ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΥΟΛΗ. Σνκέαο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ θαη Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ. Η ηζφηεηα αληηκέησπε κε ην ζξεζθεπηηθφ πινπξαιηζκφ:

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΥΟΛΗ Σνκέαο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ θαη Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ Η ηζφηεηα αληηκέησπε κε ην ζξεζθεπηηθφ πινπξαιηζκφ: νη εμαηξέζεηο ιφγσ ζξεζθείαο απφ γεληθνχο θαη νπδέηεξνπο λφκνπο. δηαηξηβή επί δηδαθηνξία Διέλε Καιακπάθνπ (Τπφηξνθνο Η.Κ.Τ.) Δπηβιέπνπζα θαζεγήηξηα: Ιθηγέλεηα Κακηζίδνπ, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα Ννκηθήο Α.Π.Θ. Μέιε ηεο ζπκβνπιεπηηθήο επηηξνπήο: Αληψλεο Μαληηάθεο, Οκφηηκνο Καζεγεηήο Ννκηθήο Α.Π.Θ. αξάληεο Οξθαλνπδάθεο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Ννκηθήο Α.Π.Θ. Μέιε ηεο εμεηαζηηθήο επηηξνπήο: Αζελά Κνηζάκπαζε, Καζεγήηξηα Ννκηθήο Α.Π.Θ. Γεψξγηνο σηεξέιεο, Καζεγεηήο Ννκηθήο Αζελψλ. Κσλ/λνο Σζηηζειίθεο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Σκήκαηνο Βαιθαληθψλ, ιαβηθψλ θαη Αλαηνιηθψλ πνπδψλ Παλεπηζηεκίνπ Μαθεδνλίαο Παλαγηψηεο Μαληδνχθαο, Δπίθνπξνο Καζεγεηήο Ννκηθήο Α.Π.Θ. Θεζζαινλίθε,

2 ΔΙΑΓΩΓΗ ΠΡΩΣΟ ΜΔΡΟ Η ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ηνπ θξάηνπο ππφ ηνλ έιεγρν ησλ αξρψλ ηεο ηζφηεηαο θαη ηνπ πινπξαιηζκνχ ζηε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ 1.1.Η ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ησλ γεληθψλ λφκσλ σο αηειήο εγγχεζε γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ Σν πεδίν ηεο νπδεηεξφηεηαο: ην θνζκηθφ θξάηνο θαη ε ζέζε ησλ πηζηψλ απέλαληί ηνπ Ζ ηζφηεηα σο ζεκέιην ησλ ππνρξεψζεσλ ησλ πνιηηψλ θαη νη εμαηξέζεηο απφ απηέο σο απφξξνηα ηεο αξρήο ηνπ πινπξαιηζκνχ Ζ πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ σο αξρήο ηεο νπδέηεξεο εθπαίδεπζεο θαη ε ππνρψξεζή ηνπ ζηελ πξάμε. 1.2.Η θάκςε ηεο νπδεηεξφηεηαο σο επηηαγή ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηεο απαγφξεπζεο ησλ δηαθξίζεσλ Ζ ξχζκηζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ: αλαδήηεζε θξηηεξίσλ ζηε ζπγθξηηηθή λνκνινγία Ζ ζεηηθή πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζην παξάδεηγκα ησλ θαλφλσλ εξγαζίαο θαη δεκφζηαο πγείαο Ζ απαγφξεπζε ησλ δηαθξίζεσλ σο ζεκέιην γηα ηελ εηζαγσγή επλντθψλ εμαηξέζεσλ ππέξ ησλ πηζηψλ. ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ Σα φξηα ηνπ πινπξαιηζκνχ: ε εγγχεζε ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη ηεο ηζφηεηαο ησλ πηζηψλ απέλαληη ζηηο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο 2.1.Η ηζνξξνπία ηεο απηνλνκίαο ησλ εθθιεζηψλ κε ηα δηθαηψκαηα ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο θαη ησλ κειψλ ηνπο Σν θαζήθνλ αθνζίσζεο ζηελ εθθιεζία σο πεξηνξηζηηθή ζπλζήθε ησλ δηθαησκάησλ: ε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ Ζ ζρέζε εηεξαξρίαο θξάηνπο θαη εθθιεζίαο: ν δεκφζηνο έιεγρνο ησλ πνηλψλ ηεο Δθθιεζίαο ηεο Διιάδαο. 2.2.Η απηνλνκία ηεο κεηνλφηεηαο ππφ ηνλ έιεγρν ηεο αξρήο ηεο ηζφηεηαο: ην παξάδεηγκα ηνπ ηζιακηθνχ δηθαίνπ ζηε Γ. Θξάθε H ππνρξεσηηθή ππαγσγή ζηνλ ηεξφ λφκν ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο ζηε Γ. Θξάθε: πξνζηαζία ή δπζκελήο δηάθξηζε; Ζ πξναηξεηηθή ππαγσγή ζηνλ ηεξφ λφκν: ε ίζε κεηαρείξηζε ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο κεηαμχ ηνπ δηθαηψκαηνο εμφδνπ θαη ηνπ δηθαηψκαηνο ζηε θσλή. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 1

3 ΔΙΑΓΩΓΗ i.ζ ζέζε ηνπ πξνβιήκαηνο...7 ii.οη ζεσξεηηθέο πξνθείκελεο...9 iii.πεδίν, κέζνδνο θαη ζθνπφο ηεο έξεπλαο...16 ΠΡΩΣΟ ΜΔΡΟ Η ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ηνπ θξάηνπο ππφ ηνλ έιεγρν ησλ αξρψλ ηεο ηζφηεηαο θαη ηνπ πινπξαιηζκνχ ζηε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ Η ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ησλ γεληθψλ λφκσλ σο αηειήο εγγχεζε γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ Σν πεδίν ηεο νπδεηεξφηεηαο: ην θνζκηθφ θξάηνο θαη ε ζέζε ησλ πηζηψλ απέλαληί ηνπ Μνληέια ρσξηζκνχ θξάηνπο θαη ζξεζθείαο ζηελ Δπξψπε Σν θνζκηθφ θξάηνο: νη ηζηνξηθέο θαη ζεσξεηηθέο ηνπ θαηαβνιέο Ζ δηαθνξνπνίεζε ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο θαη εθθνζκίθεπζεο ηεο θνηλσλίαο Καλνληζηηθέο νξηνζεηήζεηο ηεο αξρήο ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο Ζ ξήμε ηεο λεσηεξηθφηεηαο κε ηε ζξεζθείαθαη ε αηνκηθή επαλνηθείνπίεζή ηεο...44 πκπέξαζκα Η ηζφηεηα σο ζεκέιην ησλ ππνρξεψζεσλ ησλ πνιηηψλ θαη νη εμαηξέζεηο απφ απηέο σο απφξξνηα ηεο αξρήο ηνπ πινπξαιηζκνχ Ζ ππνρξέσζε ζπκκφξθσζεο ησλ πηζηψλ ζηνπο λφκνπο ππφ ηα άξζξα 13 πλη.