2. Ζ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ σο όξνο ηεο πξνζηαζίαο ηνπ εζληθνύ πνιηηηζκνύ. Δπίινγνο. Διζαγωγή. Σ ΣΖΝ ΠΡΟΦΑΣΖ ΑΠΟΦΑΖ ηνπ «Lautsi θαηά Ηηαιίαο», ην Δπξσπατθφ Ζ θ. Διέλε Καιακπάθνπ είλαη Τπνςήθηα δηδάθηνξαο πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ Α.Π.Θ., Τπφηξνθνο ΗΚΤ. ζελ

2 Γηθαζηήξην Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ζην εμήο ΔΓΓΑ ή Γηθαζηήξην) απαζρφιεζε γηα πξψηε θνξά ε αλάξηεζε ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ ζηνπο ζρνιηθνχο ρψξνπο. Ζ θ. Lautsi, γνλέαο δχν αλειίθσλ παηδηψλ (11 θαη 13 εηψλ) πνπ παξαθνινπζνχζαλ δεκφζην ζρνιείν, πξνζέθπγε ζηα ηηαιηθά δηθαζηήξηα θαηά ηεο άξλεζεο ηνπ ζρνιείνπ λα απνκαθξχλεη ην ζχκβνιν ηνπ «Δζηαπξσκέλνπ» απφ ηηο ζρνιηθέο αίζνπζεο, ππνζηεξίδνληαο φηη ε παξνπζία ηνπ ζπκβφινπ απηνχ ζπληζηά παξαβίαζε ησλ ζπληαγκαηηθψλ αξρψλ ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο θαη ηεο ακεξνιεςίαο ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο. Σν αίηεκά ηεο, σζηφζν, απνξξίθζεθε κε ηελ αηηηνινγία φηη ν «Δζηαπξσκέλνο» είλαη ζχκβνιν ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο ηεο ρψξαο, ελψ αληηπξνζσπεχεη θνζκηθέο αμίεο ηνπ πληάγκαηνο θαη ηεο πνιηηηθήο - θνηλσληθήο δσήο. Ηζρπξηδφκελε φηη ζίγνληαη ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ παηδηψλ ηεο θαη ην δηθαίσκά ηεο λα παξέρεη ζε απηά κηα εθπαίδεπζε ζπκβαηή κε ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο ηεο πεπνηζήζεηο πνπ βαζίδνληαλ ζε θνζκηθέο αμίεο ε θ. Lautsi πξνζέθπγε ζην ΔΓΓΑ. Ζ ηηαιηθή θπβέξλεζε ππνζηήξημε φηη ε παξνπζία ηνπ «Δζηαπξσκέλνπ» είλαη έλα «θπζηθφ γεγνλφο», δηφηη εθηφο απφ ζξεζθεπηηθφ ζχκβνιν ζπληζηά ηε «ζεκαία ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο» ηεο κφλεο πνπ θαηνλνκάδεηαη ζην ηηαιηθφ χληαγκα θαη άξα απνηειεί ζχκβνιν ηνπ ηηαιηθνχ θξάηνπο. Σν ΔΓΓΑ εμέηαζε αλ ην ζχκβνιν απηφ κπνξεί λα επεξεάζεη ηε ζξεζθεπηηθή ζπλείδεζε ησλ καζεηψλ θαη λα επέκβεη ηφζν ζην πεδίν ηνπ άξζξνπ 9 φζν θαη ηνπ άξζξνπ 2 ηνπ πξψηνπ πξφζζεηνπ πξσηνθφιινπ (Ρ1-2) ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΑ), θαη αλ κηα ηέηνηα επέκβαζε είλαη δηθαηνινγεκέλε. Σειηθά δηθαίσζε ηελ πξνζθεχγνπζα, επηβεβαηψλνληαο θαη εκπινπηίδνληαο ζεκαληηθά ηελ έσο ηψξα λνκνινγία ηνπ αλαθνξηθά κε ηελ αμίσζε γηα κηα ζξεζθεπηηθά νπδέηεξε, πινπξαιηζηηθή, δεκφζηα εθπαίδεπζε. Γηα ηελ θαηαλφεζε, επνκέλσο, θαιχηεξα ηεο απφθαζεο θξίλεηαη αλαγθαία ε επηζθφπεζε ηεο σο άλσ λνκνινγίαο, εηδηθά σο πξνο ηελ έθηαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ γνλέσλ πξνο ζεβαζκφ ησλ πεπνηζήζεψλ ηνπο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, αιιά θαη ηηο κνξθέο πνπ ιακβάλεη ε αμίσζε γηα ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα σο πξνο ηα δηδαθηηθά αληηθείκελα, ηελ νξγάλσζε ηνπ ζρνιείνπ θαη ηα ίδηα ηα πξφζσπα. ηε ζπλέρεηα, παξνπζηάδεηαη αλαιπηηθά ε ζπγθεθξηκέλε απφθαζε ηνπ ΔΓΓΑ θαη επηρεηξείηαη κηα απάληεζε ζην επηρείξεκα πεξί πξνζηαζίαο ηεο εζλη-

3 θήο πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο κέζσ ηεο αλάξηεζεο ηνπ «Δζηαπξσκέλνπ» ζηηο ζρνιηθέο αίζνπζεο. Α. Η θρηζκεσηική οσδεηερόηηηα ως πλοσραλιζηική μεηάδοζη ηων γνώζεων. 1. Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε σο όξην ζηελ θξαηηθή θαη ηε «γνλετθή» θαηήρεζε. Ζ ΔΓΑ αλαγλσξίδεη ζηνπο γνλείο ην δηθαίσκα λα επέκβνπλ ζηε δεκφζηα εθπαηδεπηηθή ιεηηνπξγία θαη λα αμηψζνπλ απφ απηή ην ζεβαζκφ ηεο θνζκνζεσξίαο κε βάζε ηελ νπνία ζέινπλ λα αλαζξέςνπλ ηα παηδηά ηνπο. Καζψο ε θ. Lautsi επηθαιέζηεθε ηηο θνζκηθέο ηεο αληηιήςεηο, ην πξψην δήηεκα πνπ αλαθχπηεη είλαη ε νξηνζέηεζε ηνπ πεδίνπ ηνπ δηθαηψκαηνο απηνχ, πνηέο πεπνηζήζεηο πξνζηαηεχνληαη θαη πνηά είλαη ε έθηαζε ηεο πξνζηαζίαο. Ο πξνβιεκαηηζκφο επηθεληξψλεηαη θαηαξρήλ ζηε δηαζάθεζε ησλ φξσλ «θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο». χκθσλα κε ηα φξγαλα ηνπ ηξαζβνχξγνπ 1, ν φξνο «θηινζνθία» είλαη ηδηαίηεξα επξχο θαη εθηείλεηαη απφ νινθιεξσκέλα ζπζηήκαηα ζθέςεο κέρξη απφςεηο γηα αζήκαληα ζέκαηα, θακία φκσο απφ απηέο ηηο δχν αθξαίεο ζεκαζίεο δελ κπνξεί λα εληαρζεί ζην πεδίν ηνπ άξζξνπ, θαζψο ε κελ ζα ην πεξηφξηδε, ε δε ζα ην δηεχξπλε ππέξκεηξα. Κξίζεθε, ινηπφλ, φηη ν φξνο «θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο» πξνζηέζεθε γηα λα θαιχςεη ηηο αγλσζηηθηζηηθέο ζέζεηο 2, θάηη πνπ άιινηε εμαξηήζεθε απφ ηελ επηθχιαμε πνπ ηπρφλ έρεη ζέζεη ην θξάηνο ππφ ην άξζξν Ρ1-2 3, ελψ άιινηε, παξά ηελ επηθχιαμε, πξνζηαηεχηεθαλ αθφκα 1. Ο φξνο ρξεζηκνπνηείηαη ζην θείκελν γηα λα ζπκπεξηιάβεη ηε λνκνινγία ηφζν ηεο Δπηηξνπήο (ΔΔπΓΑ) ηεο ΔΓΑ φξγαλν πνπ ε ιεηηνπξγία ηνπ έπαςε ην 1998 φζν θαη ηνπ Γηθαζηεξίνπ. Ζ λνκνινγία πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε κειέηε έσο ηε ρξνλνινγία απηή είλαη θαη απφ ηα δχν φξγαλα. Γηα φιεο ηηο απνθάζεηο, βι. ηελ επίζεκε ηζηνζειίδα ηνπ ΔΓΓΑ ζην κεραληζκφ αλαδήηεζεο HUDOC. Οη ειιεληθνχ ελδηαθέξνληνο απνθάζεηο βξίζθνληαη κεηαθξαζκέλεο ζηελ ηζηνζειίδα ηνπ ΝΚ 2. ΔΓΓΑ, , Case Relating to certain aspects of the laws on the use of languages in education in Belgium v. Belgium (Belgian Linguistics case) (1474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63, 2126/64), ζ. 20 «the draft of the Committee of Experts at a certain point in the preparatory work made provision only for the protection of religious opinions but philosophical opinions were added in order to cover agnostic opinions». 3. ΔΔπΓΑ, , Angeleni v. Sweden, (10491/83). Κξίζεθε σο απαξάδεθηε ε πξνζθπγή

4 θαη γνλετθέο ελζηάζεηο αλαθνξηθά κε πεηζαξρηθέο πνηλέο επί ησλ καζεηψλ 4. Ζ λνκνινγία, φκσο, είλαη μεθάζαξε φηη ζε θακία πεξίπησζε δελ πξνζηαηεχνληαη νη «πξνηηκήζεηο» ή νη «απφςεηο» ησλ γνλέσλ ζε πνιηηηζκηθά ή γισζζηθά δεηήκαηα 5. Παξάιιεια, αλαθνξηθά κε ηνλ φξν «πεπνηζήζεηο», θξίζεθε φηη δελ είλαη ζπλψλπκνο ησλ φξσλ «γλψκεο» ή «ηδέεο», αιιά δειψλεη απφςεηο κε έλα ζπγθεθξηκέλν επίπεδν ζπλνρήο, ζπλείδεζεο θαη ζεκαζίαο, αθνξά δε κφλν εθείλεο πνπ θξίλνληαη άμηεο ζεβαζκνχ ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία, ζπκβαηέο κε ηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα θαη ην ζεκειηψδεο δηθαίσκα ηνπ θάζε παηδηνχ ζηελ εθπαίάζεσλ γνλέσλ γηα κε δπλαηφηεηα εμαίξεζεο ηνπ παηδηνχ ηνπο απφ ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ, κε βάζε ηελ επηθχιαμε (reservation) πνπ έρεη ζέζεη ε ζνπεδηθή θπβέξλεζε ππφ ην άξζξν Ρ1-2. Με βάζε ηε ζνπεδηθή ξχζκηζε, κφλν φηαλ ηα παηδηά αλήθνπλ ζε άιιε πίζηε απφ απηή ηεο νπεδηθήο Δθθιεζίαο θαη ιακβάλνπλ ηθαλνπνηεηηθή ελαιιαθηηθή ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε κε ηελ πξσηνβνπιία θαη επζχλε ηνπ γνλέα, κπνξεί λα αλαγλσξηζηεί εμαίξεζε απφ ηε ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε ζην ζρνιείν. 4. ΔΓΓΑ, , Campbell and Cosans v. The United Kingdom (7511/76, 7743/76), εηδ. παξ. 36. Ζ ππφζεζε αθνξνχζε ηελ αληίζεζε γνλέσλ ζηνλ γεληθφ θαλφλα πεξί ζσκαηηθήο ηηκσξίαο ησλ καζεηψλ. Λακβάλνληαο ππφςε θαη ηελ επηθχιαμε ηεο ρψξαο ππφ ην άξζξν Ρ1-2, θξίζεθε φηη νη απφςεηο ηνπο ζπληζηνχλ πεπνηζήζεηο ππφ ηελ έλλνηα ηνπ άξζξνπ 2, εθφζνλ ζρεηίδνληαη κε κηα ζνβαξή θαη νπζηαζηηθή πηπρή ηεο αλζξψπηλεο δσήο θαη ζπκπεξηθνξάο, ηελ αθεξαηφηεηα ηνπ πξνζψπνπ, ηελ νξζφηεηα ηεο επηβνιήο ηεο ζσκαηηθήο ηηκσξίαο θαη ηελ απνθπγή ηνπ ζσκαηηθνχ - ςπρηθνχ πφλνπ. Βι. θαη ΔΔπΓΑ, , W.& D.M., M. & H.I c. Royaume Uni, (10228/82 & 10229/82). 5. Belgian Linguistics case, φ.π., ζ. 20 θαη 29. Ζ γιψζζα ηεο δηδαζθαιίαο ζπληζηά πεδίν επξχ πεξηζσξίνπ εθηίκεζεο ηνπ θξάηνπο, γη απηφ θαη ην άξζξν Ρ1-2 δελ εμεηδηθεχεη ηε γιψζζα πνπ πξέπεη λα δηεμάγεηαη ε δηδαζθαιία, απιά θαηνρπξψλεη ππέξ ησλ θνξέσλ ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε ηελ αμίσζε λα κνξθσζνχλ ζηελ εζληθή ή ζε κηα απφ ηηο εζληθέο γιψζζεο. Βι., επίζεο, ΔΓΓΑ, , Skender v. the former Yugoslav Republic of Macedonia (62059/00), (ε πξνζθπγή θξίζεθε απαξάδεθηε) γηα ηελ πεξίπησζε πνπ ην θξάηνο αλαγλσξίδεη ην δηθαίσκα εθπαίδεπζεο ζε κηα κεηνλνηηθή γιψζζα θαη ζέηεη φξνπο άζθεζήο ηνπ. Βι. θαη ΔΓΓΑ, , Oršuš and others v. Croatia (15766/03), ππφζεζε γηα ηε λνκηκφηεηα εηδηθψλ ηκεκάησλ γηα παηδηά Ρνκ πνπ δελ γλσξίδνπλ θαιά ηελ εζληθή γιψζζα. Κξίζεθε φηη απηά δηθαηνινγνχληαη ππφ ηνπο ζθνπνχο ησλ άξζξσλ 2 θαη 14, αιιά ε ιήςε ππφςε απφ ην θξαηηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηπρφλ γισζζηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ δπζθνιηψλ πνπ έρνπλ παηδηά κέιε κεηνλφηεηαο θαη ε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο ππήρζε ζην πεδίν ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, θαη φρη ζε απηφ ησλ γνλέσλ.

