Θπηζκεία και εκπαίδεςζη. Το ιζηοπικό και ζςνηαγμαηικό πλαίζιο ηηρ θπηζκεςηικήρ εκπαίδεςζηρ

Transcript

1 Θπηζκεία και εκπαίδεςζη. Το ιζηοπικό και ζςνηαγμαηικό πλαίζιο ηηρ θπηζκεςηικήρ εκπαίδεςζηρ του Παναγιώτη Μαντζούφα Δπίθνπξνπ Καζεγεηή πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ζηε Ννκηθή ρνιή ηνπ ΑΠΘ 1 θνπφο ηεο κειέηεο είλαη λα πεξηγξάςεη ην ηζηνξηθφ, ζεσξεηηθφ θαη λνκηθφ πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ νη εθπαηδεπηηθέο αξρέο ζεβφκελεο αθελφο ην θηιειεχζεξν, θνζκηθφ θαη δεκνθξαηηθφ ραξαθηήξα ηνπ πληάγκαηνο θαη αθεηέξνπ ηα δηθαηψκαηα γνλέσλ θαη καζεηψλ, ζα δηακνξθψζνπλ ην πεξηερφκελν ηνπ καζήκαηνο ησλ ζξεζθεπηηθψλ, ζην πιαίζην κηαο πνιππνιηηηζκηθήο, πνιπθπιεηηθήο θαη πνιπζξεζθεπηηθήο θνηλσλίαο φπσο ηείλεη λα γίλεη ε ειιεληθή. Βαζηθή αθνξκή γηα λα ζπδεηεζεί ην ζέκα, έδσζε ε απφθαζε ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο λα αλακνξθψζεη ην εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα ζηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, πξνηείλνληαο ην κάζεκα λα γίλεη πξναηξεηηθφ ζε νξηζκέλεο ηάμεηο, θαζψο θαη νη έληνλεο αληηδξάζεηο ηεο Δθθιεζίαο ηεο Διιάδνο, ε νπνία κε επίζεκεο δειψζεηο δηεθδηθεί ην δηθαίσκα λα έρεη ιφγν γηα ην πεξηερφκελν θαη ηνλ ηξφπν δηδαζθαιίαο ησλ ζξεζθεπηηθψλ. Δπηπιένλ, δεηήκαηα ελ επξεία ελλνία ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο θαη ρξήζεο ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ ζηα δεκφζηα ζρνιεία ηίζεηαη ζπλερψο ζην Δπξσπατθφ ρψξν (κνπζνπικαληθή καληίια, ζχκβνιν ηνπ εζηαπξσκέλνπ ζε ζρνιηθέο αίζνπζεο ζε Ηηαιία θαη Γεξκαλία). 1. Νεοελληνικό κπάηορ και Οπθοδοξία, μια ζιαμαία ζσέζη Ζ δεκηνπξγία ηνπ λένπ ειιεληθνχ θξάηνπο έζεζε ζε λέεο βάζεηο ηελ ζρέζε ηεο εθθιεζίαο κε ην λενπαγέο θξαηηθφ κφξθσκα. Ζ ηδηαίηεξε ζέζε πνπ δηαηεξνχζε ε ρξηζηηαληθή εθθιεζία ζην πιαίζην ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη ε αλαγλψξηζή ηεο σο έλα απφ ηα νξγαλσηηθά ζεκέιηα ηεο απηνθξαηνξίαο, πξνζέδηδε ζην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν έλαλ ηδηαίηεξν εθθιεζηαζηηθφ ξφιν θαη κηα ζεκαληηθή πνιηηηθή εμνπζία, ζηνηρεία ηα νπνία ζα έπξεπε λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο αμηψζεηο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο γηα κηα εθθιεζία κε εζληθά ραξαθηεξηζηηθά. Ζ έληαμε ηεο εθθιεζίαο ζηηο νξγαλσηηθέο δνκέο ελφο θηιειεχζεξνπ θνζκηθνχ θξάηνπο δελ ήηαλ εχθνιε ππφζεζε, ηφζν κάιινλ πνπ φθεηιε λα ππνηαρζεί ζηνπο ζεζκνχο θαη ηνπο λφκνπο ηνπ. Ωζηφζν, ε έληαμε απηή, πνπ ζεζκηθά επηζεκνπνηήζεθε κε ηελ αλαγλψξηζε ηεο δηνηθεηηθήο ηεο 1 Γεκνζηεχζεθε ζην Book s Journal, ηρ. 7/

2 απηνλνκίαο έλαληη ηνπ Παηξηαξρείνπ κε ην Απηνθέθαιν (1833), απέβε ζρεηηθά νκαιή, θαζψο ε εθθιεζία πξνηθίζηεθε ζηαδηαθά κε πξνλφκηα δεκφζηαο εμνπζίαο θαη απέθηεζε δηνηθεηηθέο αξκνδηφηεηεο 2. Δμαξρήο ινηπφλ, ε εθθιεζία νξγαλψζεθε σο δεκφζηα αξρή, πνπ κέζσ ηνπ απηνθέθαινπ απέθηεζε ηελ ηδηφηεηα ηεο εζληθήο εθθιεζίαο. Ζ ζεζκηθή απηή ηνκή, ζπλεπαγφηαλ φρη κφλν ηε δηνηθεηηθή αλεμαξηεζία απφ ην Παηξηαξρείν, αιιά θαη ηελ αλαγλψξηζε φηη δελ ζα αλακεηγλχεηαη ζε ζέκαηα πνπ αλάγνληαη ζηελ απνθιεηζηηθή αξκνδηφηεηα ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο. Οη δχν θνξείο δεκφζηαο εμνπζίαο, εθθιεζία θαη πνιηηεία, φθεηιαλ έθηνηε, κε βάζε ην ζεζκηθφ πιαίζην, λα έρνπλ δηαθξηηέο αξκνδηφηεηεο θαη μερσξηζηά πεδία δξαζηεξηφηεηαο, ζπλζήθε ε νπνία σζηφζν δελ ηεξήζεθε κε αθξίβεηα ζηελ πξάμε. Οπζηαζηηθά, εδψ πξφθεηηαη γηα ηελ εθαξκνγή ηεο αξρήο ηεο πνιηηεηνθξαηίαο πνπ πηνζεηήζεθε, κε απνρξψζεηο, απφ φια ηα ζπληαγκαηηθά πνιηηεχκαηα ζηνλ Δπξσπατθφ ρψξν 3. Άιισζηε, κε μερλάκε φηη ην ζπληαγκαηηθφ έζλνο-θξάηνο δνκήζεθε, σο έλα βαζκφ, ζε αληηπαξάζεζε κε ην ζενθξαηηθφ θξάηνο, σο αλεμίζξεζθν πνιηηεηαθφ κφξθσκα πνπ δελ ζεκειηψλεη ηελ εμνπζία ηνπ, ηνπιάρηζηνλ ξεηά, ζε ππεξβαηηθέο αξρέο ζξεζθεπηηθνχ ηχπνπ. Πάλσ ζε απηή ηελ θαηαζηαηηθή αξρή νξγαλψζεθε ε εθθνζκίθεπζε ηνπ θξάηνπο, δειαδή ν ρσξηζκφο ηνπ ζξεζθεπηηθνχ απφ ην πνιηηηθφ ζηνηρείν ζηηο ρψξεο ηεο ρξηζηηαλνζχλεο, ε δηάθξηζε ηνπ δεκφζηνπ απφ ηνλ ηδησηηθφ ρψξν θαη ε απνζχλδεζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πηζηνχ απφ απηή ηνπ πνιίηε. Ωζηφζν, ε δηαδηθαζία ηεο εθθνζκίθεπζεο ζε θακηά πεξίπησζε δελ ζήκαηλε φηη ε ζπγθξφηεζε ηεο πνιηηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ πνιηηψλ ήηαλ απαιιαγκέλε απφ ζξεζθεπηηθέο αλαθνξέο (πξνηεζηαληηζκφο ζηελ Βφξεηα Δπξψπε, θαζνιηθηζκφο ζηηο ρψξεο ηνπ λφηνπ, ρξηζηηαλνδεκνθξαηηθά θφκκαηα). Δίλαη πξνθαλέο φηη ε ηδέα ηνπ θαινχ πνιίηε ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο είλαη ζπλδεδεκέλε κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηχπν εζηθήο ζηάζεο θαη κε κηα ζπγθεθξηκέλε κνξθή πίζηεο. ηελ ρψξα καο ην ζχζηεκα ησλ ζρέζεσλ εθθιεζίαο-πνιηηείαο δηέπεηαη απφ ην χληαγκα ηφζν σο πξνο ηα νξγαλσηηθά (άξζξν 3) φζν θαη σο πξνο ηελ θαηνρχξσζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηθαησκάησλ (άξζξν 13). Σν ζπγθεθξηκέλν ζχζηεκα ζπληζηά κηα ήπηα εθδνρή πνιηηεηνθξαηίαο φπνπ ην κελ θξάηνο ξπζκίδεη ηα ζέκαηα νξγάλσζεο θαη δηνίθεζεο ηεο εθθιεζίαο αλαγλσξίδνληαο παξάιιεια ηα απηνδηνηθεηηθά ζηνηρεία ηνπ ζεζκνχ, ε δε εθθιεζία απνθηά ραξαθηεξηζηηθά δεκφζηαο ππεξεζίαο θαη 2 Βι. Α. Μανιηάκη, Οη ζρέζεηο ηεο εθθιεζίαο κε ην θξάηνο-έζλνο, Νεθέιε, 2000, ζ. 38 επ., 57 επ. 3 Βι. Χ. Παπαζηάθη, Δθθιεζηαζηηθφ Γίθαην, άθθνπιαο, 2003, ζ. 9 επ. 2