θαη 9 ΔΓΑ ξνη ηεο ππαγσγήο πεπνηζήζεσλ θαη πξαθηηθψλ ζην πεδίν πξνζηαζίαο ηνπ άξζξνπ 9 ΔΓΑ Ζ απαξέγθιηηε ζξεζθεπηηθή νπδεηεξφηεηα ηεο γεληθήο θνξνινγηθήο θαη αζθαιηζηηθήο ππνρξέσζεο Ζ ελαιιαθηηθή ζεηεία σο επρέξεηα ηνπ λνκνζέηε θαη σο δηθαίσκα ππφ ηελ αξρή ηνπ πινπξαιηζκνχ Ζ νπδέηεξφηεηα σο εγγχεζε ηεο απαγφξεπζεο ησλ δηαθξίζεσλ: ε ππφζεζε ησλ ηαπηνηήησλ Ζ απφθιηζε απφ ηελ ηππηθή ηζφηεηα, φξνο γηα ηελ εκπέδσζε ηνπ πινπξαιηζκνχ...73 πκπέξαζκα Η πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ σο αξρήο ηεο νπδέηεξεο εθπαίδεπζεο θαη ε ππνρψξεζή ηνπ ζηελ πξάμε Ζ εμαίξεζε απφ ην νκνινγηαθφ κάζεκα θαη ε πξνζθπγή ζηελ ηδησηηθή εθπαίδεπζε σο αλεπαξθή εξγαιεία πινπξαιηζκνχ Ζ ακθηιεγφκελε νπδεηεξφηεηα ησλ καζεηηθψλ παξειάζεσλ θαη ησλ «Δζηαπξσκέλσλ» ζηα ζρνιεία Ζ δεκφζηα άζθεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαζεθφλησλ απέλαληη ζην θνζκηθφ θξάηνο: ε ππφζεζε ηεο καληίιαο Σν επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο ηνπ θξάηνπο: ε κεηαθχιηζε ηεο ππνρξέσζεο νπδεηεξφηεηαο ζηα ππνθείκελα Ο απνθιεηζκφο ησλ κνπζνπικαλίδσλ απφ ηελ εθπαίδεπζε: ε ήηηα ηνπ πινπξαιηζκνχ πκπέξαζκα

4 1.2.Η θάκςε ηεο νπδεηεξφηεηαο σο επηηαγή ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηεο απαγφξεπζεο ησλ δηαθξίζεσλ Η ξχζκηζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ: αλαδήηεζε θξηηεξίσλ ζηε ζπγθξηηηθή λνκνινγία Ο πινπξαιηζκφο ζην ΔΓΓΑ, σο γεγνλφο θαη σο αξρή πνπ δηέπεη ηελ εξκελεία ησλ δηθαησκάησλ Ζ δηαρείξηζε ελφο ελεξγνχ πινπξαιηζκνχ απφ ηε δηνίθεζε: ε ππφζεζε Begum ζηε Μ. Βξεηαλία Ζ ξχζκηζε ηνπ πινπξαιηζκνχ απφ ην λνκνζέηε σο εγγχεζε ηζφηεηαο: ε ππφζεζε Ludin ζηε Γεξκαλία Ζ αλαπαξαγσγή ζηεξενηχπσλ κέζσ ησλ λνκνζεηηθψλ ξπζκίζεσλ: ε ππφζεζε S.A.S. θαηά Γαιιίαο Ζ επηβάξπλζε ζηελ άζθεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο,ζεκέιην γηα ηελ εηζαγσγή εμαηξέζεσλ: ε νπηηθή ηνπ Αλψηαηνπ Γηθαζηήξηνπ ησλ HΠΑ Ζ εχινγε δηεπζέηεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, έθθαλζε ηεο αξρήο ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο: ε ζπλδξνκή ηνπ Αλσηάηνπ Γηθαζηεξίνπ ηνπ Καλαδά πκπέξαζκα Η ζεηηθή πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο ζην παξάδεηγκα ησλ θαλφλσλ εξγαζίαο θαη δεκφζηαο πγείαο Ζ εκθάληζε ζηε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ ησλ «θαηαξρήλ νπδέηεξσλ θαη γεληθψλ θαλφλσλ» θαη ηεο «εχινγεο δηεπζέηεζεο» Σα ζξεζθεπηηθά θαζήθνληα ηνπ πηζηνχ ελψπηνλ ησλ εξγαζηαθψλ θαλφλσλ: ε παξαίηεζε σο ξπζκηζηήο ζηε ζχγθξνπζε Τπφζεζε Eiweda: ε ηζνξξνπία ησλ εξγαζηαθψλ θαλφλσλ θαη ηεο ζξεζθεπηηθήο εκθάληζεο σο λέα δηθαητθή ζηαζεξά Ζ απαίηεζε γηα εηιηθξηλή δέζκεπζε ηνπ εξγαδφκελνπ πηζηνχ ζηηο επηηαγέο κηαο ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηαο Ζ πξνζηαζία ηεο κεηνλφηεηαο εληφο ηεο κεηνλφηεηαο ζην παξάδεηγκα ησλ εμαηξέζεσλ απφ θαλφλεο δεκφζηαο πγείαο πκπέξαζκα Η απαγφξεπζε ησλ δηαθξίζεσλ σο ζεκέιην γηα ηελ εηζαγσγή επλντθψλ εμαηξέζεσλ ππέξ ησλ πηζηψλ Σν επηθνπξηθφ άξζξν 14 ΔΓΑ: ε δηάζηαζε αλάκεζα ζηε δηαθνξεηηθή θαη ηε δηαθξηηηθή κεηαρείξηζε Ζ πξνζηαζία απφ άκεζεο δηαθξίζεηο ιφγσ ζξεζθείαο: ε ππνρξέσζε γηα φκνηα κεηαρείξηζε Τπφζεζε Θιηκκέλνο: ε δηαθνξεηηθή κεηαρείξηζε σο πξνζηαζία απφ ηηο έκκεζεο δηαθξίζεηο Ζ ζχγθξηζε θαη ε ζπκκεηνρή ζε κεηνλφηεηα σο παξάγνληεο έκκεζεο δηάθξηζε Ζ ζξεζθεπηηθή εκθάληζε σο παξάδεηγκα έκκεζνπο δπζκελνχο δηάθξηζεο ζηελ εξγαζία (νδεγία 2000/78/ΔΚ) Σν φξην ζηελ απαγφξεπζε ησλ έκκεζσλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ζξεζθείαο: ε ηζφηεηα θχινπ

5 Οη αλαγθαίνη πεξηνξηζκνί ζηελ εκθάληζε ησλ ηεξέσλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ πκπέξαζκα Γεληθφ πκπέξαζκα Πξψηνπ Μέξνπο ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ Σα φξηα ηνπ πινπξαιηζκνχ: ε εγγχεζε ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη ηεο ηζφηεηαο ησλ πηζηψλ απέλαληη ζηηο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο Η ηζνξξνπία ηεο απηνλνκίαο ησλ εθθιεζηψλ κε ηα δηθαηψκαηα ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο θαη ησλ κειψλ ηνπο Σν θαζήθνλ αθνζίσζεο ζηελ εθθιεζία σο πεξηνξηζηηθή ζπλζήθε ησλ δηθαησκάησλ: ε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ Ζ ελέξγεηα ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ απέλαληη ζηηο εθθιεζίεο ππφ ηε ζεψξεζή ηνπο θαη σο αληηθεηκεληθψλ αξρψλ Ζ ζπλαίλεζε ζηε δενληνινγία ησλ εθθιεζηψλ, ιφγνο πεξηνξηζκνχ ηεο ειεπζεξίαο έθθξαζεο ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο Ζ αμηνπηζηία ησλ εθθιεζηψλ, κέηξν ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηνπ ηδησηηθνχ βίνπ ησλ εξγαδνκέλσλ ηεο Ο πεξηνξηζκέλνο δηθαζηηθφο έιεγρνο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θπξψζεσλ ζηνπο θιεξηθνχο Ζ ππφ φξνπο απνδέζκεπζε ησλ εθθιεζηψλ εξγνδνηψλ απφ ηελ αξρή ηεο ίζεο κεηαρείξηζεο (νδεγία 2000/78/ΔΚ) πκπέξαζκα Η ζρέζε εηεξαξρίαο θξάηνπο θαη εθθιεζίαο: ν δεκφζηνο έιεγρνο ησλ πνηλψλ ηεο Δθθιεζίαο ηεο Διιάδαο Ο ζεβαζκφο ησλ ηεξψλ θαλφλσλ ηεο Δθθιεζίαο σο πξνζηαζία ηεο απηνλνκίαο ηεο ππφ ην άξζξν 13 πλη Ο έιεγρνο ησλ γεληθψλ λφκσλ ζηε βάζε ησλ ηεξψλ θαλφλσλ: κηα ζενθξαηηθή πξνζέγγηζε ηνπ πληάγκαηνο Ο