5 δεπζε 6. Σέινο, ν φξνο «ζεβαζκφο» θξίζεθε φηη εθηείλεηαη πέξα απφ ηελ απιή αλαγλψξηζε ή ηε ιήςε ππφςε ησλ γνλετθψλ πεπνηζήζεσλ θαη γελλά ηφζν αξλεηηθέο φζν θαη ζεηηθέο ππνρξεψζεηο ηνπ θξάηνπο 7. ην ήδε πεξηνξηζηηθφ απηφ πιαίζην ε λνκνινγία ηνλίδεη επηπιένλ φηη ην δηθαίσκα γηα ζεβαζκφ ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ γνλέσλ άπηεηαη ηνπ πξσηαξρηθνχ θπζηθνχ ηνπο θαζήθνληνο λα δηαπαηδαγσγήζνπλ ηα παηδηά ηνπο θαη πεγάδεη απφ ην ζεκειηψδεο δηθαίσκα ησλ ηειεπηαίσλ ζηελ εθπαίδεπζε. Σα δχν δηθαηψκαηα ζα πξέπεη λα εξκελεχνληαη ινηπφλ ην έλα ππφ ην θσο ηνπ άιινπ θαη λα εθιακβάλνληαη σο ελφηεηα ζηελ νπνία, φκσο, θπξηαξρεί ην δηθαίσκα ηνπ παηδηνχ (ε παξαβίαζε φκσο ηνπ ελφο δελ ζεκαίλεη θαη παξαβίαζε ηνπ άιινπ), ελψ θαη ηα δχν αλαπηχζζνπλ ελέξγεηα ηφζν ζηα δεκφζηα φζν θαη ζηα ηδησηηθά ζρνιεία 8. Δπίζεο, ζα πξέπεη λα εξκελεχνληαη θαη ππφ ην θσο ησλ άξζξσλ 8, 9 θαη 10 ηεο ΔΓΑ, πνπ θαηνρπξψλνπλ γηα φινπο, άξα θαη ηνπο γνλείο θαη ηα παηδηά, ην δηθαίσκα γηα ζεβαζκφ ηεο ηδησηηθήο θαη νηθνγελεηαθήο δσήο, ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, ειεπζεξίαο ηεο ζπλείδεζεο θαη ηεο ειεπζεξίαο ιήςεο θαη κεηάδνζεο πιεξνθνξηψλ 9. Γηφηη ε θξαηηθή ξχζκηζε, ε νπνία είλαη αλαγθαία γηα ηελ απφιαπζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε, κπνξεί λα δηαθέξεη αλάινγα κε ηηο 6. Campbell and Cosans v. The United Kingdom, φ.π., παξ Campbell and Cosans v. The United Kingdom, φ.π., παξ. 37. Ο φξνο ζεβαζκφο «ζεκαίλεη πεξηζζφηεξν απφ αλαγλσξίδσ ή ιακβάλσ ππφςε, θαη πξφζζεηα ζε κηα αξλεηηθή ππνρξέσζε, ππνλνεί θαη ζεηηθή ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο ( )». Κξίζεθε, έηζη, φηη ην θαζήθνλ γηα ζεβαζκφ δελ κπνξεί λα ην ππεξβεί κηα ππνηηζέκελε αλάγθε εμηζνξξφπεζεο κεηαμχ ησλ αληηθξνπφκελσλ απφςεσλ, νχηε ηθαλνπνηείηαη κε ηε ζηαδηαθή θαηάξγεζε ηνπ κέηξνπ ηεο ζσκαηηθήο ηηκσξίαο. Βι. θαη ΔEπΓΑ, , Graeme v. The United Kingdom (13887/88). 8. Βι. ΔΓΓΑ, , Kjeldsen, Busk Madsen et Pedersen v. Denmark (5095/71; 5920/72; 5926/72), παξ Κξίζεθε φηη δελ ππήξμε παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ γνλέσλ θαη ηνπ καζεηή ζην ζεβαζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεψλ ηνπο, επεηδή ν καζεηήο δελ εμαηξέζεθε απφ ηελ παξαθνινχζεζε ηνπ καζήκαηνο ηεο ζεμνπαιηθήο αγσγήο, δηφηη, ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, νη γλψζεηο κεηαδίδνληαλ κε αληηθεηκεληθφ, θξηηηθφ θαη πινπξαιηζηηθφ ηξφπν, ρσξίο λα πξνβεί ην θξάηνο ζε θαηήρεζε. Γηα ηελ αλάιπζε ηεο απφθαζεο απηήο, φπσο θαη ηεο Campbell and Cosans v. UK, φ.π., θαη ηε ζχλδεζή ηνπο κε ηελ ειιεληθή λνκνινγία, βι. ΠΑΝΑΓΗΩΣΖ Υ. ΓΖΜΖΣΡΟΠΟΤΛΟΤ / ΝΗΚΟΛΑΟΤ Κ. ΥΛΔΠΑ, Εεηήκαηα ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζην ρώξν ηεο εθπαίδεπζεο, Γηνίθεζε θαη Πνιηηεία, Μειέηεο-17, Αλη. Ν. άθθνπια, Αζήλα - Κνκνηελή 1997, ζ Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ

6 αλάγθεο θαη ηηο δπλαηφηεηεο θάζε θξάηνπο, δελ επηηξέπεηαη φκσο λα ζίγεη νχηε ηελ νπζία ηνπ δηθαηψκαηνο απηνχ, νχηε άιια δηθαηψκαηα πνπ ε ΔΓΑ θαηνρπξψλεη 10. Σν θξάηνο, φκσο, έρεη θαηά ηα άιια επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο γηα ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηνπ πξνγξάκκαηνο δηαθνξεηηθά, ζεκεηψλεη ε λνκνινγία, θάζε πξφγξακκα ζα θηλδχλεπε λα απνδεηρζεί αλεθάξκνζην, αθνχ πνιιά αληηθείκελα ηεο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο έρνπλ ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ θάπνηα θηινζνθηθή ή θαη ζξεζθεπηηθή αλαθνξά, δεδνκέλνπ φηη νη ζξεζθείεο ζπγθξνηνχλ κηα επξεία δνγκαηηθή θαη εζηθή ελφηεηα πνπ κπνξεί λα έρεη απαληήζεηο ζε θάζε εξψηεκα θηινζνθηθήο, θνζκνινγηθήο ή αμηαθήο θχζεο 11. Άξα, νη γνλείο δελ κπνξνχλ λα αμηψλνπλ λα κελ δηδάζθνληαη νξηζκέλα αληηθείκελα ή λα κελ ιακβάλεη ην παηδί ηνπο αλαγθαίεο γηα ηε κφξθσζή ηνπ γλψζεηο θαη πιεξνθνξίεο πνπ έρνπλ έκκεζν ή άκεζν ζξεζθεπηηθφ ή θηινζνθηθφ ραξαθηήξα 12. Καη θπζηθά δελ έρνπλ, επίζεο, ην δηθαίσκα λα ζηεξνχλ απφ ην παηδί ηνπο ηελ ππνρξεσηηθή ζρνιηθή εθπαίδεπζε Campbell and Cosans v. the United Kingdom, φ.π., παξ Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ. 53, θαη ΔΔπΓΑ, , Bernard et autres c. le Luxembourg (17187/90), φπνπ θξίζεθε φηη ε ππνρξέσζε ησλ παηδηψλ ησλ αηηνχλησλ λα παξαθνινπζήζνπλ κάζεκα εζηθήο θαη θνηλσληθήο εθπαίδεπζεο δελ ζίγεη ηε ζξεζθεπηηθή ηνπο ειεπζεξία. Δπίζεο, βι. ΔΓΓΑ, , Jimenez and Jimenez c. l Espagne (51188/ 99): θξίζεθε απαξάδεθηε αίηεζε γνλέσλ θαηά ηνπ εμαλαγθαζκνχ ηεο θφξεο ηνπο λα επαλαιάβεη ηελ ηάμε δηφηη δελ παξαθνινχζεζε ην κάζεκα ηεο ζεμνπαιηθήο αγσγήο θαη αξλήζεθε λα δψζεη εμεηάζεηο. 13. ΔΔπΓΑ, , Leuffen v. Germany (19844/92), φπνπ δελ δηθαηψζεθε γνλέαο πνπ εμέθξαζε αληίζεζε ζηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο. Δπίζεο, ΔΔπΓΑ, , B.N. and S.N. v. Sweden (17678/91), γηα απφξξηςε αηηήκαηνο ησλ γνλέσλ λα ζπλερίζνπλ θαη ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζην ζπίηη, δηφηη ε «θνηλσληθή κφξθσζε» πνπ ε ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε επηδηψθεη, κπνξεί λα «θαηαζηξέςεη» ηελ ρξηζηηαληθή ηνπο πίζηε. Κξίζεθε φηη ε απαίηεζε ησλ αξρψλ γηα θνηλσληθή εθπαίδεπζε ζεκαίλεη κφλν ηελ ππνρξέσζε λα πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν κε άιια παηδηά πξνθεηκέλνπ λα κάζνπλ λα δεκηνπξγνχλ θνηλσληθέο επαθέο, ππνρξέσζε εγγελήο ζε θάζε ζρνιηθφ ζχζηεκα, πνπ απνηειεί θνηλή πξαθηηθή ζηα θξάηε κέιε. Σν δηθαίσκα ησλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε πξέπεη, ινηπφλ, λα ππεξηζρχζεη απηνχ ησλ γνλέσλ. Δπίζεο, βι. ΔΓΓΑ, , Fritz Konrad v. Germany (35504/03). ηε Γεξκαλία απαγνξεχεηαη ε εθπαίδεπζε ζην ζπίηη, εθηφο εηδηθψλ εμαηξέζεσλ, θαη ην ΔΓΓΑ πηνζεηεί ηελ θξίζε ηνπ Οκνζπνλδηα-