3 νη απνθάζεηο ηεο εμνπιίδνληαη κε ηελ ηζρχ πξάμεσλ κηαο δεκφζηαο αξρήο 4. Ωζηφζν, ε έλλνηα ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ απηνδηνίθεηνπ πνπ θαζηεξψζεθε ξεηά ζην χληαγκα ηνπ 1975, αλέδεημε σο πξφβιεκα, ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο θαλνληθήο δηθαηνηαμίαο θαη ησλ ηεξψλ εθθιεζηαζηηθψλ θαλφλσλ κε ην χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο ηνπ θξάηνπο. Καηά ηελ θξαηνχζα εξκελεία, ε θαλνληθή δηθαηνηαμία αθνξά ηνπο εθθιεζηαζηηθνχο θαλφλεο πνπ εθαξκφδνληαη επί θιεξηθψλ θαη κνλαρψλ απνθιεηζηηθά ζε ζρέζε κε ηελ ιεηηνπξγία ηεο εθθιεζίαο σο ζξεζθεπηηθνχ ζεζκνχ πνπ ξπζκίδεη ιαηξεπηηθά δεηήκαηα. Όξην ησλ θαλφλσλ απηψλ απνηεινχλ νη γεληθνί θαλφλεο δεκφζηαο ηάμεο ηεο πνιηηείαο, ηνπο νπνίνπο νθείιεη λα ζέβεηαη θαη λα εθαξκφδεη ε εθθιεζία. πλεπψο θαηά ην χληαγκα, εθθιεζηαζηηθή απηνδηνίθεζε δελ κπνξεί λα ζεκαίλεη ζεζκηθή απηνλνκία, νχηε βέβαηα ν ραξαθηεξηζκφο ηεο νξζφδνμεο εθθιεζίαο σο επηθξαηνχζαο νδεγεί ζηελ ζρεηηθνπνίεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ησλ άιισλ ζξεζθεπηηθψλ νκάδσλ. Οη ζπγθεθξηκέλεο ζρέζεηο εθθιεζίαο θαη πνιηηείαο ιεηηνπξγνχζαλ σο ακνηβαία επσθειείο, θαζψο ε κελ εθθιεζία εμαζθάιηδε θαλεξά θαη αθαλή πξνλφκηα πνπ ηηο πξνζέδηδαλ κηα θπξίαξρε ζέζε κεηαμχ ησλ δεκφζησλ ζεζκψλ, ε δε πνιηηεία ρξεζηκνπνηνχζε ηελ εθθιεζία γηα λα λνκηκνπνηεί ηηο πνιηηηθέο ηεο απνθάζεηο, εθκεηαιιεπφκελε ηελ φπνηα επηξξνή ηεο ζηνλ ιαφ. Ο ηδενινγηθφο καλδχαο απηήο ηεο ζρέζεο ήηαλ ε ζπκβνιηθή ηαχηηζε ηεο εθθιεζίαο κε ηελ ηδέα ηνπ έζλνπο, ζηηο πνηθίιεο κεηαιιαγέο πνπ ππέζηε ε ηδέα απηή ζηελ εζληθή πνξεία ηεο ρψξαο καο. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε νξζνδνμία απνηέιεζε νξγαληθφ ζηνηρείν ηεο εζληθήο ηδενινγίαο, κε απνηέιεζκα ε δηνηθνχζα εθθιεζία λα εγθαηαζηαζεί ζην δεκφζην ρψξν σο ηδηαίηεξνο ζεζκφο κε έληνλεο, ελίνηε, πνιηηηθέο παξεκβάζεηο θαη ξφιν εζληθνχ ζεκαηνθχιαθα 5. Δδψ πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν Οξζφδνμνο ρξηζηηαληζκφο ζε αληίζεζε κε ηελ θαζνιηθή (παπηθή επαλάζηαζε ηνπ 11 νπ αηψλα) θαη πξνηεζηαληηθή εθθιεζία (κεηαξξχζκηζε) δελ έρεη θακία παξάδνζε δηαρσξηζκνχ θξάηνπο θαη εθθιεζίαο. Γίλεηαη ινηπφλ αληηιεπηφ φηη ιφγσ ησλ ηζηνξηθψλ ζπλζεθψλ δηακφξθσζεο ηνπ λένπ ειιεληθνχ θξάηνπο είλαη κνηξαίν ε ζπλχπαξμε εθθνζκίθεπζεο θαη ζξεζθεπηηθφηεηαο λα παξάγεη εληάζεηο. Απηφ κάιηζηα επηβεβαηψζεθε ζηελ πνξεία. Ζ κεγάιε ηζρχο πνπ εμαζθάιηδε ε Διιεληθή Οξζφδνμε Δθθιεζία, θαη ιφγσ ησλ πξνλνκίσλ πνπ απνιάκβαλε, πξνθάιεζε κεηαπνιηηεπηηθά 4 Βι. Σ. Οπθανοςδάκη, Ο ρσξηζκφο θξάηνπο εθθιεζίαο. Αλαγθαηφηεηα ή Παιηιινγία;, ΔΝΟΒΔ, ρέζεηο θξάηνπο-εθθιεζίαο ελφςεη ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ πληάγκαηνο, άθθνπιαο, 2008, ζ. 7 επ. 5 Βι. Adamadia Polis, Διιάδα: Έλα πξνβιεκαηηθφ θνζκηθφ θξάηνο, ζηνλ ηφκν Ννκηθά δεηήκαηα ζξεζθεπηηθήο εηεξφηεηαο ζηελ Διιάδα (επηκ. Δ. Χπιζηόποςλορ), Κξηηηθή 1999, ζ. 169 επ. 3

4 ηδηαίηεξε έληαζε ζηηο ζρέζεηο ηεο κε ηα θξαηηθά φξγαλα. Πνιχ ζπρλά εθθιεζηαζηηθνί θνξείο αληηηάρηεθαλ ζε ζεκαληηθέο επηινγέο ηεο πνιηηείαο ζεσξψληαο αθελφο φηη ζίγεηαη ε ππφζηαζε ηεο εθθιεζίαο θαη ην ειιελνξζφδνμν θξφλεκα ησλ πνιηηψλ ζε ζέκαηα φπσο ε άκβισζε, ν πνιηηηθφο γάκνο, ε κε αλαγξαθή ηνπ ζξεζθεχκαηνο ζηηο ηαπηφηεηεο, ε ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε, ε πξνζηαζία άιισλ ζξεζθεηψλ θαη αθεηέξνπ φηη πξνζβάιιεηαη απφ ηηο παξεκβάζεηο ηεο πνιηηείαο ην απηνδηνίθεην (π.ρ ζην δηνξηζκφ κεηξνπνιηηψλ) θαη ε εθθιεζηαζηηθή πεξηνπζία. Δπηπιένλ ηελ πεξίνδν πνπ ήηαλ Αξρηεπίζθνπνο ν θ. Υξηζηφδνπινο, αλαπηχρζεθε έλαο ιφγνο βαζχηαηα εζλνθεληξηθφο, πνπ ππεξαζπηδφηαλ ην έζλνο έλαληη θηλδχλσλ απνεζληθνπνίεζεο θπξίσο απφ ηελ ζπκκεηνρή ηεο ρψξαο ζε ππεξεζληθνχο ζεζκνχο φπσο είλαη ε ΔΔ θαη απφ ηελ πηνζέηεζε εθζπγρξνληζηηθψλ δηνηθεηηθψλ δηαδηθαζηψλ (π.ρ ηαπηφηεηεο) πνπ θαηά ηελ εθθιεζία ελέρνπλ θηλδχλνπο γηα ην θξφλεκα ησλ ζξεζθεπφκελσλ πνιηηψλ. Ζ δηαδηθαζία ελζσκάησζεο ηεο ρψξαο ζηνπο επξσπατθνχο ζεζκνχο, πξνθαινχζε ζηελ εθθιεζία ην θφβν φηη ζα αίξνληαλ ζηαδηαθά ηα πξνλφκηα ηεο θαη ε ζεζκηθή πξνζηαζία πνπ απνιάκβαλε. Γη απηφ ην ιφγν άξρηζε λα επαλεπελδχεη ζηε ζχλδεζε ζξεζθείαο θαη έζλνπο, αλεμάξηεηα απφ ην θξάηνο, πξνζβιέπνληαο έηζη ζε κηα δηεπξπκέλε θνηλσληθή απνδνρή. Ζ ζηάζε απηή επλνείηαη απφ ην απμαλφκελν αίζζεκα αλαζθάιεηαο ησλ πνιηηψλ ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, απφ ηελ θξίζε εκπηζηνζχλεο απέλαληη ζηα θφκκαηα θαη ηα ζπλδηθάηα θαη γεληθφηεξα απφ ηηο αληηθάζεηο ηνπ εθζπγρξνληζηηθνχ εγρεηξήκαηνο εμαηηίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ ηεο ρψξαο. ην πιαίζην απηφ, ε εθθιεζία απηνλνκείηαη, αθήλεη πίζσ ηεο ην βεβαξπκέλν ειιελνρξηζηηαληθφ παξειζφλ ηεο δηθηαηνξίαο θαη εηζάγεη κηα αληίιεςε πεξί Οξζνδνμίαο σο γεγελνχο πνιηηηζηηθήο αμίαο πνπ ηίζεηαη απέλαληη ζην δπηηθφ νξζνινγηζκφ θαη ζην ειιεληθφ θξάηνο πνπ ηνλ πηνζεηεί 6. Με βάζε ηα παξαπάλσ, ε ζρέζε εθθιεζίαο θαη θξάηνπο ζηηο πνιιέο επηκέξνπο εθθάλζεηο ηεο δελ κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή αλ πεξηνξηζηεί θαλείο ζηελ εξκελεία ησλ ζεζκηθψλ θαλφλσλ πνπ ηελ δηέπνπλ θαη δελ θαηαλνήζεη ηελ ηδενινγηθή ηαχηηζε ηεο εθθιεζίαο κε ην έζλνο ζηελ ηζηνξηθή ηεο δηάζηαζε θαη ζηηο ζχγρξνλέο κνξθέο ηεο. Απηφ είλαη ην πξψην ζπκπέξαζκα πνπ απνηειεί ηαπηφρξνλα θαη ηελ αλαγθαία ζπλζήθε γηα λα εμεηάζεη θαλείο ηε ζρέζε ηεο ζξεζθείαο θαη ηεο εθθιεζίαο κε ην εθπαηδεπηηθφ καο ζχζηεκα. 2. Θπηζκεςηική ελεςθεπία και κπαηική οςδεηεπόηηηα 6 Βι. Σ. Πέηηα, Ζ γνεηεία ηεο «δηάρπηεο» ειιελνξζνδνμίαο ( ). Οη ζξεζθεπηηθέο κεηακνξθψζεηο ηνπ έιιελα «ηδακπαηδή», ζηνλ ηφκν «Δμνπζία θαη θνηλσλία, δσξήκαηα ζηνλ Κσλζηαληίλν Σζνπθαιά», Καζηαληψηεο, 2010, ζ. 407 επ. 4