πινπξαιηζκφο σο εηεξαξρία κεηαμχ ηεο εθθιεζηαζηηθήο θαη ηεο θξαηηθήο έλλνκεο ηάμεο Ζ εηεξαξρία ζηε δηθαζηηθή πξάμε: ν αθπξσηηθφο έιεγρνο ησλ εθθιεζηαζηηθψλ πνηλψλ Ζ αβέβαηε πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ εληφο ηνπ απηνδηνίθεηνπ Αγίνπ ξνπο Ζ απνρψξεζε ηνπ πηζηνχ απφ ηελ εθθιεζηαζηηθή θνηλφηεηα, χζηαηε εγγχεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ηνπ ειεπζεξίαο πκπέξαζκα Η απηνλνκία ηεο κεηνλφηεηαο ππφ ηνλ έιεγρν ηεο αξρήο ηεο ηζφηεηαο: ην παξάδεηγκα ηνπ ηζιακηθνχ δηθαίνπ ζηε Γ. Θξάθε H ππνρξεσηηθή ππαγσγή ζηνλ ηεξφ λφκν ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο ζηε Γ. Θξάθε: πξνζηαζία ή δπζκελήο δηάθξηζε; Ζ πξνζηαζία ηεο κεηνλφηεηαο θαη ησλ κειψλ ηεο ππφ ην δηεζλέο δίθαην: ε επηδίσμε ηεο πξαγκαηηθήο ηζφηεηαο

6 Ζ ίζε κεηαρείξηζε σο θνηλφο παξνλνκαζηήο ζηηο πλζήθεο γηα ην θαζεζηψο ηεο κεηνλφηεηαο ηεο Γ. Θξάθεο Σν πεξηερφκελν ηεο ίζεο κεηαρείξηζεο κεηαμχ εμνκνίσζεο θαη πξαγκαηηθήο ηζφηεηαο ζηηο απνθάζεηο ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο ινη κεηνλνηηθνί, φινη ίδηνη ελψπηνλ ηνπ Αξείνπ Πάγνπ: ε δηαθνξεηηθή δηθαηνηαμία σο ππνρξεσηηθή πξνζηαζία Ζ εθαξκνγή ελφο ζξεζθεπηηθνχ δηθαίνπ ππφ ηνλ έιεγρν ηεο αξρήο ηεο ηζφηεηαο ζην άξζξν 4 παξ.1 πλη H ππνρξεσηηθή εθαξκνγή ηνπ ηεξνχ λφκνπ σο δπζκελή δηάθξηζε ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο πκπέξαζκα Η πξναηξεηηθή ππαγσγή ζηνλ ηεξφ λφκν: ε ίζε κεηαρείξηζε ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο κεηαμχ ηνπ δηθαηψκαηνο εμφδνπ θαη ηνπ δηθαηψκαηνο ζηε θσλή Ζ κεηνίθεζε, ν πνιηηηθφο γάκνο θαη ε πξνζθπγή ζηα ηαθηηθά δηθαζηήξηα, ηεθκήξηα απεκπφιεζεο ηνπ ηεξνχ λφκνπ Ζ επηινγή ηνπ Αζηηθνχ Κψδηθα: ην δηθαίσκα εμφδνπ απφ ηε κεηνλφηεηα σο ζπλζήθε πινπξαιηζκνχ Ζ πξναηξεηηθή ππαγσγή ζε έλα ζξεζθεπηηθφ δίθαην σο αμίσζε ηεο απαγφξεπζεο ησλ έκκεζσλ δηαθξίζεσλ; Ζ εθαξκνγή ηνπ ηζιακηθνχ δηθαίνπ ζε έληαζε κε ηελ ηζφηεηα θχινπ Σν δηθαίσκα ζηε θσλή εληφο ηεο κεηνλφηεηαο: νη δηαδηθαζηηθέο εγγπήζεηο ελψπηνλ ηνπ Μνπθηή Ζ «αλνηρηή» εξκελεία ηεο δεκφζηαο ηάμεο θαηά ηνλ έιεγρν ησλ απνθάζεσλ ηνπ Μνπθηή Ο ζεβαζκφο ηνπ ηεξνχ λφκνπ ζε πιαίζην ππνρξεσηηθήο ππαγσγήο ζηα ηαθηηθά δηθαζηήξηα Σν παξάδεηγκα ηεο δηθαζηηθήο εθαξκνγήο ηνπ εβξατθνχ λφκνπ: πξνζηαζία ή επέκβαζε ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία; πκπέξαζκα Γεληθφ πκπέξαζκα Γεχηεξνπ Μέξνπο ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ- ΠΖΓΔ