7 Έηζη, αθελφο δελ πξέπεη λα παξεκπνδίδεηαη ε θπζηθή παηδαγσγηθή ιεηηνπξγία πνπ αζθνχλ νη γνλείο δηαθσηίδνληαο, ζπκβνπιεχνληαο θαη θαζνδεγψληαο ηα παηδηά ηνπο ζην ίδην κε απηνχο ζξεζθεπηηθφ θαη θηινζνθηθφ κνλνπάηη, αθεηέξνπ νη αμηψζεηο ηνπο αθνξνχλ θπξίσο ηνλ ηξφπν κεηάδνζεο ησλ γλψζεσλ. Σν θξάηνο πξέπεη λα δηαζθαιίδεη φηη νη γλψζεηο θαη νη πιεξνθνξίεο ζα κεηαδίδνληαη κε αληηθεηκεληθφ, θξηηηθφ θαη πινπξαιηζηηθφ ηξφπν θαη φηη ζα απνθεχγεηαη ε θξαηηθή θαηήρεζε, δειαδή ε πξνψζεζε κηαο ζπγθεθξηκέλεο εζηθήο ή ζξεζθεπηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Οη πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ πξέπεη λα πξνζηαηεχνληαη απφ ηπρφλ ακέιεηεο, έιιεηςε θξίζεο ή πξνζειπηηζκφ εθ κέξνπο ηνπ ζρνιείνπ ή ησλ δαζθάισλ θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο, θαη αλ ε αληηθεηκεληθή θαη επηζηεκνληθή κεηάδνζε ησλ γλψζεσλ εκπεξηέρεη ηπρφλ εζηθέο αμηνινγήζεηο, απηέο πξέπεη λα είλαη γεληθέο θαη λα κελ ππεξβαίλνπλ ηα φξηα ηνπ δεκνζίνπ ζπκθέξνληνο. Ζ κε θαηήρεζε είλαη ην φξην πνπ δελ πξέπεη λα ππεξβνχλ νη εζληθέο αξρέο, θαη κηα ηέηνηα εξκελεία είλαη ζχκθσλα κε ην ΔΓΓΑ ζπλεπήο ηφζν κε ην δηθαίσκα ηνπ παηδηνχ ζηελ εθπαίδεπζε θαη κε ηα άξζξα 8, 9 θαη 10 ηεο ΔΓΑ, φζν θαη κε ην γεληθφ πλεχκα ηεο, πνπ είλαη λα πξνάγεη ηα ηδαληθά θαη ηηο αμίεο κηαο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο. ηφρνο είλαη ε δπλαηφηεηα ηνπ πινπξαιηζκνχ ζηελ εθπαίδεπζε, σο νπζηαζηηθνχ ζηνηρείνπ κηαο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο, δπλαηφηεηα πνπ ζα πξέπεη λα δηαζθαιίδεηαη θαηαξρήλ εληφο ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο 14. Βέβαηα, νη γνλείο κπνξνχλ πάληα λα απεπζπλζνχλ ζηελ ηδησηηθή εθπαίδεπθνχ Γηθαζηεξίνπ ζε ππφζεζε γνλέσλ κειψλ ρξηζηηαληθήο θνηλφηεηαο πνπ δελ επηζπκνχζε ηελ παξαθνινχζεζε δεκνζίσλ ή ηδησηηθψλ ζρνιείσλ, φηη ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε ζπλδέεηαη κε ηελ θνηλσληθή έληαμε εηδηθά φηαλ πξφθεηηαη γηα κέιε κεηνλνηήησλ, ελψ ε αλάδπζε παξάιιεισλ θνηλσληψλ δελ πξνάγεη ην γεληθφ ζπκθέξνλ. 14. Kjeldsen, Busk Madsen et Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ. 50: «The second sentence of Article 2 (P1-2) aims in short at safeguarding the possibility of pluralism in education which possibility is essential for the preservation of the democratic society as conceived by the Convention. In view of the power of the modern State, it is above all through State teaching that this aim must be realised». Βι. θαη παξ. 53, 54. Γεληθά γηα ηελ αξρή ηνπ πινπξαιηζκνχ ζηε λνκνινγία ησλ νξγάλσλ ηνπ ηξαζβνχξγνπ, βι., ελδ., FRÉDÉRIC SUDRE, «Principe du pluralisme et diversité selon la CEDH», Annuaire International des droits de l homme, Vol. III/2008, Αnt. N. Sakkoulas - Bruylant, 2008, ζ

8 ζε, αιιά ν ζεβαζκφο ησλ πεπνηζήζεψλ ηνπο ηζρχεη κφλν ζην πιαίζην ηνπ ππάξρνληνο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη δελ γελλά θξαηηθή ππνρξέσζε παξνρήο εηδηθψλ ππεξεζηψλ γηα ηε δηεπζέηεζή ηνπο ή ρξεκαηνδφηεζεο ηεο ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο 15. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην θξάηνο έρεη ηελ εμνπζία λα νξίζεη πεξί ηεο ππνρξεσηηθφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο, είηε ζε δεκφζηα είηε ζε ηδησηηθά ζρνιεία, θαη ζα πξέπεη λα εγγπάηαη ηζφηηκα ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηα δχν, ρσξίο δηάθξηζε. ηελ πεξίπησζε κάιηζηα πνπ επηηξέπεη ηελ εθπαίδεπζε ζην ζπίηη, είλαη απφιπηα ζεκηηφ λα απαηηεί ηε ζπλεξγαζία ησλ γνλέσλ κε ηηο δεκφζηεο αξρέο, γηα λα δηαζθαιίδεηαη έλα ζπγθεθξηκέλν επίπεδν κφξθσζεο. Γηφηη ε ΔΓΑ εγγπάηαη κφλν ην δηθαίσκα ζην ζεβαζκφ ησλ γνλετθψλ πεπνηζήζεσλ, θαη φρη έλα απφιπην δηθαίσκα εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ ζχκθσλα κε απηέο 16. Δθφζνλ, ινηπφλ, έλα θξάηνο αλαγλσξίδεη ην δηθαίσκα ίδξπζεο ηδησηηθψλ 15. ΔΔπΓΑ, , X. v. The United Kingdom (7782/77), απαξάδεθηε ε πξνζθπγή γηα απφξξηςε αηηήκαηνο θξαηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο ηδησηηθνχ ζρνιείνπ ζηε Βφξεην Ηξιαλδία, επεηδή ηα δεκφζηα ζρνιεία έρνπλ νκνινγηαθφ πξνηεζηαληηθφ ραξαθηήξα θαη ην θξάηνο ρξεκαηνδνηεί πιήξσο κφλν ηα ηδησηηθά θαζνιηθά. Δλφςεη θαη ηεο επηθχιαμεο ηεο ρψξαο ππφ ην άξζξν Ρ1-2, θξίζεθε φηη ηα θξάηε δελ έρνπλ ζεηηθή ππνρξέσζε ππφ ηε δεχηεξε πξφηαζε ηνπ άξζξνπ λα ρξεκαηνδνηήζνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε κνξθή εθπαίδεπζεο πξνθεηκέλνπ λα ζεβαζηνχλ ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ. Δίλαη αξθεηφ λα ηεξνχλ ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο ζην ππάξρνλ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. 16. ΔΔπΓΑ, , Family H. v. The United Kingdom (10233/83). Τπφζεζε πνηληθήο θαηαδίθεο γνλέσλ δηφηη δελ δέρηεθαλ ηα παηδηά ηνπο πνπ είραλ δπζιεμία λα παξαθνινπζνχλ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ιφγσ αληίζεζήο ηνπο ζηνλ απηαξρηζκφ θαη ζηε ζσκαηηθή ηηκσξία θαη δελ ζπλεξγάζηεθαλ κε ηηο αξρέο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ είραλ ζηελ εθπαίδεπζε ζην ζπίηη. Κξίζεθε φηη δελ ππήξμε παξαβίαζε ηνπ άξζξνπ 2. Δπίζεο, βι. ΔΓΓΑ, , Çiftçi v. Turkey (71860/01). Γνλέαο πξνζέθπγε γηα παξαβίαζε ησλ άξζξσλ 9 θαη 14, φηαλ νη αξρέο δελ επέηξεςαλ λα εγγξάςεη ην γην ηνπ ζε καζήκαηα Κνξαλίνπ, ρσξίο απνιπηήξην δεκνηηθνχ. Κξίζεθε φηη φηαλ πξφθεηηαη γηα εηδηθή ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε, ην θξάηνο έρεη επξεία δηαθξηηηθή επρέξεηα γηα ηε ξχζκηζή ηεο θαη κπνξεί λα απαηηεί ηελ πξνεγνχκελε ζπκπιήξσζε ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ψζηε ηα παηδηά λα έρνπλ θάπνηα «σξηκφηεηα» θαη λα απνθεπρζεί ε θαηήρεζή ηνπο ζε κηα ειηθία πνπ κπνξνχλ εχθνια λα επεξεαζηνχλ, θαζψο αλαξσηηνχληαη γηα πνιιά δεηήκαηα. Βι. θαη EEπΓΑ, , Widén v. Sweden (10723/83). Μηα κεηέξα πξνζέθπγε δηφηη ε απνκάθξπλζε ησλ παηδηψλ ηεο θαη ε ζέζε ηνπο ππφ δεκφζηα κέξηκλα είρε, κεηαμχ άιισλ, ζθνπφ λα κελ ηεο επηηξέςεη λα ηα ζηείιεη ζε ηδησηηθφ ρξηζηηαληθφ ζρνιείν (έγηλε δηαθαλνληζκφο).

9 ζρνιείσλ θαη ην δηθαίσκα ηνπ θαζελφο λα ιακβάλεη ζξεζθεπηηθή θαη εζηθή εθπαίδεπζε ζχκθσλα κε ηηο πεπνηζήζεηο ηνπ (δειαδή ησλ γνλέσλ ηνπ), ηφηε, φπσο ζε θάζε πινπξαιηζηηθή θνηλσλία, νη γνλείο κπνξνχλ λα επηιέμνπλ ην ζρνιείν πνπ ηνπο αξκφδεη θαιχηεξα 17. Ζ ελαιιαθηηθή απηή, παξά ηηο νηθνλνκηθέο ζπζίεο πνπ ζπλεπάγεηαη, είηε ηα ηδησηηθά ζρνιεία ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ην θξάηνο είηε φρη, ζα πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε φηαλ θξίλεηαη ν ζεβαζκφο ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ γνλέσλ ζην πιαίζην ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο 18. Αλ θαη δελ αλαηξεί ηελ ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο λα δηαζθαιίδεη ηνλ πινπξαιηζκφ ζηε δεκφζηα εθπαίδεπζε, εθφζνλ νη γνλείο πξνηηκήζνπλ ηελ ηειεπηαία, ην δηθαίσκά ηνπο ππφ ην άξζξν Ρ1-2 δελ ζεκαίλεη θαη δηθαίσκα γηα δηαθνξεηηθή κεηαρείξηζε ησλ παηδηψλ ηνπο Ζ δπλαηόηεηα εμαίξεζεο από δηδαθηηθά αληηθείκελα θαη νξγαλσηηθνύο θαλόλεο. ην πιαίζην απηφ, θαη ζηελ θαηεχζπλζε δηαζθάιηζεο κηαο πινπξαιηζηηθήο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο, ην δηθαίσκα ησλ γνλέσλ πξνηάζζεηαη ζε φια ηα αληηθείκελα δηδαζθαιίαο, ρσξίο θακία δηάθξηζε κεηαμχ καζήκαηνο «ζξεζθεπηηθψλ» θαη άιισλ καζεκάησλ 20. Αιιά, αλ ζηα ππφινηπα δηδαθηηθά αληηθείκελα ν ζεβαζκφο ηνπ ηθαλνπνηείηαη κέζσ ηνπ θξηηηθνχ, πινπξαιηζηηθνχ θαη αληηθεηκεληθνχ ηξφπνπ κεηάδνζεο ησλ γλψζεσλ, ζηελ πεξίπησζε ελφο καζήκαηνο «ζξεζθεπηηθψλ» ην ΔΓΓΑ ζπλεθηηκά θαη ηε δπλαηφηεηα εμαίξεζεο ησλ καζεηψλ απφ ηελ παξαθνινχζεζή ηνπ. Έηζη, έλα «νκνινγηαθφ κάζεκα ζξεζθεπηηθψλ» πνπ επηθεληξψλεηαη ζηε δηδαρή ησλ δνγκάησλ κηαο κφλν ζξεζθείαο, δελ ζίγεη θαζεαπηφ ην δηθαίσκα ησλ γνλέσλ ππφ ην άξζξν Ρ1-2, θάηη πνπ επίζεο ηζρχεη θαη γηα έλα αληίζηνηρν κάζεκα κε ραξαθηήξα ζξεζθεηνινγηθφ θαη θηινζνθηθφ, πνπ φκσο ζηελ πξάμε ηείλεη λα επλνεί ηελ πξνψζεζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ δφγκαηνο. Οη επηινγέο απηέο 17. Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, φ.π., παξ. 50. ηε ρσξηζηή γλψκε ηνπ, ν δηθαζηήο Verdross επηζήκαλε φηη αλ ε ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο κπνξνχζε λα ακβιπλζεί απφ ην γεγνλφο φηη ην άηνκν κπνξεί λα ηθαλνπνηήζεη ηελ απαίηεζή ηνπ ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα, ηφηε ζα ππήξρε θαη δηάθξηζε κεηαμχ νηθνλνκηθά εχξσζησλ θαη κε, θαη κεηαμχ κεηνλνηήησλ ζπκπαγψλ νη νπνίεο έρνπλ ηδξχζεη ηδησηηθά ζρνιεία θαη αζζελψλ, πνπ αδπλαηνχλ αθφκε λα ην θάλνπλ. 19. Jimenez and Jimenez c. l Espagne, φ.π., παξ Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen, φ.π., παξ. 51.