5 ην ζεκείν απηφ είλαη ζθφπηκν θαη θάλνπκε κηα επξχηεξε ζεσξεηηθή αλαθνξά. Όπσο γίλεηαη αληηιεπηφ ε εθπαίδεπζε γεληθφηεξα θαη ε ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε πην εηδηθά βξίζθνληαη εληφο ελφο πεδίνπ πνπ δηαζηαπξψλνληαη θξαηηθά θαζήθνληα κε ζπληαγκαηηθέο ειεπζεξίεο. Σν κελ θξαηηθφ θαζήθνλ παξνρήο ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο θαζνξίδεηαη ηφζν απφ ηηο ξπζκίζεηο ησλ πληαγκάησλ θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο λνκνζεζίαο, φζν θαη απφ ηελ παξάδνζε θαη ηνπ δεζκνχο πνπ έρεη αλαπηχμεη ε εθθιεζία κε ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα 7 θαη ηηο έμεηο πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί, ε δε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, ηζηνξηθά εμεηαδφκελε, είλαη ηέθλν ησλ ζξεζθεπηηθψλ πνιέκσλ ζηελ Δπξψπε θαη πεγάδεη απφ ην θίλεκα ηεο ζξεζθεπηηθήο αλεθηηθφηεηαο πνπ είλαη πξφδξνκνο ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ. ηελ Δπξψπε ε πάιε γηα ηελ ειεπζεξία ηαπηηδφηαλ ζηηο απαξρέο ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ κε ηελ πάιε θαηά ηνπ θιήξνπ. Σν θίλεκα ηεο ζξεζθεπηηθήο αλεθηηθφηεηαο, φπσο ππνζηεξίρζεθε ζεσξεηηθά απφ ηνλ Λνθ, πξέζβεπε φηη επεηδή ε ζξεζθεία είλαη πεδίν βαζηψλ θαη έληνλα δηραζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, πξέπεη αθελφο ην θξάηνο λα κελ παξεκβαίλεη θαηαλαγθαζηηθά γηα λα επηβάιιεη ηελ ζξεζθεπηηθή ηνπ ζέζε ζηνπο δηαθσλνχληεο θαη αθεηέξνπ νη ηδηψηεο λα είλαη ειεχζεξνη ζηελ δηακφξθσζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπο πεπνηζήζεσλ σο ζηελά πξνζσπηθή ζπλεηδεζηαθή επηινγή (εηζθνξά ηεο κεηαξξχζκηζεπξνηεζηαληηθφ θίλεκα). Ζ ζεσξία ηεο αλεθηηθφηεηαο ζηα ζπληαγκαηηθά θξάηε, ζε έλα κεγάιν πνζνζηφ, απνηππψζεθε ζηελ έλλνηα ηεο νπδεηεξφηεηαο ηνπ θξάηνπο, φπνπ ην θξάηνο απνζπλδέεηαη κελ απφ ζξεζθεπηηθέο λνκηκνπνηεηηθέο βάζεηο, νθείιεη δε λα ζέβεηαη εμίζνπ φιεο ηηο ζξεζθεπηηθέο παξαδφζεηο. ην επίπεδν ηεο θνηλσλίαο θαη ησλ δηθαησκάησλ ζπληειείηαη κηα δεχηεξνπ επηπέδνπ εθθνζκίθεπζε ε έληαζε θαη ην βάζνο ηεο νπνίαο παξαιιάζεη αλά πεξηφδνπο θαη εηδηθφηεξεο ζπλζήθεο. Σα άηνκα, ζηηο λεσηεξηθέο θνηλσλίεο, δηακνξθψλνπλ ηελ ζπκπεξηθνξά ηνπο ζην πιαίζην κηαο απηνλνκίαο πνπ δελ πεξηιακβάλεη, φπσο ζηηο παξαδνζηαθέο θνηλσλίεο, ζξεζθεπηηθέο αλαθνξέο. Σν ζξεζθεπηηθφ ζηνηρείν δελ δεζκεχεη ηηο αηνκηθέο θαη ζπιινγηθέο πξαθηηθέο, φπσο ζην παξειζφλ, ελψ ε επηινγή ζξεζθεπηηθήο πίζηεο εληάζζεηαη ζηελ ρεηξαθεηεκέλε επηινγή ηξφπσλ δσήο θαη ελφο βηνγξαθηθνχ επί ηε βάζεη εμαηνκηθεπκέλσλ αμηψλ. Ωζηφζν, ε επηζηξνθή ηεο ζξεζθείαο, φπσο είζηζηαη λα ιέγεηαη, είηε κε ηελ κνξθή θνληακεληαιηζκψλ ρξηζηηαληθήο 8, κνπζνπικαληθήο ή 7 Βι. Γ. Συηηπέλη, Θξεζθεία θαη εθπαίδεπζε, Αλη. άθθνπιαο, 1993, ζ. 213 επ. 8 Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηελ Ακεξηθή, κε ηελ άλνδν ηεο ζξεζθεπφκελεο ζπληεξεηηθήο πηέξπγαο ησλ Ρεπνπκπιηθάλσλ, επαλέξρνληαη πξνλεσηεξηθέο κνξθέο πνιηηηθήο ζπκπεξηθνξάο, φπνπ ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαη πνιηηηθέο αξρέο ηαπηίδνληαη θαη νη 5