7 πληνκνγξαθίεο - Α.Π.:Άξεηνο Πάγνο - ΑΠΓΠΥ: Αξρή Πξνζηαζίαο Γεδνκέλσλ Πξνζσπηθνχ Υαξαθηήξα - Βνπι: Βνχιεπκα - Γλσκ: Γλσκνδφηεζε - Γηνηθ: Γηνηθεηηθφ - Δ.Α.: Δπηηξνπή Αλαζηνιψλ. - Δι.πλ.: Διεγθηηθφ πλέδξην. - ΔΓΓΑ: Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ - ΔΔΓΑ: Δζληθή Δπηηξνπή Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ - ΔΔπΓΑ: Δπξσπατθή Δπηηξνπή ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ - ΓΑΠΓ: Γηεζλέο χκθσλν γηα ηα Αηνκηθά θαη Πνιηηηθά Γηθαηψκαηα - ΓΚΟΠΓ: Γηεζλέο χκθσλν γηα Κνηλσληθά, Οηθνλνκηθά θαη Πνιηηηζηηθά Γηθαηψκαηα - Δθ.: Δθεηείν - Μνλ.: Μνλνκειέο - ΝΚ : Ννκηθφ πκβνχιην ηνπ Κξάηνπο - Πιεκ.: Πιεκκειεηνδηθείν - Πνι.: Πνιπκειέο - Πξ.: Πξσηνδηθείν - ηδ : πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο - πκβ.: πκβνχιην - Σξ.: Σξηκειέο Πεξηνδηθά - Αξκ.: Αξκελφπνπινο - ΑξρΝ: Αξρείν Ννκνινγίαο - ΓηΑ: Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ - ΔΓΓΓΓ : Δπηζεψξεζε Γεκνζίνπ Γηθαίνπ θαη Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ - ΔπΑξκ.: Δπεηεξίδα Αξκελφπνπινπ - ΔθεκΓΓ: Δθεκεξίδα Γεκνζίνπ Γηθαίνπ - ΔιΓλε: Διιεληθή Γηθαηνζχλε - ΔΔΝ: Διιεληθή Δπηζεψξεζε Ννκηθψλ - ΘΠΓΓ: Θεσξία θαη Πξάμε Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ - ΝνΒ: Ννκηθφ Βήκα - ΠνηλΓλε: Πνηληθή Γηθαηνζχλε - Σν: Σν χληαγκα - Arch.Phil.droit: Archives de Philosophie du droit - DJCIL:Duke Journal of Comparative & International Law - EJLS:European Journal of Legal Studies - Eur.Constit.L.Rev: European Constitution Law Review - FemLegStud: Feminist Legal Studies - EJWS: European Journal of Women Studies - JIMI/RIMI: Revue de l'integration et de la migration internationale - JLP:Journal of Legal Pluralism and Unofficial Law - LCH: Law, Culture and the Humanities - NQHR: Netherlands Quarterly of Human Rights - OJLR:Oxford Journal of Law and Religion. - RHDI: Revue Hellenique de droit International - RTDH: Revue Σrimestrielle de Droits de l Homme 6

8 ΔΙΑΓΩΓΗ i. Η ζέζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Ζ πξψηε ππφζεζε ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο πνπ απαζρφιεζε ην Αλψηαην Οκνζπνλδηαθφ Γηθαζηήξην ησλ ΖΠΑ ήηαλ κηα ππφζεζε δηγακίαο ζηα Ο θ. Reynolds θαηεγνξήζεθε γηα δηγακία θαη δήηεζε λα αξζεί ν θαηαινγηζκφο ηνπ αδηθήκαηνο επηθαινχκελνο ηα ζξεζθεπηηθά ηνπ θαζήθνληα: «(...)