10 βξίζθνληαη εληφο ησλ νξίσλ ηνπ πεξηζσξίνπ εθηίκεζεο πνπ έρεη ην θξάηνο θαηά ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη κπνξεί λα δηθαηνινγνχληαη απφ ηε ζέζε πνπ κηα ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία θαηέρεη ζηελ εζληθή ηζηνξία θαη παξάδνζε. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη αλ ην θξάηνο παξέρεη δπλαηφηεηα ελαιιαθηηθήο ιχζεο ζρεηηθά κε ην κάζεκα απηφ, αλ ην θαζηζηά πξναηξεηηθφ ή αλ αλαγλσξίδεη εμαίξεζε πιήξε ή κεξηθή ησλ καζεηψλ απφ ηελ παξαθνινχζεζή ηνπ, θαη κάιηζηα κε φξνπο ψζηε λα κελ ππνρξεψλνληαη νχηε απηνί, νχηε νη γνλείο ηνπο ζε απνθάιπςε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπο πεπνηζήζεσλ ΔΓΓΑ, , Zengin v. Turkey, (1448/04), παξ. 53 θαη παξ. 74, «Where a Contracting State includes religious instruction in the curriculum for study, it is then necessary, in so far as possible, to avoid a situation where pupils face a conflict between the religious education given by the school and the religious or philosophical convictions of their parents. In this connection, the Court notes that, with regard to religious instruction in Europe and in spite of the variety of teaching approaches, almost all of the member States offer at least one route by which pupils can opt out of religious education classes, by providing an exemption mechanism or the option of attending a lesson in a substitute subject, or making attendance at religious studies classes entirely optional ( )».ηελ ππφζεζε απηή, παηέξαο δήηεζε ηελ εμαίξεζε ηεο θφξεο ηνπ απφ κάζεκα γηα δεηήκαηα ζξεζθεπηηθνχ πνιηηηζκνχ θαη εζηθήο, αιιά ην αίηεκα δελ έγηλε δεθηφ δηφηη ην κάζεκα ήηαλ αλαγθαίν γηα ηε ζξεζθεπηηθή αλνρή θαη ηελ εηξεληθή ζπλχπαξμε. Σν ΔΓΓΑ δηαπίζησζε παξαβίαζε ηνπ άξζξνπ Ρ1-2, δηφηη ε δπλαηφηεηα εμαίξεζεο παξέρνληαλ κφλν ζηνπο ζνπλίηεο ηζιακηζηέο, θάηη πνπ ππνρξέσλε ηνπο γνλείο λα απνθαιχςνπλ ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο θαη πάιη δελ ήηαλ ζίγνπξε ε αλαγλψξηζε εμαίξεζεο. Οκνίσο, ΔΓΓΑ (Grand Chamber), , Folgero v. Norway (15472/02), παξ Γνλείο πξνζέθπγαλ θαηά ηεο άξλεζεο ησλ αξρψλ λα αλαγλσξίζνπλ πιήξε εμαίξεζε ζηα παηδηά ηνπο απφ ην ππνρξεσηηθφ κάζεκα κε ραξαθηήξα ζξεζθεηνινγηθφ θαη θηινζνθηθφ κελ, αιιά κε έκθαζε, ζηελ πξάμε, ζηε γλψζε ησλ δνγκάησλ ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Κξίζεθε φηη ην κάζεκα θαζεαπηφ δελ ζίγεη ηηο αξρέο ηνπ πινπξαιηζκνχ θαη ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη φηη ν ζθνπφο θαη νη ξπζκίζεηο ηνπ λφκνπ επηρεηξνχλ ηελ πξνψζεζε δηαπνιηηηζκηθνχ δηαιφγνπ κε ηε δεκηνπξγία ελφο καζήκαηνο εληαίνπ γηα φινπο, αληί ελφο ζπζηήκαηνο πνπ βαζίδεηαη ζηε δπλαηφηεηα πιήξνπο εμαίξεζεο θαη δηαηξεί ηνπο καζεηέο ζε ππννκάδεο. Δμεηάδνληαο, φκσο, ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο ππφζεζεο, θξίζεθε ηειηθά φηη ε άξλεζε λα δνζεί ζηνπο αηηνχληεο δπλαηφηεηα πιήξνπο εμαίξεζεο ησλ παηδηψλ ηνπο απφ ην κάζεκα παξαβίαζε ηα άξζξα 9 θαη Ρ1-2. Βι., φκσο, θαη Angeleni v. Sweden, φ.π., πνπ θξίζεθε φηη κε βάζε ηελ επηθχιαμε ηεο νπεδίαο ππφ ην άξζξν Ρ1-2, ηα παηδηά ησλ άζεσλ γνλέσλ ζεκηηά δελ εμαηξνχληαη απφ ην κάζεκα ζξεζθεπηηθψλ, ελψ δελ παξαβηάδεηαη νχηε ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ καζεηψλ θαζψο δελ ππνρξεψλνληαη ζε κνξθή ζξεζθεπηηθήο ιαηξείαο ή θαηήρεζε. Σν φηη ζην κάζεκα δηλφηαλ έκθαζε ζην ρξηζηηαληθφ δφγκα δελ ζεκαίλεη φηη ν καζεηήο

11 Παξάιιεια, ε ελέξγεηα ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ γνλέσλ εθηείλεηαη ηφζν ζηε δηδαζθαιία φζν θαη ζηελ νξγάλσζε ηνπ ζρνιείνπ, θαζψο ην Γηθαζηήξην επηζεκαίλεη φηη θάζε πξνζπάζεηα λα δηαρσξηζηεί ε ηειεπηαία απφ ηελ εθπαίδεπζε γηα λα κελ εκπίπηεη ζην πεδίν ηνπ άξζξνπ, ζα ήηαλ ηερλεηή. ην πεδίν, επνκέλσο, ηνπ άξζξνπ Ρ1-2 εληάζζεηαη θαη ε εθαξκνγή ησλ νξγαλσηηθψλ ζρνιηθψλ θαλφλσλ, θαζψο ηελ εθπαίδεπζε 22 απνηεινχλ φιεο νη πξνζπάζεηεο ησλ ελειίθσλ λα κεηαδψζνπλ ζηνπο λένπο ηηο πεπνηζήζεηο, ηελ θνπιηνχξα θαη ηηο άιιεο αμίεο ηνπο, θαη λα επηδηψμνπλ ηελ αλάπηπμε θαη ηε δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα θαη ησλ πλεπκαηηθψλ ηνπο δπλάκεσλ 23. Γηα ηελ εμαίξεζε απφ ηελ εθαξκνγή ησλ θαλφλσλ απηψλ ην Γηθαζηήξην έζεζε θαηαξρήλ σο θξηηήξηα ην λα κε ζίγεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη λα κελ απαηηνχληαη ππέξκεηξεο δεκφζηεο δαπάλεο γηα ηε δηεπζέηεζε ηνπ αηηήκαηνο 24. Ωζηφζν, ζηηο ειιεληθέο ππνζέζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηελ ππνρξεσηηθή ζπκκεηνρή καζεηψλ ζηε ζρνιηθή παξέιαζε, ην θξηηήξην πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ήηαλ ε γεληθφηεηα θαη νπδεηεξφηεηα ηνπ θαλφλα. Κξίζεθε έηζη ζεκηηή ε ππνρξεσηηθφηεηα ηεο ζπκκεηνρήο ζηε καζεηηθή παξέιαζε ππφ ηελ απεηιή απνβνιήο, κε ηελ αηηηνινγία φηη ν θαλφλαο ίζρπε γηα φινπο θαη φηη αληηθεηκεληθά ε θχζε ηνπ δελ ζα κπνξνχζε λα έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηηο θηιεηξεληθέο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ, θαζψο δελ ζρεηίδνληαλ άκεζα κε απηέο ήηαλ δειαδή γεληθφο θαη αληηθεηκεληθά νπδέηεξνο 25. έζησ θαη κηθξήο ειηθίαο ππέζηε θαηήρεζε αληίζεηε κε ην άξζξν 9 ΔΓΑ, ελψ δελ ππήξμε νχηε δπζκελή δηάθξηζε εηο βάξνο ησλ άζεσλ γνλέσλ, δηφηη ν ζθνπφο ηεο ξχζκηζεο, ε δηαζθάιηζε ζξεζθεπηηθήο κφξθσζεο νπνηνπδήπνηε δφγκαηνο ζηα παηδηά, ήηαλ λφκηκνο θαη νη αηηνχληεο δελ είραλ πξνζθνκίζεη ζηνηρεία φηη ζα παξείραλ ελαιιαθηηθή ηέηνηα εθπαίδεπζε ζηα παηδηά ηνπο. 22. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν αγγιηθφο φξνο «education» έρεη ην λφεκα ηφζν ηεο εθπαίδεπζεο, φζν θαη ηεο παηδείαο, έλλνηα ζηελ νπνία κάιινλ αλαθέξεηαη ζην ζεκείν απηφ ην ΔΓΓΑ. 23. Campbell and Cosans v. the United Kingdom, φ.π., παξ Campbell and Cosans v. the United Kingdom, φ.π., παξ ΔΓΓΑ , Valsamis v. Greece, (21787/93), παξ. 31, & ΔΓΓΑ, , Efstratiou v. Greece (24095/94). Καη ζηηο δχν ππνζέζεηο, θξίζεθε φηη ππήξμε παξαβίαζε ζην δηθαίσκα απνηειεζκαηηθήο δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο, θαζψο ε απνβνιή δελ κπνξνχζε λα πξνζβιεζεί δηθαζηηθά. Γελ έγηλαλ, φκσο, δεθηφ φηη παξαβηάζηεθαλ ηα άξζξα Ρ1-2 θαη 9 ΔΓΑ. Σν ΔΓΓΑ εμεπιάγε απφ ηελ απαίηεζε λα παξειάζνπλ νη καζεηέο ππφ ηελ απεηιή απνβνιήο εθηφο ηνπ ζρν-