6 άιιεο κνξθήο, είηε σο αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ πηζηψλ, δελ είλαη αληίζεηε κε ηελ εθθνζκίθεπζε ηνπ θξάηνπο θαη ηεο θνηλσλίαο νη νπνίεο θαζεαπηέο δελ είλαη αληηζξεζθεπηηθέο ζην βαζκφ πνπ γίλεηαη ζεβαζηή ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ πνιηηψλ. Με άιια ιφγηα ε έληαμε ζξεζθεπηηθψλ πξαθηηθψλ ζηα θξαηηθά θαζήθνληα είλαη ζπκβαηή κε έλα θηιειεχζεξν θαζεζηψο, αξθεί απηή ε έληαμε λα κελ ηζνδπλακεί κε αλαγλψξηζε ηεο ζξεζθείαο σο παξάγνληα πνπ θαζνξίδεη ηηο αξρέο ηνπ πνιηηεχκαηνο θαη ηηο δεκφζηεο πνιηηηθέο. Τπφ απηνχο ηνπο φξνπο, δελ ζα κπνξνχζαλ λα γίλνπλ απνδεθηέο σο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο, κνξθέο ζξεζθεπηηθφηεηαο πνπ αληηκεησπίδνπλ ηελ ζξεζθεία σο ηδενινγία πνπ θαιιηεξγεί ηελ κηζαιινδνμία, ηνλ εζληθηζηηθφ ζνβηληζκφ θαη ηελ αλσηεξφηεηα ελφο ζπγθεθξηκέλνπ δφγκαηνο ζε ζρέζε κε άιια. Καηά ηνχην, θαη κηιψληαο ζε επίπεδν αξρψλ, ην ελ ιφγσ κάζεκα δελ ζα κπνξνχζε λα έρεη νκνινγηαθφ ραξαθηήξα, νχηε θαηερεηηθή θαηεχζπλζε, δηφηη έηζη ζα αλαηξνχληαλ ε ζεκειηψδεο δηάθξηζε κεηαμχ επηζηεκνληθήο γλψζεο θαη πίζηεο. 3. Σςζηήμαηα θπηζκεςηικήρ εκπαίδεςζηρ ζηο όπιο κπαηικών καθηκόνηων και ελεςθεπιών. Ωζηφζν, ε ζρέζε θξάηνπο-εθθιεζίαο, φπσο απηή απνηππψλεηαη ζηα ζπληάγκαηα ησλ ρσξψλ, δελ πξνζδηνξίδεη πάληα ηε ζέζε θαη ηνλ ραξαθηήξα πνπ θαηέρεη ε ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε ζην ζρνιείν. Άιισζηε, κηα ζεηξά εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ, φπσο ε ζπιινγηθή ιαηξεία, ε πξνζεπρή, νη ζρνιηθέο ενξηέο, εμαθνινπζνχλ λα ππνγξακκίδνπλ ηελ θαζνξηζηηθή παξνπζία ηεο ζξεζθείαο ζηελ εθπαίδεπζε, θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο δελ δηέπνληαη απφ ξεηνχο θαλφλεο. ε θάζε πεξίπησζε, επί ηε βάζεη ησλ παξαπάλσ λεσηεξηθψλ αξρψλ ζηνλ επξσπατθφ ρψξν θαη ζηηο ΖΠΑ, δηακνξθψζεθαλ ζε αδξέο γξακκέο, ηξία ζπζηήκαηα ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο 9 : έλα ζχζηεκα πιήξνπο απνθνπήο ηεο ζξεζθείαο απφ ηελ εθπαίδεπζε πνπ ζπλεπάγεηαη ηελ απνπζία εηδηθνχ καζήκαηνο ζξεζθεπηηθψλ (Γαιιία, Ακεξηθή 10 ). ην πξφγξακκα απηφ φιεο νη αλαθνξέο πνπ αθνξνχλ ζην ξφιν ηεο ζξεζθείαο άλζξσπνη νθείινπλ λα δνμάδνπλ δεκφζηα ην ζεφ φρη σο πηζηνί αιιά σο πνιίηεο. Βι. R. Dworkin, Ζ Ακεξηθάληθε δεκνθξαηία ζε θίλδπλν, Πφιηο 2010, ζ. 95 επ. 9 Ζ θαηεγνξηνπνίεζε είλαη θαη αλάγθελ ζρεκαηηθή θαζψο ππάξρεη κηα κεγάιε δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ κνξθψλ ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο απφ ρψξα ζε ρψξα, αθφκα θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ίδηαο ρψξαο, φηαλ απηή έρεη νκνζπνλδηαθή δνκή θαη δελ επηθξαηεί εληαίν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Βι. Ν-Κ. Χλέπα, Π. Δημηηπόποςλος, Εεηήκαηα ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, Αλη. άθθνπιαο, 1993, Κ. Χπςζόγονοu, Θξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε θαη επηθξαηνχζα ζξεζθεία, ΔΝΟΒΔ, φ.π, ζ ε πνιιέο Πνιηηείεο ησλ ΖΠΑ, κνινλφηη δελ δηδάζθεηαη ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ, πξνσζνχλ ηε δηδαζθαιία ηεο βηβιηθήο εθδνρήο πξνέιεπζεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ επθπνχο ζρεδηαζκνχ ζην πιαίζην ηνπ καζήκαηνο ηεο βηνινγίαο, σο ελαιιαθηηθή πξνζέγγηζε ζηελ εμειηθηηθή ζεσξία. 6

7 ζηελ εμέιημε ηνπ πνιηηηζκνχ πεξηιακβάλνληαη ζηελ ηζηνξία θαη ζε άιια ζπλαθή καζήκαηα (πνιηηηζκφο ησλ ζξεζθεηψλ) 11. Ωζηφζν, ζηελ Γαιιία, ζηε ρψξα φπνπ ν θνζκηθφο (laique) ραξαθηήξαο ηεο θξάηνπο είλαη ζπληαγκαηηθά θαηνρπξσκέλνο, ππάξρεη ε δπλαηφηεηα ηδξχζεσο επηρνξεγνχκελσλ ζρνιείσλ απφ ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο κε εθπαίδεπζε θαηερεηηθνχ ραξαθηήξα γηα φζνπο ην επηζπκνχλ. Σν δεχηεξν ζχζηεκα πηνζεηεί ην ιεγφκελν ζξεζθεηνινγηθφ πξφηππν, ην νπνίν εθαξκφδεηαη ζηηο ζθαλδηλαβηθέο ρψξεο, ζηελ Αγγιία θαη ελ κέξεη ζηελ Οιιαλδία. χκθσλα κε ην ζπγθεθξηκέλν πξφηππν, ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ πξνζιακβάλεη ηα ραξαθηεξηζηηθά κηαο νπδέηεξεο θνζκνζεσξεηηθήο ελεκέξσζεο θαη είλαη ππνρξεσηηθφ ή κε, ελψ δίλεηαη κέξηκλα ζηηο πνζνηηθά πνιππιεζέζηεξεο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο. εκεησηένλ δε φηη ε Αγγιία, πνπ πηνζεηεί ην κνξθή απηή εθπαίδεπζεο, είλαη θξάηνο κε επίζεκε ζξεζθεία ηελ αγγιηθαληθή εθθιεζία ζηελ θεθαιή ηεο νπνίαο βξίζθεηαη ε Βαζίιηζζα ηεο Αγγιίαο. Σν γεγνλφο φκσο απηφ δελ επεξεάδεη θαζφινπ ηα κε θαηερεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο εθπαίδεπζεο. Σν ηξίην ζχζηεκα είλαη απηφ ηεο πξναηξεηηθήο ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο, ην νπνίν πηνζεηνχλ φιεο νη ππφινηπεο επξσπατθέο ρψξεο, πιελ Ηξιαλδίαο, Διιάδαο θαη αξθεηψλ ρσξψλ ηεο αλαηνιηθήο Δπξψπεο (Βνπιγαξία, Πoισλία, Οπγγαξία, Ληζνπαλία). Σν ζχζηεκα απηφ έρεη ζηνηρεία νκνινγηαθήο δηδαζθαιίαο, ελψ νη καζεηέο κπνξνχλ λα απαιιαγνχλ ή λα επηιέμνπλ άιια ζπλαθή καζήκαηα ρσξίο λα απαηηείηαη λα θάλνπλ νπνηαδήπνηε δήισζε πίζηεο ε άιιεο κνξθήο δηθαηνιφγεζεο ηεο επηινγήο ηνπο. Ζ πιήξεο πξναηξεηηθφηεηα π.ρ ζην Ηηαιηθφ ζχζηεκα, ζπληζηά ζπληαγκαηηθή απαίηεζε, θαζψο ην πεξηερφκελν ηνπ καζήκαηνο δηακνξθψλεηαη θαηφπηλ ζπκθσλίαο θξάηνπο θαη θαζνιηθήο εθθιεζίαο. ε πνιιέο απφ ηηο επξσπατθέο ρψξεο ε δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο ησλ ζξεζθεπηηθψλ γίλεηαη ζε νκνινγηαθή βάζε -ζηηο πιεζπζκηαθά επάξηζκεο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο θαη εθφζνλ ππάξρεη έλαο επαξθήο αξηζκφο καζεηψλ- απφ αληίζηνηρνπο δαζθάινπο πνπ ππνδεηθλχνληαη απφ ηηο ζξεζθεπηηθέο θνηλνηήησλ, ελψ ζπρλά ην κάζεκα δελ βαζκνινγείηαη νχηε εμεηάδεηαη. 4. Τα δικαιώμαηα ηων γονέων ζηην θπηζκεςηική διαπαιδαγώγηζη (εκπαίδεςζη, θπηζκεςηικέρ ππακηικέρ) ζύμθωνα με ηην Εςπωπαϊκή Σύμβαζη ηων Δικαιωμάηων ηος Ανθπώπος (ΕΣΔΑ) 11 Ίζσο ζηελ Γαιιία ππάξρεη έληνλε αλάγθε ζην φλνκα ηνπ πινπξαιηζκνχ λα μαλαζθεθηνχλ ηελ έλλνηα ηεο laicite, δηφηη αθελφο ην ζχγρξνλν άηνκν αξλείηαη λα απνζησπήζεη ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηνπ γηα λα εληαρζεί ζηα θνηλσληθά ζηεγαλά θαη αθεηέξνπ νη Γάιινη νθείινπλ λα επαλανξίζνπλ ηελ ζπιινγηθή ηνπο ηαπηφηεηα πξνθεηκέλνπ λα επηηξέςνπλ ζηνπο κεηαλάζηεο λα βξνπλ ηελ ζέζε ηνπο ζηελ θνηλσλία θαη λα ζπκκεηέρνπλ ζηε δεκνθξαηηθή ηεο νξγάλσζε. 7