12 Τηνζεηήζεθε έηζη κηα αληηθεηκεληθή αληίιεςε γηα ηνλ ζπκβνιηζκφ ηεο παξέιαζεο θαη αγλνήζεθε ε ππνθεηκεληθή αληίιεςε ησλ καζεηξηψλ θαη ησλ γνλέσλ ηνπο, παξφιν πνπ δελ ήηαλ πξνθαλψο νχηε αζεκειίσηε νχηε παξάινγε θαη παξφιν πνπ νη ίδηεο θαινχληαλ λα ζπκκεηέρνπλ κε ηε θπζηθή παξνπζία ηνπο ζηελ εθδήισζε απηή ππφ ηελ απεηιή απνβνιήο ηνπο 26. Απνξξίθζεθε κάιηζηα θαη ην αίηεκα γηα παξαβίαζε ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο εθδήισζεο ηεο καζήηξηαο, δηφηη ν φξνο «άζθεζε» ηεο ζξεζθεπηηθήο πίζηεο ζην άξζξν 9 δελ εγγπάηαη αλαγθαζηηθά ην δηθαίσκα λα ζπκπεξηθέξεηαη θαλείο ζηε δεκφζηα ζθαίξα κε έλα ηξφπν πνπ ππνδεηθλχεη κηα ζξεζθεία ή πεπνίζεζε 27 θξάζε πνπ επαλαιακβάλεηαη θαη ζε φιεο ηηο θαηνπηλέο απνθάζεηο ζρεηηθά κε ηε καληίια. Πέξα φκσο απφ ηηο ελζηάζεηο πνπ εχινγα δηαηππψζεθαλ ζηηο κεηνςεθίεο ησλ νηθείσλ απνθάζεσλ, απηφ πνπ πξέπεη λα επηζεκαλζεί είλαη ε αδπλακία ηνπ Γηθαζηεξίνπ λα εθαξκφζεη κε ζπλεπή ηξφπν ηα θξηηήξηα πνπ είρε θαηαξρήλ ζέζεη. Ζ εμαίξεζε απφ ην «γεληθφ θαη νπδέηεξν» θαλφλα πεξί ηεο ππνρξεσηηθήο ζπκκεηνρήο ησλ καζεηψλ ζηελ παξέιαζε δελ ζα ζπλεπαγφηαλ θάπνην νηθνλνκηθφ θφζηνο γηα ην ζρνιείν ή ην θξάηνο θαη θπζηθά δχζθνια θαλείο ζα κπνξνχζε ιείνπ ζε κέξα αξγίαο, αιιά δελ δηέθξηλε ηίπνηα ζην ζθνπφ ή ζηε δηνξγάλσζε ηεο παξέιαζεο πνπ ζίγεη ηηο θηιεηξεληθέο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ, θαζψο ηέηνηεο εθδειψζεηο κλήκεο εζληθψλ γεγνλφησλ εμππεξεηνχλ, κε ηνλ ηξφπν ηνπο, εηξεληθνχο ζθνπνχο θαη ην δεκφζην ζπκθέξνλ. 26. Απηά ηα θξηηήξηα επηζήκαλαλ ζηε δηαθσλνχζα γλψκε ηνπο θαη ζηηο δχν απνθάζεηο νη δηθαζηέο Thór Vilhjálmsson θαη Jambrek: «In our opinion, Mr and Mrs Valsamis s perception of the symbolism of the school parade and its religious and philosophical connotations has to be accepted by the Court unless it is obviously unfounded and unreasonable». Οη δηθαζηέο εμάιινπ αληέθξνπζαλ ην επηρείξεκα φηη ε ζπκκεηνρή ζηελ παξέιαζε ήηαλ κέξνο ηεο εθπαίδεπζεο ηεο καζήηξηαο, δηφηη ε θχζε ηέηνησλ ζρνιηθψλ δξαζηεξηνηήησλ δελ είλαη νπδέηεξε θαη δελ ζπληζηά κέξνο ηνπ ζπλήζνπο ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο. Αληίζεηα, ε καζήηξηα αλαγθάζηεθε λα ιάβεη κέξνο ζε εθδήισζε κε ηζρπξφ ζπκβνιηζκφ αληίζεην ζηηο πην βαζηά ξηδσκέλεο πεπνηζήζεηο ησλ γνληψλ ηεο, θαη κάιηζηα εθηφο ζρνιείνπ, ζε εζληθή ενξηή, φπνπ ν ζηφρνο ήηαλ λα δνζεί θαη έλα κήλπκα ζηελ νηθεία θνηλφηεηα. Αλαγθάζηεθε, έηζη, λα δείμεη δεκφζηα φηη πξνζρσξεί ζε αληηιήςεηο ηεο πιεηνςεθίαο γηα ην ζπκβνιηζκφ ηεο παξέιαζεο θαη ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο πξνεθηάζεηο ηεο ή ζεκαηλφκελά ηεο, νη νπνίεο ζα έπξεπε λα γίλνπλ δεθηέο εθηφο θαη αλ ήηαλ πξνθαλψο αζεκειίσηεο θαη παξάινγεο, θάηη πνπ δελ ίζρπε ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε. Πνιχ ελδηαθέξνληα επηρεηξήκαηα δηαηππψζεθαλ θαη ζηηο κεηνςεθίεο ησλ νηθείσλ απνθάζεσλ ηεο Δπηηξνπήο. 27. Valsamis v. Greece, φ.π., παξ

13 λα ππνζηεξίμεη φηη ζα επεξέαδε κε θάπνην ηξφπν ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο, έζησ θαη ζην πιαίζην ηεο ελίζρπζεο ηνπ παηξησηηθνχ αηζζήκαηνο ησλ καζεηψλ. Δμάιινπ, ην ΔΓΓΑ ππελζχκηζε ηελ πάγηα ζέζε ηνπ φηη ηα αηνκηθά ζπκθέξνληα ζα πξέπεη λα ππνηάζζνληαη ζε απηά ηεο νκάδαο, αιιά ε δεκνθξαηία δελ ζεκαίλεη πσο νη απφςεηο ηεο πιεηνςεθίαο ζα πξέπεη πάληα λα ππεξηζρχνπλ αληίζεηα, κηα ηζνξξνπία ζα πξέπεη λα επηηπγράλεηαη πνπ λα δηαζθαιίδεη ηε δίθαηε θαη νξζή κεηαρείξηζε ησλ κεηνλνηήησλ θαη λα απέρεη απφ ηελ θαηάρξεζε ηεο θπξίαξρεο ζέζεο 28. Ζ θξίζε ηνπ, σζηφζν, γηα ηελ «νπδεηεξφηεηα» ηεο παξέιαζεο ζήκαλε κάιινλ ηελ ππνηαγή ησλ κεηνλνηηθψλ αληηιήςεσλ ζηελ θξαηηθή αληίιεςε γηα ηνλ παηξησηηζκφ 29. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζε απφθαζε πνπ αθνξνχζε ηνπο θαηεμνρήλ νπδέηεξνπο θαη γεληθνχο ζρνιηθνχο θαλφλεο, δειαδή ην σξάξην-εκεξνιφγην θαη ηηο αξγίεο ηνπ ζρνιείνπ, ην Γηθαζηήξην απέξξηςε κελ ην αίηεκα ησλ γνλέσλ γηα εμαίξεζε ιφγσ ζξεζθείαο ηνπ παηδηνχ ηνπο απφ ηελ παξαθνινχζεζε ησλ καζεκάησλ ηελ Παξαζθεπή, ρσξίο φκσο λα επηθαιεζηεί ηε γεληθφηεηα θαη νπδεηεξφηεηα ησλ θαλφλσλ, ππνλφεζε δε κε ηελ αηηηνινγία ηεο θξίζεο ηνπ φηη ζα κπνξνχζε λα αλαγλσξίζεη ηε δπλαηφηεηα εμαίξεζεο αλ ην αίηεκα ήηαλ δηαθνξεηηθφ, ψζηε λα κελ επεξεάδεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο Valsamis v. Greece, φ.π., παξ Πξβι. ΣΔΦΑΝΟ ΣΑΤΡΟΤ, «Ζ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία θαη ε ειεπζεξία ηεο έθθξαζεο», Σν 6/2002, ζ , πνπ ζεσξεί φηη ε θξίζε είλαη νξζή, δηφηη ν θαλφλαο γηα ηελ ππνρξεσηηθή ζπκκεηνρή ζηελ παξέιαζε ήηαλ γεληθήο εθαξκνγήο θαη ζξεζθεπηηθά νπδέηεξνο, αθνχ δελ είρε ζθνπφ λα ελνριήζεη ηνπο κάξηπξεο ηνπ Ηερσβά αιιά λα θάλεη ηα παηδηά λα αγαπνχλ ηελ παηξίδα ηνπο θαη ηε δεκνθξαηία. 30. ΔΓΓΑ, , Martins Casimiro et Cerveira Ferreira c. Le Luxembourg (44888/98). Γνλείο αληβεληηζηέο ηεο 7 εο εκέξαο πξνζέθπγαλ θαηά ηεο άξλεζεο ησλ αξρψλ λα απαιιάμνπλ ην γην ηνπο απφ ηελ παξαθνινχζεζε ηνπ ζρνιείνπ ηελ Παξαζθεπή, εκέξα αλάπαπζήο ηνπο. Ζ άξλεζε θξίζεθε σο λφκηκε επέκβαζε ζην δηθαίσκα εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο ηνπ καζεηή (άξζξν 9 ΔΓΑ), δηφηη ην αίηεκα ζηφρεπε ζε κηα ζπζηεκαηηθή απνπζία ηνπ, θάηη πνπ ζα είρε ζνβαξέο ζπλέπεηεο ζηελ εθπαίδεπζή ηνπ θαη ζα έζεηε ζε θίλδπλν ην ζρνιηθφ πξφγξακκα, νπφηε θαη ην δηθαίσκα ησλ ππνινίπσλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε. 10

14 Β. Ο πλοσραλιζμός ως θρηζκεσηικά οσδέηερη «εικόνα» ηοσ ζτολείοσ. 1. Ζ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξόηεηα ησλ πξνζώπσλ. Ζ πεξίπησζε ηεο καληίιαο. χκθσλα κε ην Γηθαζηήξην, ε ππνρξέσζε ηεο νπδεηεξφηεηαο θαη ηεο ακεξνιεςίαο ηνπ θξάηνπο δελ είλαη ζπκβαηή κε νπνηαδήπνηε εμνπζία εθηίκεζεο ηεο λνκηκφηεηαο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ ή ηνπ ηξφπνπ έθθξαζήο ηνπο, ζην πιαίζην δε ηεο εθπαίδεπζεο, ε νπδεηεξφηεηα ζπλίζηαηαη ζηελ εγγχεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ 31. Δίλαη φκσο δχζθνιν λα δηαθξίλεη θαλείο ηελ ππεξεζία πνπ πξνζέθεξε ε «αληηθεηκεληθά» ζξεζθεπηηθά νπδέηεξε ζρνιηθή παξέιαζε ζηνλ πινπξαιηζκφ, φπσο άιισζηε θαη ε αμίσζε λα είλαη ζξεζθεπηηθά νπδέηεξα ηα ίδηα ηα πξφζσπα εληφο ηεο εθπαίδεπζεο, φπσο ηέζεθε ζην δήηεκα ηεο κνπζνπικαληθήο καληίιαο. Ζ «ζπδήηεζε» ινηπφλ πνπ μεθίλεζε ζηελ πεξίπησζε ηεο παξέιαζεο ζρεηηθά κε ηνχο ζπκβνιηζκνχο εληφο ηεο εθπαίδεπζεο, ζπλερίζηεθε ζηηο ππνζέζεηο γηα ηε καληίια, κε ην Γηθαζηήξην λα αλαγλσξίδεη θαη πάιη έλα ηδηαίηεξα επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο ζην θξάηνο θαη λα θξίλεη νπζηαζηηθά κε βάζε απηφ, αλαπαξάγνληαο ηηο απνθάζεηο ησλ εζληθψλ δηθαζηεξίσλ. Υαξαθηεξηζηηθά, ην Γηθαζηήξην ηφληζε φηη ζηα εξσηήκαηα αλαθνξηθά κε ηηο ζρέζεηο θξάηνπο θαη ζξεζθεηψλ ππάξρνπλ βαζηά απνθιίλνπζεο γλψκεο ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία θαη ζα πξέπεη λα απνδίδεηαη κηα ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηε ζέζε ηνπ εζληθνχ θνηλνβνπιίνπ. Σέηνηα είλαη θαη ε πεξίπησζε ηεο ξχζκηζεο ησλ ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ ζηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα, πνπ ε πξνζέγγηζή ηεο ζηηο επξσπατθέο ρψξεο δηαθέξεη αλάινγα κε ηηο εζληθέο παξαδφζεηο, ηηο απαηηήζεηο πνπ επηβάιιεη ε πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ειεπζεξηψλ ησλ άιισλ θαη ε δηαηήξεζε ηεο δεκφζηαο ηάμεο 32. Οη ππνζέζεηο άιισζηε θξίζεθαλ θπξίσο ππφ ην πξίζκα ηεο 31. Folgero v. Norway, φ.π., παξ Βι., ελδ., ΔΓΓΑ (Grand Chamber), , Leyla Şahin v. Turkey (44774/98), παξ Σν Γηθαζηήξην ζηελ ππφζεζε Sahin επηρεηξεί κε ζπγθξηηηθή επηζθφπεζε λα δείμεη φηη ε αληηκεηψπηζε ηεο καληίιαο ζηελ εθπαίδεπζε δηαθέξεη ζηα θξάηε κέιε. Ωζηφζν, φπσο επηζεκαίλεη ζηε κεηνςεθία ε δηθαζηήο Tulkens (παξ. 3), απφ ηα ζηνηρεία πνπ αλαθέξεη ην Γηθαζηήξην θαίλεηαη φηη ε πξαθηηθή πνπ αθνινπζνχλ νη πεξηζζφηεξεο ρψξεο είλαη ε κε απαγφξεπζε ηεο καληίιαο ζηνπο παλεπηζηεκηαθνχο ρψξνπο, θαη φηη ε Σνπξθία είλαη ε κφλε ρψξα πνπ ηελ απαγνξεχεη.