8 χκθσλα θαη κε ην άξζξν 2 ηνπ Πξφζζεηνπ Πξσηνθφιινπ ηεο ΔΓΑ, νη γνλείο έρνπλ δηθαίσκα λα κεξηκλνχλ γηα ηελ ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε ησλ ηέθλσλ ηνπο, δηθαίσκα πνπ έρεη σο έλλνκε ζπλέπεηα ηελ αμίσζε ηνπο έλαληη ηνπ θξάηνπο λα ζεβαζηεί ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο 12. Απηφ ζπλεπάγεηαη, ζχκθσλα κε ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΓΑ), απφ ηελ πιεπξά ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ηφζν ζεηηθέο φζν θαη αξλεηηθέο ππνρξεψζεηο θαη πξσηίζησο ηε δέζκεπζε λα παξέρεη πιεξνθνξίεο θαη γλψζεηο κε ηξφπν αληηθεηκεληθφ, θξηηηθφ θαη πινπξαιηζηηθφ θαη λα απνθεχγεη ηδενινγηθνχο δνγκαηηζκνχο πνπ ζίγνπλ ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ, ρσξίο φκσο λα νδεγείηαη ζηελ πξνζηαζία ησλ πξνηηκήζεσλ ή ησλ απφςεσλ ηνπο ζε πνιηηηζκηθά ή γισζζηθά δεηήκαηα. Οη γνλείο δελ κπνξνχλ λα αμηψλνπλ απφ ην θξάηνο λα κελ ιακβάλνπλ ηα παηδηά ηνπο ηηο αλαγθαίεο γηα ηελ κφξθσζή ηνπο γλψζεηο, επεηδή απηέο απερνχλ ζπγθεθξηκέλεο ζξεζθεπηηθέο θαη θηινζνθηθέο απφςεηο πνπ δελ ηνπο είλαη αξεζηέο 13. Μπνξνχλ φκσο λα ζεκειηψζνπλ έλα δηθαίσκα απαιιαγήο απφ ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ην νπνίν ζχκθσλα κε ηα επξσπατθά δεδνκέλα-αζθείηαη απηνπξνζψπσο απφ ηνπο καζεηέο φηαλ πξφθεηηαη γηα καζεηέο ιπθείνπ, κε ηελ ζπλαίλεζε γνλέσλ θαη καζεηψλ φηαλ πξφθεηηαη γηα ην Γπκλάζην θαη κφλν απφ ηνπο γνλείο φηαλ κηιάκε γηα καζεηέο δεκνηηθνχ. Απφ ηελ άιιε, ην πεξηερφκελν ησλ καζεκάησλ δελ ζα κπνξνχζε λα ηαπηίδεηαη κε ηηο αληηιήςεηο ησλ γνλέσλ, αθφκα θαη αλ απηέο δηακνξθψλνπλ κηα ζπληξηπηηθά πιεηνςεθηθή ζέζε, δηφηη ε εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή δηακνξθψλεηαη απφ ην θξάηνο θαη νθείιεη λα δηέπεηαη απφ ηηο αξρέο ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο, ηνπ πινπξαιηζκνχ θαη ηεο κεηάδνζεο γλψζεσλ κε θξηηηθφ ηξφπν. Ωο φξην ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί ε κε θαηήρεζε. Δηδηθά γηα ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ, ην ΔΓΓΑ αλαγλσξίδεη φηη ην θξάηνο έρεη έλα επξχ πεξηζψξην δηαθξηηηθήο επρέξεηαο ζην λα επηιέμεη κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο αθφκα θαη ηελ πξνψζεζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζξεζθεπηηθνχ δφγκαηνο, ιφγσ ηεο ζέζεο πνπ θαηέρεη ζηελ εζληθή ηζηνξία θαη παξάδνζε κηαο ρψξαο, αξθεί λα παξέρνληαη δπλαηφηεηεο ελαιιαθηηθψλ ιχζεσλ (πξναηξεηηθφ κάζεκα, εμαίξεζε απφ ηελ παξαθνινχζεζε) γηα φζνπο καζεηέο ην επηζπκνχλ, ρσξίο κάιηζηα λα ππνρξενχληαη λα απνθαιχςνπλ ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο 14. Όια βέβαηα απηά, θξίλνληαη ππφ ηηο εηδηθφηεξεο λνκηθέο θαη θνηλσληθέο 12 Βι. Π. Δημηηπόποςλος, Ζ αλάπηπμε ηεο ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο ησλ καζεηψλ θαηά ην άξζξν 16 παξ. 2, ηα δηθαηψκαηα ησλ γνλέσλ θαη ε «επηθξαηνχζα» ζξεζθεία, ζε Υιέπα-Γεκεηξφπνπινπ, φ π, ζ. 67 επ. 13 Βι Ε. Καλαμπάκος, Ζ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα σο εγγχεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ ζηελ δεκφζηα εθπαίδεπζε: Ζ κάρε ησλ ζπκβφισλ ζηελ λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ, (ππφ δεκνζίεπζε ζην πεξηνδηθφ Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ, ΓηΑ). 14 Βι. γεληθφηεξα Γ. Κηιζηάκη, Θξεζθεπηηθή ειεπζεξία θαη Δπξσπατθή χκβαζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ, Αλη.άθθνπιαο,

9 ζπλζήθεο ηεο θάζε πεξίπησζεο, θαζψο απφ ηελ λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ δελ πξνθχπηνπλ εληαία θξηηήξηα γεληθήο εθαξκνγήο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε λνκνινγία ηνπ δηθαζηεξίνπ ηνπ ηξαζβνχξγνπ πάλσ ζε ζέκαηα πνπ δελ αθνξνχλ άκεζα ηελ ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε, αιιά ζπλδένληαη κε ζξεζθεπηηθέο πξαθηηθέο εληφο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ρψξνπ φπσο είλαη ε πεξίπησζε ηεο καληίιαο 15. ην παξάδεηγκα απηφ, ην δηθαζηήξην πξνζάξκνδε ηε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηελ ρξήζε ηεο καληίιαο, αλάινγα κε ην αλ ηελ θέξνπλ θαζεγεηέο ή καζεηέο, ηελ εθπαηδεπηηθή βαζκίδα ζηελ νπνία κεηέρεη απηή πνπ θέξεη καληίια (αλψηαηε εθπαίδεπζε, ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε) θαη ηνλ ηδηαίηεξν ζπκβνιηζκφ θαη ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη θνηλσληθέο ζπκπαξαδειψζεηο πνπ απηή έρεη ζε δηαθνξεηηθά θνηλσληθά πεξηβάιινληα (Σνπξθία, Γαιιία). Έηζη, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο έθξηλε φηη είλαη ζεκηηή ε απαγφξεπζε ηεο καληίιαο 16, φηαλ ε πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ (Σνπξθία) 17 ηε ζεσξεί σο ππνρξεσηηθφ ζξεζθεπηηθφ ζχκβνιν, επνκέλσο κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο κέζν πίεζεο γηα φζεο θνπέιεο δελ ηελ θνξνχλ, ή φηαλ ε ρξήζε ηεο παξαβηάδεη ηνπο γεληθνχο θαλφλεο πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο ζην ζρνιείν (καληίια ζηε γπκλαζηηθή). Απφ ηελ άιιε, ε ρξήζε ηεο καληίιαο απφ ηνπο καζεηέο απνηειεί εθδήισζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ηνπο ειεπζεξίαο θαη σο ηέηνηα δελ παξαβηάδεη ηα θνζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηελ ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ηνπ θξάηνπο, αληηζέησο ε απαγφξεπζή ηεο ζα ζπληζηνχζε δπζκελή δηάθξηζε εηο βάξνο ηνπο, ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο πνπ νη ζξεζθεπηηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο δελ πεξηιακβάλνπλ ζπγθεθξηκέλε έλδπζε (ζηε Γεξκαλία ππάξρεη νκνθσλία ζε ζεσξία θαη λνκνινγία φηη νη καζεηέο κπνξνχλ λα θέξνπλ καληίια δηφηη είλαη θνξείο δηθαησκάησλ θαη φρη ππφρξενη εθπιήξσζεο θξαηηθψλ ππνρξεψζεσλ 18 ). Πεξηζζφηεξν δηθαηνινγεκέλε, δηφηη ζπληζηά κνξθή έκκεζεο θαηήρεζεο θαη ζίγεη ηελ αξρή ηεο εθπαηδεπηηθήο νπδεηεξφηεηαο, ζα ήηαλ ε απαγφξεπζε ηεο φηαλ ηελ θνξνχλ νη δηδάζθνπζεο ζε έλα ζρνιείν. Ωζηφζν θαη σο πξνο απηφ ζα κπνξνχζε λα εγεξζεί έλα ζνβαξφο αληίινγνο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ ειεχζεξε αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ δαζθάινπ, ζην βαζκφ πνπ εθπιεξψλεη, θαηά ηα άιια, ηα δεκνζηνππαιιειηθά ηνπ θαζήθνληα. Ωο πξνο ηελ γαιιηθφ λφκν ηεο απαγφξεπζεο ηεο καληίιαο, ζα έιεγα φηη απνδίδεη κηα ηδηαίηεξα θνβηθή θαη ακπληηθή εξκελεία ηεο Republique, 15 Βι. Χ. Δεληγιάννη-Δημηηπάκος, Ζ πεξηβνιή ηεο ηζιακηθήο καληίιαο ζην δεκφζην ζρνιείν: κηα δηθαηνπνιηηηθή πξνζέγγηζε, πεξηνδηθφ Θεσξία θαη πξάμε δηνηθεηηθνχ δηθαίνπ, 7/2009, ζ. 798 επ. 16 ηελ πξάμε ε ζπγθεθξηκέλε απαγφξεπζε έρεη αηνλήζεη ζηνλ ρψξν ησλ ηνπξθηθψλ παλεπηζηεκίσλ. 17 Σν φηη ε Σνπξθία είλαη επηζήκσο έλα θνζκηθφ θξάηνο δελ ζπλεπάγεηαη φηη ζέβεηαη θαη πξνζηαηεχεη ηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ πνπ δνπλ ζην εζσηεξηθφ ηεο. 18 Βι. Α. Τπάνηα, Ζ ηζιακηθή καληίια, ΓηΑ, 30/2006, ζ. 565 επ. 9

10 δηφηη δπζρεξαίλεη ηελ ελζσκάησζε πνπ είλαη βαζηθή αξρή ηεο ζχγρξνλεο δεκνθξαηίαο. Όπσο έρεη γξαθηεί «η οςδεηεποθπηζκεία ζημαίνει δέζμεςζη να εγγςηθούμε ζηον καθένα ηη δςναηόηηηα να σειπαθεηηθεί από ηην όποια ένηαξή ηος και από ηην καηαγυγή ηος. Το ζσολείο μποπεί να οδηγήζει ηο παιδί ζε αςηή ηην απελεςθέπυζη και όσι να ηην απαιηεί εξαπσήρ» 19. ην δεχηεξν ζπλαθέο θαη ζρεηηθά πξφζθαην ζέκα πνπ αθνξά ζηελ αλάξηεζε ζξεζθεπηηθψλ ζπκβφισλ εληφο ησλ ζρνιηθψλ αηζνπζψλ (ππφζεζε Lautsi θαηά Ηηαιίαο) 20, ην ΔΓΓΑ έθξηλε φηη ε αλάξηεζε ηνπ εζηαπξσκέλνπ ζηνπο ζρνιηθνχο ηνίρνπο δελ ζπκβαδίδεη κε ηελ θξαηηθή δέζκεπζε γηα κηα ζξεζθεπηηθά νπδέηεξε δεκφζηα εθπαίδεπζε, δηφηη είλαη έλα ζχκβνιν πνπ ζπλδέεηαη κε κηα ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία, θαη φρη απιψο έλα πνιηηηζηηθφ ζηνηρείν ηεο εζληθήο παξάδνζεο φπσο ηζρπξίζηεθε ε Ηηαιία, θαη θαηά ηνχην ζπληζηά έκκεζε επηβνιή πεπνηζήζεσλ πνπ ζίγεη ηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ καζεηψλ ζε ειηθίεο πνπ δελ κπνξνχλ λα πάξνπλ απνζηάζεηο απφ κηα έθδειε θξαηηθή πξνηίκεζε ζε κηα ζξεζθεία. Με βάζε ηα παξαπάλσ, πξνθχπηεη φηη ε ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ηνπ θξάηνπο δελ ζπλεπάγεηαη ηνλ απνθιεηζκφ ηεο ζξεζθείαο απφ ηελ εθπαίδεπζε. Σν θξάηνο ελζσκαηψλεη ηε ζξεζθεπηηθή αγσγή ζην δεκφζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ρσξίο λα πηνζεηεί κηα εηδηθή ζξεζθεπηηθή θαηεχζπλζε ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, θαη ρσξίο λα εμαλαγθάδεη ηνπο καζεηέο λα ζπκκεηέρνπλ παξά ηε ζέιεζε ησλ γνληψλ ηνπο θαη ηελ δηθηά ηνπο. ε γεληθέο γξακκέο ε ζξεζθεπηηθή θαιιηέξγεηα ζηα πεξηζζφηεξα ζπζηήκαηα αληηκεησπίδεηαη σο παξάκεηξνο κηαο επξχηεξεο θνζκνζεσξεηηθήο ελεκέξσζεο πνπ εμνηθεηψλεη ηνπο καζεηέο κε ηηο αξρέο κηαο αλνηρηήο θαη πινπξαιηζηηθήο θνηλσλίαο. 5. Η θπηζκεςηική εκπαίδεςζη ζηο ελληνικό εκπαιδεςηικό ζύζηημα. Ωζηφζν, νη παξαπάλσ ζεκειηψδεηο αξρέο ηεο λεσηεξηθήο εθθνζκίθεπζεο πηνζεηνχληαη πιεκκειψο απφ ην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Δίλαη κάιηζηα ραξαθηεξηζηηθφ φηη ελψ ε ειιεληθή θνηλσλία ζην επίπεδν ησλ ζεζκψλ θαη ηεο λνκνζεζίαο έρεη πξαγκαηνπνηήζεη ζεκαληηθέο ηνκέο ζηελ δηαδηθαζία εθθνζκίθεπζεο θαη έρεη πηνζεηήζεη θνηλσληθέο πξαθηηθέο πνπ μεπεξλνχλ ηηο ζξεζθεπηηθέο πξνθαηαιήςεηο ηνπ παξειζφληνο, (φπσο ζηελ αλακφξθσζε ηνπ νηθνγελεηαθνχ δηθαίνπ, ζην ζέκα ηεο άκβισζεο θαη ηνπ δηαδπγίνπ), ζηελ ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε παξακέλεη ζε κεγάιν βαζκφ αγθπισκέλε θαη ακπληηθά πξνζαλαηνιηζκέλε ζε μεπεξαζκέλα εθπαηδεπηηθά πξφηππα. Ζ εθπαίδεπζε, θαηά ην χληαγκα καο (16 παξ. 1), απνηειεί έλα απφ ηα βαζηθά θαζήθνληα ηνπ θξάηνπο θαη νξίδεηαη σο ππνρξεσηηθή 19 Σε Σ. Ζοςμποςλάκη, Υξηζηηαλνί ζην δεκφζην ρψξν. Πίζηε ή πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα;, ΔΣΗΑ, 2010, ζ ΔΓΓΑ, Πξνζθπγή Νν 30814, Τπφζεζε Lautsi θαηά Ηηαιίαο, απφθαζε 3/11/

11 ελληαεηνχο δηάξθεηαο (16 παξ. 3) πνπ ππεξεηεί ζπγθεθξηκέλεο αξρέο (16 παξ. 2) αλάκεζα ζηηο νπνίεο ζπγθαηαιέγεηαη θαη ε αλάπηπμε ηεο ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο 21. Σν θξαηηθφ εθπαηδεπηηθφ θαζήθνλ πινπνηείηαη θαηεμνρήλ ζην ρψξν ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο φπνπ ε παηδεία παξέρεηαη ππφ ηνπο φξνπο πνπ δηαγξάθεη ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θάζε βαζκίδαο θαη ηάμεο θαη ην νπνίν είλαη δεζκεπηηθφ σο πξνο ηελ ηήξεζή ηνπ, ηφζν γηα ηελ δεκφζηα φζν θαη γηα ηελ ηδησηηθή εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ ζην επίπεδν ησλ δηθαησκάησλ ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε απνηειεί ζπλδπαζκφ ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηεο ειεπζεξίαο επηινγήο εθπαηδεπηεξίνπ ηεο αξεζθείαο γνλέσλ θαη καζεηψλ εληφο ησλ πξνδηαγξαθψλ ελφο ππνρξεσηηθνχ δεκφζηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Απφ ηελ λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ, φπσο είδακε αλαιπηηθφηεξα παξαπάλσ, απνξξέεη ε βαζηθή αξρή φηη ην θξάηνο νθείιεη λα απέρεη απφ νπνηαδήπνηε ηαχηηζε κε έλα ζπγθεθξηκέλν ζξεζθεπηηθφ δφγκα πνπ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηελ επέκβαζε, κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο, ζηελ δηακφξθσζε ησλ πεπνηζήζεσλ ησλ καζεηψλ γηα ην ζείν. Απηφ ζπλεπάγεηαη, φπσο ήδε είπακε, ηελ νξγάλσζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηξφπν αληηθεηκεληθφ θαη πινπξαιηζηηθφ. Ωζηφζν, επεηδή ζην άξζξν 16 παξ. 2 ηνπ νξίδεηαη φηη ε εθπαίδεπζε πξέπεη λα ζπκβάιιεη ζηελ «ανάπηςξη ηηρ θπηζκεςηικήρ ζςνείδηζηρ», ε δηνίθεζε, ε δηθαηνζχλε θαη έλα κηθξφ κέξνο ηεο ζεσξίαο εξκήλεπαλ ηελ δηάηαμε απηή, ππφ ην πξίζκα ηεο «επικπαηούζαρ θπηζκείαρ» ηνπ άξζξνπ 3, αλαγλσξίδνληαο φηη ζπκβαηή κε ην χληαγκα είλαη κφλν ε επηβνιή κηαο θαηερεηηθήο-κνλνθσληθήο εθπαίδεπζεο ηνπ νξζφδνμνπ δφγκαηνο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην απφζπαζκα απφ απφθαζε δηνηθεηηθνχ δηθαζηεξίνπ «δεν νοείηαι η θπηζκειολογική ζςνείδηζη ώζηε ο μαθηηήρ να γίνεηαι κοινυνόρ όλυν ηυν θπηζκεςηικών πεςμάηυν και μελλονηικά να επιλέξει μια θπηζκεία μεηαξύ πολλών, γιαηί κάηι ηέηοιο θα ήηαν πέπα από ηην θέληζη ηος νομοθέηη, αθού ο ζκοπόρ ηηρ διάηαξηρ αςηήρ (ηος άπθπος 16 παπ.2) είναι η διαηήπηζη ηος οπθόδοξος σπιζηιανικού δόγμαηορ πος αζπάζεηαι η ζςνηπιπηική πλειοτηθία ηυν Ελλήνυν πολιηών» 22. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηελ θνηλή λνκνζεζία, ζθνπφο ηνπ καζήκαηνο είλαη λα θαηαζηήζεη ηνπο καζεηέο «κοινυνούρ ηυν αληθειών ηηρ Οπθόδοξηρ Χπιζηιανικήρ πίζηηρ». Οη αξρέο απηέο απνηππψλνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν είλαη δηακνξθσκέλν ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ζηα δηδαθηηθά βηβιία, φπνπ σο βαζηθφ πξναπαηηνχκελν ηίζεηαη φηη ν Έιιελαο πνιίηεο είλαη ηαπηφρξνλα ρξηζηηαλφο-νξζφδνμνο. 21 Βι. Κ. Χπςζόγονος, Αηνκηθά θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα, Ννκηθή Βηβιηνζήθε, 2006, ζ. 275 επ. 22 Γηνηθεηηθφ Δθεηείν Αζελψλ 2704/1987, ΝνΒ 1988, ζ