15 ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, θαη κφλν θαη εμαίξεζε ππφ ηα δηθαηψκαηα πνπ ην άξζξν Ρ1-2 θαηνρπξψλεη 33. Αξρηθά, ε ππφζεζε ηεο καληίιαο απαζρφιεζε ην ΔΓΓΑ ζην πεδίν ηεο παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο ζρεηηθά κε ηελ απαγφξεπζε εηζφδνπ θνηηήηξηαο ζηε ζρνιή ηεο 34 θαη θαηφπηλ ζην πεδίν ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, κε απνβνιή καζεηξηψλ απφ ηα ζρνιεία ηνπο. Με ηε κφλε δηαθνξά φηη ε αλψηεξε εθπαίδεπζε ζπληζηά επηινγή ηνπ θνηηεηή θη έηζη νη πεξηνξηζκνί κπνξνχλ επθνιφηεξα λα δηθαηνινγεζνχλ 35, ζε φιεο ηηο ππνζέζεηο, ε θχξηα επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ γηα λα δηθαηνινγήζεη ηα κέηξα ήηαλ φηη ην δήηεκα αλέθπςε ζε ρψξεο πνπ ε θνζκηθή αξρή είλαη νξγαλσηηθή ηνπ θξάηνπο θαη φηη ε καληίια κπνξεί λα ζπληζηά κέζν άζθεζεο έκκεζεο πίεζεο ζηηο ππφινηπεο καζήηξηεο ή θνηηήηξηεο. Πην αλαιπηηθά, ζηηο ππνζέζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηελ Σνπξθία, ιήθζεθε ζνβαξά ππφςε φηη ε πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ ζεσξεί ηε καληίια ππνρξεσηηθφ ζξεζθεπηηθφ θαζήθνλ, επνκέλσο κπνξεί απηή λα ιεηηνπξγήζεη σο κέζν πίεζεο ζηηο θνπέιεο πνπ επηιέγνπλ λα κελ ηε θνξνχλ, δεδνκέλεο θαη ηεο πνιηηηθήο ζεκαζίαο πνπ έρεη ιάβεη, αθνχ ζπλδέεηαη κε εμηξεκηζηηθά ζξεζθεπηηθά θηλήκαηα. Έηζη, ε κε είζνδνο κε καληίια ζην παλεπηζηήκην θξίζεθε σο αλαγθαίνο πεξηνξηζκφο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε γηα ηελ 33. Αλ θαη φιεο νη νηθείεο ππνζέζεηο αθνξνχζαλ εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα, ην δήηεκα εμεηάζηεθε θπξίσο ππφ ην άξζξν 9 θαη ζε θάπνηεο κφλν πεξηπηψζεηο ππφ ηα άξζξα Ρ1-2 θαη 14 ΔΓΑ. 34. Οη πξψηεο πξνζθπγέο αθνξνχζαλ ηελ άξλεζε ηνπξθηθψλ παλεπηζηεκηαθψλ αξρψλ λα ρνξεγήζνπλ αληίγξαθν πηπρίνπ ζε απφθνηηεο πνπ πξνζθφκηζαλ θσηνγξαθία ηνπο κε καληίια. Οη αηηήζεηο θξίζεθαλ απαξάδεθηεο, δηφηη ε καληίια απαγνξεχεηαη ζηε θσηνγξαθία πξνθεηκέλνπ λα κελ αληαλαθιά ην ζξεζθεπηηθφ θίλεκα ζην νπνίν ηπρφλ κεηέρεη ε θνηηήηξηα. Σν πηπρίν, άιισζηε, έρεη ζθνπφ λα βεβαηψζεη επαγγεικαηηθά πξνζφληα θαη δελ επηδεηθλχεηαη επξχηεξα, ελψ ε θσηνγξαθία έρεη ζθνπφ ηελ ηαπηνπνίεζε ηνπ πηπρηνχρνπ θαη δελ ζα πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ εθδήισζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Βι. ΔΔπΓΑ, , Senay Karaduman v. Turkey (16278/90) & Bulut c.turquie, (18783/91). Ζ πην γλσζηή, φκσο, είλαη ε Şahin v. Turkey, φ.π., γηα ηελ απαγφξεπζε εηζφδνπ ζηελ ηαηξηθή ζρνιή ηεο Κσλ/πνιεο κε καληίια. 35. χκθσλα κε ην ΔΓΓΑ, εθφζνλ ε θνηηήηξηα επέιεμε έλα θνζκηθφ παλεπηζηήκην, έπξεπε λα αλακέλεη φηη ζα ππαρζεί ζε πεξηνξηζκνχο ζηε ζξεζθεπηηθή εθδήισζε, γηα λα δηαζθαιηζηεί ε αξκνληθή ζπλχπαξμε θνηηεηψλ κε δηαθνξεηηθέο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο.

16 πξνζηαζία ηεο αξρήο ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο θαη ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ. Δμίζνπ δηθαηνινγεκέλε θξίζεθε θαη ε απνβνιή ησλ καζεηξηψλ απφ ηα ζρνιεία ηνπο γηα ηνλ ίδην ιφγν, δηφηη ζχκθσλα κε ην Γηθαζηήξην, φηαλ νη αξρέο επηηξέπνπλ ζηνπο καζεηέο λα εθδειψλνπλ ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ζηνπο ζρνιηθνχο ρψξνπο ζα πξέπεη λα δηαζθαιίδνπλ εληφο ηνπ πεξηζσξίνπ εθηίκεζήο ηνπο φηη απηή ε εθδήισζε δελ ζα είλαη επηδεηθηηθή, ψζηε λα γίλεηαη πεγή πίεζεο θαη απνθιεηζκνχ 36. Παξάιιεια, ζηηο ππνζέζεηο φπνπ έγηλε επίθιεζε ηεο παξαβίαζεο ηνπ θαλφλα ηεο κε δηάθξηζεο ιφγσ ζξεζθείαο (άξζξν 14 ΔΓΑ), θξίζεθε φηη δελ ζπληξέρεη ηέηνηα πεξίπησζε, δηφηη νη πεξηνξηζκνί ζεκειηψζεθαλ ζηηο «νπδέηεξεο» θαη γεληθέο ξπζκίζεηο πεξί νκνηφκνξθεο έλδπζεο. Ήηαλ ζεκηηή, ινηπφλ, ε κε αλαγλψξηζε εμαίξεζεο απφ απηέο, θαζψο εθαξκφδνληαλ ζε φινπο θαη αλεμάξηεηα απφ ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο, δελ ζηφρεπαλ ζπλεπψο ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ησλ θνηηεηξηψλ ή ησλ καζεηξηψλ αιιά ζηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ, ηνπ θνζκηθνχ θαη πινπξαιηζηηθνχ ραξαθηήξα ηνπ παλεπηζηεκίνπ ή ζηελ νπδεηεξφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο 37. ηελ ίδηα άιισζηε θαηεχζπλζε θξίζεθε φηη ε πεξηβνιή ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ ζηα ζρνιεία ηεο Γαιιίαο δελ είλαη θαζεαπηή αζχκβαηε κε ηε ζπληαγκαηηθή αξρή ηεο «laïcité» πνπ πξνηάζζεηαη εηδηθά ζην ζρνιηθφ ρψξν αιιά εμαξηάηαη απφ ηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο θαη ηηο ζπλέπεηεο πνπ κπνξεί λα επηθέξεη. ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, ε απνβνιή ησλ καζεηξηψλ απφ ηα ζρνιεία ηνπο θξίζεθε αλαγθαία, φρη ιφγσ ηνπ θηλδχλνπ άζθεζεο έκκεζεο πίεζεο ζηηο ππφινηπεο καζήηξηεο θαζψο έιεηπε ην πξαγκαηηθφ ζηνηρείν κηαο πιεηνςεθηθήο 36. ΔΓΓΑ, , Köse and others v. Turkey (26625/02), γηα απνβνιή καζήηξηαο κε καληίια απφ ιχθεην Imam Hatip. Σα ζρνιεία απηά είλαη δεκφζηα θαη ζπλδπάδνπλ ην δεκφζην εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα κε ηελ θαιή θαηάξηηζε ζην Κνξάλη, θαη ελψ θπξίσο εηνηκάδνπλ ηνπο ζξεζθεπηηθνχο ιεηηνπξγνχο, δέρνληαη θαη καζεηέο πνπ νη γνλείο ηνπο επηζπκνχλ λα ιάβνπλ θαιή ζξεζθεπηηθή θαηάξηηζε. Οη γνλείο είραλ δεηήζεη εμαίξεζε απφ ηνλ θαλφλα πεξί νκνηφκνξθεο έλδπζεο εθηφο ησλ καζεκάησλ ηνπ Κνξαλίνπ. Σν ΔΓΓΑ ζεκείσζε φηη αθφκα θαη φηαλ έλα θξάηνο αλαγλσξίδεη ηε ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε εληφο ησλ δεκνζίσλ ζρνιείσλ, δελ απαιιάζζεηαη απφ ην ξφιν ηνπ νπδέηεξνπ δηαηηεηή θαη εγγπεηή ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ θη ε καληίια εξκελεχηεθε σο πνιηηηθφ ζχκβνιν θαηά ηεο ειεπζεξίαο ησλ γπλαηθψλ θαη ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο. 37. Şahin v. Turkey, φ.π., παξ , Köse and others v. Turkey, φ.π., ζ

17 ζξεζθείαο, αιιά δηφηη είραλ αξλεζεί λα αθαηξέζνπλ ηε καληίια ζην κάζεκα ηεο γπκλαζηηθήο, παξαβηάδνληαο έηζη ηνπο γεληθνχο θαη νπδέηεξνπο θαλφλεο πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο θαη δεκηνπξγψληαο έληαζε ζην ζρνιείν 38. Ο πεξηνξηζκφο, ινηπφλ, ησλ «ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ» πνπ θέξνπλ νη καζεηέο ζεκειηψλεηαη αθελφο ζην φηη είλαη δπλαηφ λα θαηαζηνχλ πεγή έκκεζσλ πηέζεσλ ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, αθεηέξνπ ζε θαλφλεο γεληθνχο θαη νπδέηεξνπο πνπ δελ επηδηψθνπλ λα πεξηνξίζνπλ ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. Καηαξρήλ, ε έγλνηα απηή ηνπ Γηθαζηεξίνπ γηα ηε κε δεκηνπξγία έκκεζσλ πηέζεσλ δηθαηνινγείηαη πξνθαλψο ζηελ πξφηαμε ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζπλείδεζεο απέλαληη ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. Ωζηφζν, ε πξφηαμε απηή κπνξεί λα ζεκειηψζεη ηελ αξρή ηεο ζξεζθεπηηθήο νπδεηεξφηεηαο ηνπ θξάηνπο 39 θαη φρη ηελ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ησλ πξνζψπσλ πνπ θάλνπλ ρξήζε ησλ ππεξεζηψλ ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο 40. Αλ ν ζηφρνο κηαο δεκνθξαηηθήο εθπαίδεπζεο είλαη 38. ΔΓΓΑ, , Kervanci c. France (31645/04) θαη ΔΓΓΑ, , Dogru v. France (27058/05), εηδ., παξ θαη ζηηο δχν. Οη ππνζέζεηο αλέθπςαλ πξηλ ην λφκν ηνπ 2004 θαη ηελ νιηθή απαγφξεπζε ησλ επηδεηθηηθψλ ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ ζηα ζρνιεία. Καη ζηηο δχν ην δήηεκα ήηαλ ε πεξηβνιή κε καληίια ζηα καζήκαηα γπκλαζηηθήο ζηα ππφινηπα καζήκαηα επηηξεπφηαλ πνπ ηζνδπλακνχζε κε κε ηήξεζε ηεο ππνρξέσζεο ησλ καζεηξηψλ πξνο επηκέιεηα. Σν Γηθαζηήξην εθηηκά φηη ην ζπκπέξαζκα ησλ εζληθψλ αξρψλ, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε καληίια δελ είλαη ζπκβαηή κε ηε γπκλαζηηθή γηα ιφγνπο αζθάιεηαο θαη πγηεηλήο, δελ είλαη παξάινγν θαη ε ηηκσξία πνπ επεβιήζε δελ είλαη παξά ε ζπλέπεηα ηεο άξλεζεο ηεο αηηνχζαο λα ζπκβηβαζηεί κε ηνπο θαλφλεο πνπ εθαξκφδνληαη ζην ζρνιείν γηα ηνπο νπνίνπο ήηαλ ελεκεξσκέλε θαη φρη ιφγσ ησλ πεπνηζήζεψλ ηεο. 39. Βι. ΡΔΕΗ ΝΣΔΜΠΡΔ, Ζ δηδαζθαιία ηεο ζξεζθείαο ζην νπδεηεξόζξεζθν ζρνιείν, (κηθξ.) Γηψξγνο Καξάκπειαο, Δζηία, 2004, ζ. 39. «Ζ αξρή ηεο νπδεηεξνζξεζθείαο ζέηεη ηελ ειεπζεξία ηεο ζπλείδεζεο (ην λα έρεη ή λα κελ έρεη θαλείο ζξεζθεία) πέξα θαη πάλσ απφ απηφ πνπ ζε θάπνηεο ρψξεο απνθαιείηαη ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία (ην λα κπνξεί θαλείο λα επηιέμεη ζξεζθεία, αξθεί λα έρεη θάπνηα). Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν θνζκηθφο ραξαθηήξαο ηνπ θξάηνπο δελ είλαη κηα πλεπκαηηθή επηινγή κεηαμχ άιισλ, είλαη απηφ πνπ θάλεη δπλαηή ηε ζπλχπαξμή ηνπο, θαζψο φ, ηη έρνπλ δηθαησκαηηθά θνηλφ φινη νη άλζξσπνη νθείιεη λα ππεξβαίλεη εθείλν πνπ ηνπο ρσξίδεη ελ ηνηο πξάγκαζη». 40. Βι. ΥΡΗΣΗΝΑ ΓΔΛΖΓΗΑΝΝΖ - ΓΖΜΖΣΡΑΚΟΤ, «Ζ πεξηβνιή ηεο ηζιακηθήο καληίιαο ζην δεκόζην ζρνιείν: κηα δηθαηνζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε», Θεσξία θαη Πξάμε Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ, ηεχρ. 7/2009, ζ , φπνπ αλαιχνληαη νη θχξηεο ζρεηηθέο απνθάζεηο ησλ δηθαζηεξίσλ ζηε Γαιιία, ηε Μ. Βξεηαλία θαη ηε Γεξκαλία. Βι., επίζεο, ΑΛΔΞΑΝΓΡΑ ΣΡΑΝΣΑ, «Ζ ηζιακηθή καληίια», ΓηΑ, Ν 30/2006, ζ Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο Γεξκαλίαο φπνπ ππάξρεη νκνθσ-

18 ε ειεχζεξε αλάπηπμε ηεο ζπλείδεζεο θαη ηνπ θξηηηθνχ πλεχκαηνο, απηή δελ κπνξεί λα επέιζεη απνθιείνληαο ηε ζξεζθεπηηθή εκθάληζε ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε απηή. Ζ αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ πλεχκαηνο, ε δηδαζθαιία ηειηθά ηνπ ίδηνπ ηνπ πινπξαιηζκνχ, απαηηεί φρη κηα ζεσξεηηθή δηδαρή ηνπ αιιά κηα ελεξγή πινπξαιηζηηθή εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία 41. Δίλαη νμχκσξν λα κηιά θαλείο γηα θξηηηθή θαη αληηθεηκεληθή κεηάδνζε ησλ γλψζεσλ, φηαλ νη καζεηέο βηψλνπλ ζηελ πξάμε ηνλ απνθιεηζκφ ζπκκαζεηψλ ηνπο, επεηδή, δήζελ, ζηε βάζε ζηεξενηππηθψλ πξνζιήςεσλ ζπληζηνχλ επηθίλδπλεο γηα ηελ ειεπζεξία ηεο ζπλείδεζήο ηνπο παξαζηάζεηο. Σν Γηθαζηήξην πξνηάζζεη, βέβαηα, ηελ αξρή ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο, ε νπνία παξφιν πνπ δελ θαηνρπξψλεηαη ζηελ ΔΓΑ έρεη σο ζηφρν ηε δηαθχιαμε ησλ αμηψλ πνπ ηε δηαπλένπλ, ελψ ζθνπεχεη θαη ζηελ πξνζηαζία ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζηηο απζαίξεηεο θξαηηθέο επεκβάζεηο θαη ζηελ πίεζε πνπ αζθνχλ εμηξεκηζηηθά θηλήκαηα κηα ζπκπεξηθνξά, επνκέλσο, πνπ δελ ζέβεηαη ηελ αξρή απηή δελ πξνζηαηεχεηαη απαξαίηεηα ππφ ηελ ειεπζεξία εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο 42. Ο πεξηνξηζκφο φκσο ηεο καληίιαο σο «επηδεηθηηθήο» ζξεζθεπηηθήο εκθάληζεο εληφο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πεξηβάιινληνο αθφκα θαη ζε ρψξεο φπσο ε Σνπξθία ππνλνεί κηα καρεηηθή εθδνρή ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο πνπ επηβάιιεη ηε ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα φρη κφλν ησλ ζεζκψλ, αιιά θαη ησλ πξνζψπσλ, θαη νδεγεί έηζη ζε κηα αληη-ζξεζθεπηηθφηεηα, ε νπνία αληί λα πξνσζήζεη ηελ αλνρή, ην δηάινγν θαη ην ζπκβηβαζκφ 43, είλαη επεπίθνξε λα πξνθαιέζεη ηειηθά κεγαιχηεξν λία ζηε ζεσξία θαη ηε λνκνινγία φηη νη καζήηξηεο κπνξνχλ λα θνξνχλ ηελ ηζιακηθή καληίια, δηφηη, ζε αληίζεζε κε ηνπο δαζθάινπο, είλαη απινί θνξείο δηθαησκάησλ θαη φρη ππφρξενη πξαγκάησζήο ηνπο. 41. Δμάιινπ, πάγηα ζέζε ηνπ ΔΓΓΑ είλαη φηη ν πινπξαιηζκφο, ε αλνρή θαη ε επξχηεηα πλεχκαηνο είλαη ηα ζεκέιηα ηεο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο θαη φηη ν ξφινο ησλ αξρψλ δελ είλαη λα αθαηξέζνπλ ηελ αηηία ηεο έληαζεο εμαθαλίδνληαο ηνλ πινπξαιηζκφ, αιιά λα δηαζθαιίζνπλ φηη νη αληαγσληδφκελεο νκάδεο αλέρνληαη ε κία ηελ άιιε. Βι., ελδ., Şahin v. Turkey, φ.π., παξ Şahin v. Turkey, φ.π., παξ. 114, αλαθέξεηαη ζηηο αμίεο ηεο δεκνθξαηίαο, ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ, ηεο ηζφηεηαο θαη ειεπζεξίαο. Βι. θαη παξ , γηα ηελ αξρή ηεο ηζφηεηαο ησλ θχισλ σο κηα αξρή θιεηδί πνπ ζηεξίδεη ηε χκβαζε. Δπίζεο, βι. θαη Kervanci c. France, φ.π., παξ Σν ΔΓΓΑ επηζεκαίλεη ζε φιεο ηηο απνθάζεηο φηη ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία, φπνπ ζπλππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο ζξεζθείεο, κπνξεί λα είλαη απαξαίηεηνο ν πεξηνξηζκφο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, γηα λα ππάξμεη ζπκβηβαζκφο ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ θαη γηα λα δηαζθαιηζηεί ν ζεβαζκφο ησλ πεπνηζήζεσλ φισλ, θαζψο ην θξάηνο νθείιεη λα ιεηηνπξγεί σο νπδέ-