12 Με βάζε ηελ ζπγθεθξηκέλε επηρεηξεκαηνινγία θξίζεθε απφ ην αλψηαην δηνηθεηηθφ δηθαζηήξην (ηδ) φηη είλαη ππνρξεσηηθή ε δηδαζθαιία θαη ε παξαθνινχζεζε ηνπ καζήκαηνο ησλ ζξεζθεπηηθψλ, ελψ ε απαιιαγή απφ απηφ πξνυπνζέηεη αμηφπηζηε δήισζε ησλ γνλέσλ ησλ καζεηψλ φηη νη ηειεπηαίνη είλαη άζενη, εηεξφδνμνη ή αιιφζξεζθνί. ηελ ίδηα ινγηθή, ην ηδ έθξηλε φηη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα νθείιεη λα εμαζθαιίδεη ηελ δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο ησλ ζξεζθεπηηθψλ γηα ηθαλφ αξηζκφ σξψλ εβδνκαδηαίσο 23. Δπηπιένλ ε επίζεκε εθθιεζία ζεσξεί πσο νηηδήπνηε βγαίλεη έμσ απφ ηελ γξακκή ηνπ νκνινγηαθνχ-θαηερεηηθνχ καζήκαηνο ζπληζηά ερζξηθή πξάμε γηα απηφ θαη δεηά λα έρεη ιφγν γηα ην πεξηερφκελν φισλ ησλ βηβιίσλ ησλ ζξεζθεπηηθψλ ζε φιεο ηηο εθπαηδεπηηθέο βαζκίδεο, φπσο έθαλε κε αλαθνίλσζή ηεο εληειψο πξφζθαηα (Ηαλνπάξηνο 2011). ηηο απφςεηο απηέο αζθήζεθε έληνλε θξηηηθή κε επηρεηξήκαηα βαζηζκέλα ζην χληαγκα (13 παξ.1) θαη ζηελ ΔΓΑ (άξζξν 9) απ φπνπ ζπλάγεηαη φηη γηα λα πξνζηαηεπζεί ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ησλ καζεηψλ, ζπκβαηή κε ην χληαγκα ζα ήηαλ είηε κηα πξναηξεηηθή ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε, είηε κηα εθπαίδεπζε ζξεζθεηνινγηθνχ ηχπνπ. Σηο απφςεηο απηέο ελ κέξεη ζπκκεξίζηεθε ην ηδ ζε κεηαγελέζηεξε απφθαζή ηνπ ζε γλσκνδνηηθφ ζρεκαηηζκφ 24, ζεκεηψλνληαο έηζη κηα κεηαζηξνθή ζηελ λνκνινγία ηνπ, θαη απνδερφκελν φηη ν λνκνζέηεο έρεη ηελ επρέξεηα λα επηιέμεη ην ζξεζθεπηηθφ πξφηππν πνπ ζεσξεί θαηαιιειφηεξν (ζξεζθεηνινγηθφ ή θαηερεηηθφ) αλ θαη ζεκεηψλεη φηη ην ζξεζθεηνινγηθφ αληαπνθξίλεηαη πεξηζζφηεξν ζηα θηιειεχζεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πληάγκαηνο (άξζξν 5 παξ.1, 13 παξ.1 θαη 16 παξ.2). Απφ ηελ ζπλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ λνκηθψλ δεδνκέλσλ ηνπ ζέκαηνο θαη ησλ βαζηθψλ απφςεσλ πνπ εθθξάζηεθαλ αλαδεηθλχνληαη νξηζκέλα ζεκειηψδε εξσηήκαηα: Δίλαη δηθαίσκα ηεο πιεηνςεθίαο λα επηβάιιεη ηηο ζξεζθεπηηθέο ηεο πεπνηζήζεηο κέζσ ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο ηεο δεκφζηαο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο; πληζηά ε απαιιαγή απφ ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ζεβαζκφ ηεο ζξεζθεπηηθήο εηεξφηεηαο ζην ζρνιείν; Ωο πξνο ην πξψην εξψηεκα, πξέπεη λα δηαηππσζνχλ νη εμήο παξαηεξήζεηο: Ο ππνρξεσηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ καζήκαηνο ησλ ζξεζθεπηηθψλ κε νκνινγηαθά-θαηερεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ζεκειηψλεηαη ζε δχν λνκηθά θαη θνηλσληθά αζηήξηθηεο πξνυπνζέζεηο: φηη ε ηζηνξηθά δηακνξθσκέλε ζξεζθεπηηθή πιεηνςεθία έρεη ην δηθαίσκα λα θαηαζηήζεη ηηο απφςεηο ηεο ηκήκα ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο, ππνρξεσηηθήο γηα φινπο ηνπο ππφινηπνπο πνπ δελ ηελ ζπκκεξίδνληαη. Γεχηεξνλ, απφ ην 23 ηδ 3356/1995, Σν 1996, ζ. 506, ηδ 2176/1998, ΝνΒ 1999, ζ ηδ ΠΔ 347/2002, ΓηΑ, 2003, ζ

13 γεγνλφο φηη νη γνλείο είλαη ζηελ ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία ρξηζηηαλνί νξζφδνμνη ζπλάγεηαη ακάρεην ηεθκήξην φηη επηζπκνχλ ηα παηδηά ηνπο λα ηχρνπλ κνλνθσληθήο ζξεζθεπηηθήο εθπαίδεπζεο. Ωζηφζν, απηέο νη δχν πξνυπνζέζεηο δελ είλαη ζπκβαηέο κε ην χληαγκα θαη ηελ ΔΓΑ, δηφηη ε κελ πξψηε πξνζθξνχεη ζηελ ειεπζεξία ηεο ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο φζσλ πνιηηψλ δελ ζπκκεξίδνληαη ηηο απφςεηο ηεο πιεηνςεθίαο θαη πνπ δηαηεξνχλ ην δηθαίσκά ηνπο γηα κηα εθπαίδεπζε, είηε θαηερεηηθνχ ραξαθηήξα ηεο ζξεζθείαο ηελ νπνία πξεζβεχνπλ, είηε κηαο εθπαίδεπζεο ζξεζθεπηηθά απνρξσκαηηζκέλεο. Ζ δεχηεξε πξνυπφζεζε βαζίδεηαη ζε κηα απζαίξεηε επηινγή ηεο πνιηηείαο, ε νπνία κέζσ ηεο ππνρξεσηηθφηεηαο ή ηεο δπλαηφηεηαο απαιιαγήο πξνζβάιιεη ηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία ζηελ αξλεηηθή ηεο δηάζηαζε θαη αγλνεί φηη ε πιεηνςεθνχζα ζξεζθεπηηθή παξάδνζε δελ κπνξεί λα απνηειεί βάζε πεξηνξηζκψλ εηεξνζξήζθσλ ή αζέσλ. Καηά ηνχην πξνζβάιιεηαη θαη ε ζξεζθεπηηθή ηζφηεηα, δηφηη νη ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ησλ καζεηψλ δελ κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ θψιπκα γηα ηελ απφιαπζε ηνπ ζεκειηψδνπο δηθαηψκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε. Απφ ην άξζξν 16 παξ. 2 αληιείηαη ε έλλνκε ζπλέπεηα φηη δελ κπνξνχκε λα πηνζεηήζνπκε ην πξφηππν κηαο εθπαίδεπζεο πνπ δελ ζα πξνζθέξεη κάζεκα ζξεζθεπηηθψλ, ρσξίο φκσο λα ππάξρνπλ δεζκεχζεηο γηα ηηο εθπαηδεπηηθέο βαζκίδεο ζηηο νπνίεο παξέρεηαη, νχηε γηα ηνλ αξηζκφ ησλ σξψλ. Αληηζέησο, φπσο πξνθχπηεη ηφζν απφ ηηο ζπζηεκαηηθή εξκελεία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηεο ειεχζεξεο αλάπηπμεο ηεο πξνζσπηθφηεηαο, ζεκειηψλεηαη κηα αξλεηηθή πξνυπφζεζε σο πξνο ην πεξηερφκελν θαη ηνπο ζθνπνχο πνπ ππεξεηεί ην κάζεκα. Όπσο έρεη πεη ην Γεξκαληθφ πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ νθείιεη λα κεηαδίδεη επηζηεκνληθέο γλψζεηο αθφκα θαη αλ απηέο αθνξνχλ ζε έλα ζπγθεθξηκέλν δφγκα 25. πλεπψο ην πεξηερφκελν νθείιεη λα δηακνξθψλεηαη καθξηά απφ δνγκαηηθά πξφηππα νκνινγηαθνχθαηερεηηθνχ θαη θαηά βάζε κνλνθσληθνχ ραξαθηήξα, ζηελ βάζε κηαο ππνρξεσηηθήο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο πνπ δελ ζα γλσξίδεη απαιιαγέο. Ζ απαιιαγή δελ κπνξεί λα ζπληζηά δηθαίσκα πνπ απνξξέεη απφ ηελ ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, αιιά κφλν δπλαηφηεηα γηα εθείλα ηα ζπζηήκαηα, φπνπ ε θαιιηέξγεηα ηεο πίζηεο πξνο έλα ζπγθεθξηκέλν ζξεζθεπηηθφ δφγκα επηβάιιεηαη απφ ην χληαγκα. Άιισζηε ε εθαξκνγή ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο απαιιαγήο ζηε ρψξα καο -ζχκθσλα κε ηηο θαηαγγειίεο θαη ηα πνξίζκαηα ηνπ πλεγφξνπ ηνπ πνιίηε- είλαη πεγή δηαθξίζεσλ θαη πξνζβνιψλ δηθαησκάησλ ησλ καζεηψλ (πεξηζηαηηθά εμνκνιφγεζεο εληφο ηνπ ζρνιείνπ), αιιά θαη ηεο αξλεηηθήο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ησλ γνλέσλ ηνπο (δεδνκέλνπ φηη ππνρξεψλνληαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο θαη παξά ην λφκν, λα δειψζνπλ φηη δελ είλαη ρξηζηηαλνί νξζφδνμνη). 25 Βι. Χπςζόγονορ, ΔΝΟΒΔ, φ.π, ζ