19 εμηξεκηζκφ. Γηα λα δηαθπιαρζεί ε αξρή ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο θαη λα κελ ππάξμεη έκκεζε πίεζε ζηνπο ζπλνκειίθνπο, γηα λα δηαζθαιηζηεί ν πινπξαιηζκφο σο δπλαηφηεηα, δελ είλαη αλαγθαίν λα απνθιεηζηεί σο πξαγκαηηθφηεηα, εηδηθά φηαλ πξφθεηηαη γηα εκθαλίζεηο φπσο ε καληίια ή θαη ην κνχζη ησλ αλδξψλ 44, πνπ δελ εκπνδίδνπλ νχηε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, νχηε ηελ επηθνηλσλία ησλ ππνθεηκέλσλ ηεο (φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο burga). Ζ επίθιεζε εμάιινπ ηνπ νπδέηεξνπ θαη γεληθνχ ραξαθηήξα ησλ θαλφλσλ ηεο νκνηφκνξθεο έλδπζεο θαη ηεο πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο, ψζηε λα κε δηθαηνινγνχληαη εμαηξέζεηο απφ απηνχο, ζπληζηά έκκεζε δπζκελή δηάθξηζε εηο βάξνο ηνπο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο πνπ νη ζξεζθεπηηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο δελ πεξηιακβάλνπλ ζπγθεθξηκέλε ελδπκαζία 45. Όζν δε γηα ηελ έληαζε πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηα γαιιηθά ζρνιεία, ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο κάιινλ ηερλεηή, αθνχ ήηαλ απνηέιεζκα ηεο απαγφξεπζεο θαη φρη ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ καζεηξηψλ. Γχζθνια, άιισζηε, κπνξεί λα δηθαηνινγεζεί θαη ην κέηξν ηεο απνβνιήο, φηαλ ην ζρνιείν κπνξνχζε λα δηεπζεηήζεη ην δήηεκα εχινγα, κέζσ ηνπ ζπκβηηεξνο θαη ακεξφιεπηνο δηνξγαλσηήο ηεο άζθεζεο ησλ δηαθφξσλ ζξεζθεηψλ θαη πεπνηζήζεσλ, πξνθεηκέλνπ λα ππάξρεη ζξεζθεπηηθή εηξήλε θαη αλνρή ζε κηα δεκνθξαηηθή θνηλσλία. Δμάιινπ, ν πινπξαιηζκφο θαη ε δεκνθξαηία πξέπεη λα ζεκειηψλνληαη ζην δηάινγν θαη ζε ζπκβηβαζηηθφ πλεχκα, πνπ ππνλνεί αλαγθαία απφ ηα άηνκα δηάθνξεο ππνρσξήζεηο γηα ηε δηαθχιαμε θαη ηελ πξνψζεζε ησλ ηδαληθψλ θαη ησλ αμηψλ κηαο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο. Αιιά ζπλερίδεη, αλαθέξνληαο φηη νη απφςεηο ηεο πιεηνςεθίαο δελ πξέπεη πάληα λα ππεξέρνπλ θαη φηη κηα ηζνξξνπία ζα πξέπεη λα επηηπγράλεηαη( ) Βι., ελδ., Şahin v. Turkey, φ.π., παξ ΔΓΓΑ, , Mahmut TIĞ c. la Turquie (8165/03). ε ηξηηνεηή θνηηεηή κε κνχζη απαγνξεχηεθε ε είζνδνο ζηε ζρνιή ηνπ, ιφγσ γεληθήο απαγνξεπηηθήο ξχζκηζεο. Δλψπηνλ ηνπ ΔΓΓΑ, επηθαιέζηεθε πξνζβνιή ησλ άξζξσλ 8, 9, 10 θαη Ρ1-2 ΔΓΑ. Σν Γηθαζηήξην απέθπγε λα θξίλεη αλ ε απαγφξεπζε ζπληζηά θαζαπηή παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηνλ ηδησηηθφ βίν δηφηη ν πξνζθεχγσλ θαηφξζσζε λα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπ, ελψ γηα ηνλ ίδην ιφγν έθξηλε φηη δελ ππήξμε νχηε παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπ ζηελ εθπαίδεπζε. Δμάιινπ, ην κνχζη δελ εληάζζεηαη ζην πεδίν πξνζηαζίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη θαζψο ν πξνζθεχγσλ δελ επηθαιέζηεθε θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεπηηθή επηηαγή, ην κέηξν ηεο απαγφξεπζεο θαζεαπηφ δελ παξαβηάδεη ην άξζξν 9, ελψ δελ απνδείρζεθε, επίζεο, φηη ν θνηηεηήο εκπνδίζηεθε λα εθθξάζεη ηηο γλψκεο θαη ηηο ηδέεο ηνπ. 45. Παξφιν πνπ νη αηηνχζεο δελ επηθαιέζηεθαλ παξαβίαζε ηνπ άξζξνπ 14 ΔΓΑ, ζηηο ππνζέζεηο Kervanci c. France θαη Dogru v. France, φ.π.

20 βαζκνχ πνπ πξνηάζεθε λα θνξνχλ νη αηηνχζεο θαπέιν ζην κάζεκα ηεο γπκλαζηηθήο. Αληίζεηα, ζε φιεο ηηο ππνζέζεηο αλαγλσξίζηεθε επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο σο πξνο ηα πεηζαξρηθά κέηξα ηεο απνβνιήο ή ηεο κε εηζφδνπ, θαη θξίζεθε φηη ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε δελ απνθιείεη ηελ πξνζθπγή ζε απηά, σο ηξφπσλ πινπνίεζεο ησλ ζηφρσλ ηνπ ζρνιείνπ, δειαδή ηεο αλάπηπμεο θαη δηάπιαζεο ηνπ ραξαθηήξα θαη ηνπ πλεχκαηνο ησλ καζεηψλ 46. Δίλαη, φκσο, ηδηαίηεξα ακθίβνιν αλ ε απνβνιή απφ ην ζρνιείν πξνσζεί απηνχο ηνπο ζηφρνπο, εηδηθά φηαλ γίλεηαη γηα ιφγνπο θαηαξρήλ εκθάληζεο. Δλψ, ινηπφλ, ζηε λνκνινγία ηνπ ην ΔΓΓΑ πξναζπίδεη ζζελαξά ηελ ππνρξεσηηθή δεκφζηα εθπαίδεπζε σο απηή πνπ δηαζθαιίδεη ηνλ πινπξαιηζκφ, ηελ θνηλσληθή κφξθσζε θαη ηελ θνηλσληθή έληαμε φισλ, ζηηο γαιιηθέο ππνζέζεηο θξίλεη φηη ε πνηλή ηεο απνβνιήο απφ ην ζρνιείν δελ ήηαλ δπζαλάινγε, δεδνκέλεο ηεο δπλαηφηεηαο ησλ καζεηξηψλ λα ζπλερίζνπλ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε εμ απνζηάζεσο, δη αιιεινγξαθίαο(!) 47. Σέινο, ηε λνκνινγία απαζρφιεζε ε καληίια θαη ζην πεδίν ησλ εθπαηδεπηηθψλ, φηαλ δαζθάια ζηελ Διβεηία απνιχζεθε, δηφηη θνξψληαο ηε καληίια κεηέδηδε έλα κήλπκα εμηξεκηζκνχ θαη αληζφηεηαο ησλ γπλαηθψλ θαη έπξεπε λα απνθεπρζεί ην πηζαλφ πξνζειπηηζηηθφ απνηέιεζκα πνπ ζα είρε ζηα παηδηά κηθξήο ειηθίαο ηα νπνία είλαη αλψξηκα θαη επάισηα ζε επηξξνέο 48. Οκνίσο, ζε ηνπξθηθέο ππνζέζεηο, θξίζεθε λφκηκε ε απφιπζε θαζεγήηξηαο παλεπηζηεκίνπ κε καληίια, δηφηη παξαβίαζε γεληθνχο ελδπκαηνινγηθνχο θαλφλεο πνπ απνζθνπνχζαλ ζηελ νπδέηεξε εκθάληζε ησλ θαζεγεηψλ σο αληηπξνζψπσλ ηνπ θξάηνπο 49, ελψ 46. Kervanci c. France θαη Dogru v. France, φ.π., παξ. 83, θαζψο θαη Valsamis c. Grèce, φ.π., παξ. 32. Οη πεηζαξρηθέο αξρέο βξίζθνληαη ζε άκεζε θαη δηαξθή επαθή κε ηελ εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα θαη είλαη ζε θαιχηεξε ζέζε λα εθηηκήζνπλ ηηο αλάγθεο, ηηο απαηηήζεηο θαη ην πιαίζην κηαο δεδνκέλεο εθπαίδεπζεο 47. Kervanci c. France θαη Dogru v. France, φ.π., παξ. 76 (θαη ζηηο δχν απνθάζεηο): «The Court considers, having regard to the foregoing, that the penalty of expulsion does not appear disproportionate, and notes that the applicant was able to continue her schooling by correspondence classes ( )». 48. ΔΓΓΑ, , Dahlab v. Switzerland (42393/98). 49. ΔΓΓΑ, , Kurtulmuş c. Turquie (65500/01). Σν κέηξν θξίζεθε εληφο ηνπ πεξηζσξίνπ εθηίκεζεο ησλ θξαηψλ γηα ηηο ππνρξεψζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλάινγα κε ην επίπεδν ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο (πξσηνβάζκηα, δεπηεξνβάζκηα ή αλψηεξε).

21 λφκηκε θξίζεθε θαη ε απφιπζε θαζεγήηξηαο ζενινγίαο ζε κνπζνπικαληθφ δεκφζην ιχθεην 50. Ζ πινπξαιηζηηθή εθπαίδεπζε αμηψλεη, επνκέλσο, ηελ απνθπγή θαηήρεζεο φρη κφλν κέζσ ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ηνπ ηξφπνπ ηεο δηδαζθαιίαο, αιιά θαη κέζσ ηεο εκθάληζεο ησλ δηδαζθφλησλ, νη νπνίνη, άιισζηε, έρνπλ επηιέμεη λα γίλνπλ δεκφζηνη ππάιιεινη θαη ζα έπξεπε λα αλακέλνπλ λα ππαρζνχλ ζε πεξηνξηζκνχο 51. Ωζηφζν, ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί κελ λα είλαη εθπξφζσπνο ηνπ θξάηνπο, αιιά δελ παχεη λα είλαη πξφζσπν πνπ εξγάδεηαη εληφο ελφο θξαηηθνχ ζεζκνχ, ρσξίο λα ηαπηίδεηαη κε απηφλ. Αληίζεηα, ππάγεηαη ζηελ εθηέιεζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ θαη πξνθαζνξηζκέλνπ ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο, βξίζθεηαη ππφ ηελ επνπηεία ησλ ζρνιηθψλ αξρψλ γηα ηνλ ηξφπν δηδαζθαιίαο θαη ζπκπεξηθνξάο ηνπ θαη ππνρξενχηαη ζηελ ηήξεζε νξγαλσηηθψλ θαη δηνηθεηηθψλ θαλφλσλ. Δμάιινπ, ζπκκεηέρεη ελεξγά σο ππνθείκελν ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, ε νπνία είλαη θαηεμνρήλ δσληαλή θαη δηαδξαζηηθή. Απνηειεί έλα κφλν πξφζσπν αλάκεζα ζηνπο ππφινηπνπο εθπαηδεπηηθνχο κε ηνπο νπνίνπο απηνλφεηα θαη ζπγθξίλεηαη, ηαπηφρξνλα δνθηκάδεηαη ζηνλ ηξφπν πνπ δηεμάγεη ηε δηδαζθαιία ηνπ θαη επηθνηλσλεί κε ηνπο καζεηέο ηνπ, ελψ εθηίζεηαη ζηελ θξηηηθή ηφζν ησλ ίδησλ φζν θαη ησλ γνλέσλ ηνπο. Τπάξρνπλ, επνκέλσο, ηξφπνη γηα λα ειέγρεηαη θαη λα δηαπηζηψλεηαη ζηελ πξάμε αλ ε ίδηα ε ζπκπεξηθνξά ηνπ πιαηζησκέλε θαη απφ ηελ εκθάληζή ηνπ είλαη ηειηθά «θαηερεηηθή» ΔΓΓΑ, , Fatma Karaduman c. Turquie (41296/04). Αθνξνχζε ιχθεην Imam - Hatip. Ζ αίηεζε απνξξίθζεθε σο απαξάδεθηε, ιφγσ ηεο αμίσζεο γηα νπδεηεξφζξεζθε εθπαίδεπζε. 51. Τπνλνείηαη έηζη ε δπλαηφηεηα ηεο παξαίηεζεο. Βι. ANDREW HAMBLER, «Evolving Approaches to the Freedom to Manifest Religious Convictions in the Workplace. A Private Matter?», Religion and Human Rights, 3 (2008), ζ εκεηψλεη φηη ε δπλαηφηεηα ηνπ εξγαδνκέλνπ λα παξαηηεζεί ζπληζηά ζχλεζεο επηρείξεκα ζηε λνκνινγία ηνπ ηξαζβνχξγνπ, αιιά δελ θαίλεηαη λα απνηειεί εγγχεζε γηα έλα βαζηθφ αλζξψπηλν δηθαίσκα. Δμάιινπ, ε παξαίηεζε πξνυπνζέηεη φηη ν εξγαδφκελνο ζα έρεη εχθνιε πξφζβαζε ζε κηα ελαιιαθηηθή θαηάιιειε εξγαζία. 52. ΔΔπΓΑ, , X c. Royaume Uni (8010/77). Κξίζεθε σο αλαγθαίνο πεξηνξηζκφο ηεο ειεπζεξίαο ηεο έθθξαζεο, ν πεξηνξηζκφο ηεο ελδπκαζίαο ελφο καζεκαηηθνχ ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, πνπ θαηερνχζε ηα παηδηά θαηά ηηο ψξεο δηδαζθαιίαο ηνπ, δηνξγάλσλε ζπγθεληξψζεηο γηα δηδαζθαιία ηνπ επαγγειίνπ ζην ζρνιηθφ ρψξν, θαη θνξνχζε ξνχρα κε ζξεζθεπηηθά ζπλζήκαηα. Κξίζεθε φηη απηή ε ζπκπεξηθνξά ζπληζηά έθδεια πξνζπάζεηα θαηήρεζεο θαη ζίγεη ηνλ επηδησθφ-