14 Όπσο ζήκεξα ε απαιιαγή βξίζθεη έξεηζκα ζηνλ θαηερεηηθφ ραξαθηήξα θαη ιεηηνπξγεί σο άιινζη δηαθξίζεσλ θαη απνθιεηζκψλ έηζη αχξην ε ππνρξεσηηθφηεηα νθείιεη λα ηνλίδεη ηνλ αληηθεηκεληθφ, πινπξαιηζηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ ραξαθηήξα ηνπ καζήκαηνο. Ζ εμνηθείσζε ηνπ καζεηή κε ην ζξεζθεπηηθφ θαηλφκελν αθφκα θαη ε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ δηδαζθαιία ηνπ Οξζφδνμνπ δφγκαηνο είλαη απνιχησο ζεκηηή ζε έλα ζχγρξνλν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, θαζψο θαηά ην χληαγκα καο δελ λννχληαη καζεηέο ζξεζθεπηηθψο απαίδεπηνη. Ο δεκφζηνο ραξαθηήξαο ηεο εθπαίδεπζεο είλαη άξξεθηα δεκέλνο κε ζπληαγκαηηθά γλσξίζκαηα ελφο θνζκηθνχ, θηιειεχζεξνπ θαη δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο. Απηφ ζεκαίλεη φηη γεληθφηεξα ην δεκφζην ζρνιείν σο θνξέαο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο θαη σο πξνο ηελ κεηάδνζε θηινζνθηθψλ θαη εζηθψλ αληηιήςεσλ, ζα πξέπεη λα απηνπεξηνξηζηεί ζηηο αξρέο πνπ δηέπνπλ ην χληαγκα, θξνληίδνληαο παξάιιεια γηα κηα ελεκέξσζε επξχηεξνπ θάζκαηνο 26. Καηά ηνχην δελ λνείηαη κηαο πιήξεο πνιηηηζηηθή θαη πνιηηηθή νπδεηεξφηεηα ηνπ πληάγκαηνο θαη θαη επέθηαζε θαη ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Απηφ φκσο δελ ζεκαίλεη φηη ην ηειεπηαίν είλαη αλνηρηφ απέλαληη θαη ζε έλα πξφηππν θαηερεηηθήοκνλνθσληθήο εθπαίδεπζεο ην νπνίν ν λνκνζέηεο κπνξεί λα πηνζεηήζεη θαηά δηαθξηηηθή επρέξεηα 27. Απφ ηελ άιιε, ε δεκφζηα εθπαίδεπζε ππεξεηεί ηηο ζεκειηψδεηο αμίεο ηνπ πνιηηεχκαηνο θαη δελ κπνξεί λα δηακνξθψλεηαη, σο πξνο ηηο βαζηθέο αξρέο, κε βάζε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ καζεηψλ θαη ηηο επηζπκίεο ησλ γνλέσλ, νη νπνίεο άιισζηε ζηηο ζχγρξνλεο πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο είλαη εμαηξεηηθά ζχλζεηεο θαη δηαθνξνπνηεκέλεο θαη κπνξνχλ λα ηθαλνπνηεζνχλ θαη εθηφο επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Άιισζηε, φπνηνο ζεσξεί φηη ε δεκφζηα εθπαίδεπζε δελ παξέρεη ηελ θαηάιιειε ζξεζθεπηηθή αγσγή, κπνξεί λα ηελ αλαδεηήζεη εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, αλεμαξηήησο ζξεζθεχκαηνο. Μέζα ζε απηέο ηηο αμίεο δελ πεξηιακβάλεηαη ε ππνρξεσηηθή επηβνιή ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζξεζθεπηηθνχ δφγκαηνο κέζσ ηεο θαιιηέξγεηαο ηεο πίζηεο, νχηε βέβαηα ε πνιπδηάζπαζε ηνπ καζήκαηνο ζε πνιιέο επηκέξνπο ζξεζθεπηηθέο νκνινγίεο αλάινγα κε ηα πηζηεχσ ησλ καζεηψλ. Όια ηα παξαπάλσ ζπληζηνχλ κηα βάζε πάλσ ζηελ νπνία πξέπεη λα νξγαλσζεί ε ζπδήηεζε γηα ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ καζήκαηνο επί ηεο νπζίαο. Μέρξη ζήκεξα έρνπλ νξγαλσζεί ζπλέδξηα, δηεκεξίδεο, έρνπλ θαηαηεζεί απφςεηο απφ εηδηθνχο θαη κε, έρεη παξέκβεη κε ζπγθεθξηκέλε πξφηαζή ηεο ε Διιεληθή Έλσζε γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ θαη ηνπ Πνιίηε ππέξ ηνπ ζξεζθεηνινγηθνχ πξνηχπνπ θαη γεληθά ππήξρε κηα θηλεηηθφηεηα ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ε νπνία φκσο 26 Βι. Χλέπαρ, φ.π, ζ Αληίζεηνο ν Χπςζόγονορ, ΔΝΟΒΔ, ζ

15 δελ επέθεξε νπζηαζηηθή αιιαγή ζην πεξηερφκελν ηνπ καζήκαηνο, κνινλφηη ηα βηβιία άιιαμαλ πξνο κηα ιηγφηεξν θαηερεηηθή θαηεχζπλζε. Απφ ηηο πξνηάζεηο πνπ δηαηππψζεθαλ πεξηζζφηεξν πεηζηηθή αθνχγεηαη ε πξφηαζε ηνπ εθδφηε ηνπ πεξηνδηθνχ «Νέα Δζηία». Ενπκπνπιάθε γηα έλα ππνρξεσηηθφ κε θαηερεηηθφ βηβιηθφ κάζεκα ρσξίο απαιιαγέο, πνπ ζα θαηαθάζθεη ζηηο αξρέο ηνπ νπδεηεξφζξεζθνχ ζρνιείνπ, ζα πξνσζεί ηε γλψζε θαη φρη ηελ πίζηε θαη ζα ζέβεηαη ηε ζξεζθεπηηθή ζπλείδεζε φισλ αλεμαηξέησο ησλ καζεηψλ. Καηά ηνλ Ενπκπνπιάθε ν θφζκνο ηεο Βίβινπ είλαη ν θφζκνο ηνπ Κνξαλίνπ θαζψο απφ ηνπο 25 πξνθήηεο ηνπ Κνξαλίνπ νη 21 είλαη βηβιηθά πξφζσπα. πλεπψο ε βηβιηθή δηδαζθαιία ζα απνηειέζεη ηε βάζε θαη γηα ηελ δηδαζθαιία ηνπ Ηζιάκ, ζξεζθεία, ε νπνία ιφγσ ηεο νζσκαληθήο πεξηφδνπ, έρεη επεξεάζεη ηε κνπζηθή, ην ρνξφ, ηελ ελδπκαζία, ηε δηαηξνθή, ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ λννηξνπία ησλ Διιήλσλ 28. Έλα ηέηνην κάζεκα ζα ζπκβάιιεη ζηελ δηαδηθαζία ελζσκάησζεο ησλ κνπζνπικάλσλ καζεηψλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη ζα βνεζήζεη ηνπο Έιιελεο καζεηέο λα θαηαλνήζνπλ θαιχηεξα ηα ήζε ησλ ζπκκαζεηψλ ηνπο. 28 Βι. Ζοςμποςλάκηρ, φ.π, ζ