είλαη θαζήθνλ φισλ ησλ αλδξψλ πνπ αλήθνπλ ζηελ εθθιεζία (ησλ Μνξκφλσλ) λα πξάηηνπλ πνιπγακία, εθφζνλ ηνπο ην επηηξέπνπλ νη πεξηζηάζεηο (...) θαζήθνλ πνπ αλαθέξεηαη ζε πνιιά βηβιία πνπ ε εθθιεζία ζεσξεί ηεξά, κεηαμχ δε άιισλ, ζηε Βίβιν (...) ελψ ε άξλεζε ή ε απνηπρία λα αζθήζεη θαλείο ηελ πνιπγακία, εθφζνλ νη πεξηζηάζεηο ην επηηξέπνπλ, ζεκαίλεη ηηκσξία ζηε κεηαζαλάηην δσή». Ο δηθαζηήο Morrison R. Waite, γξάθνληαο ηελ νκφθσλε απφθαζε ηνπ Γηθαζηεξίνπ, ηφληζε φηη εθφζνλ απφ ην χληαγκα ν λνκνζέηεο δελ κπνξεί λα εκπνδίζεη ηελ ειεχζεξε άζθεζε ηεο ζξεζθείαο, ην εξψηεκα είλαη αλ ν ζπγθεθξηκέλνο λφκνο πνπ απαγνξεχεη ηε δηγακία εηζάγεη έλα ηέηνην αζέκηην εκπφδην. ηε ζπλέρεηα, εθφζνλ δηαπίζησζε φηη είλαη αδχλαην λα νξίζεη ηε ζξεζθεία, ζεψξεζε σο θξίζηκν λα νξηζηεί ην «πνηα είλαη ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία πνπ ην χληαγκα εγγπάηαη». Αλαηξέρνληαο ινηπφλ ζηα πξψηα ακεξηθαληθά ζπληαγκαηηθά θείκελα έθξηλε φηη «νη λφκνη ζπληζηνχλ ην κέζν κε ην νπνίν ε θπβέξλεζε δξα, θαη ελψ δελ κπνξνχλ λα επέκβνπλ ζηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαη ηδέεο, κπνξνχλ λα επέκβνπλ ζηηο ζξεζθεπηηθέο πξαθηηθέο. Γειαδή, αλ θάπνηνο πίζηεπε φηη νη αλζξσπνζπζίεο ζπληζηνχλ αλαγθαίν κέξνο ηεο ζξεζθεπηηθήο ηνπ ιαηξείαο ζα κπνξνχζε ζνβαξά λα ππνζηεξηρηεί φηη ε θπβέξλεζε δελ κπνξεί λα ηηο εκπνδίζεη; Μπνξεί θάπνηνο λα επηθαιεζηεί ην αληίζεην βάζεη ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπ πεπνηζήζεσλ; Μηα θαηαθαηηθή απάληεζε ζα ζήκαηλε φηη ε ζξεζθεπηηθή πίζηε θαζίζηαηαη αλψηεξε ησλ λφκσλ ηνπ θξάηνπο, φηη επηηξέπεηαη ζηνλ θαζέλα λα νξίδεη ν ίδηνο ην λφκν γηα ηνλ εαπηφ ηνπ. ε ηέηνηεο ζπλζήθεο ε θπβέξλεζε ζα ππήξρε κφλν θαη φλνκα». Ο δηθαζηήο θαηέιεμε φηη εθφζνλ «ε πνιπγακία ππήξμε πάληα ζπάληα ζηα βφξεηα θαη δπηηθά έζλε ηεο Δπξψπεο (...)δελ ζπληζηά παξαβίαζε ηνπ πληάγκαηνο ε απαγφξεπζή ηεο αθφκα θαη αλ ζπληζηά «άζθεζε ζξεζθείαο». 1 1 Reynolds v. US, 98 US 145 (1879), δηαζέζηκε ειεθηξνληθά ζηε βάζε Σν 2004 αθφκα κία ππφζεζε πνιπγακίαο απαζρφιεζε ην Αλψηαην Γηθαζηήξην ηεο Πνιηηείαο ηεο Utah, φπνπ θαη πάιη θξίζεθε φηη ε πνηληθή θαηαδίθε δελ παξαβίαδε ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. κε βάζε ηελ αηηηνινγία ηεο 7

9 Απηή ε ππφζεζε αλαδεηθλχεη θξίζηκα δεηήκαηα πνπ ζέηεη ε πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο αθφκε θαη ζήκεξα. Έλαο πηζηφο κηαο ζξεζθεπηηθήο θνηλφηεηαο επηθαιείηαη ην ζξεζθεπηηθφ ηνπ θαζήθνλ γηα λα εμαηξεζεί απφ ηελ εθαξκνγή ελφο λφκνπ γεληθήο εθαξκνγήο πνπ δελ έρεη ζθνπφ λα παξεκπνδίζεη ηελ άζθεζε ηεο ζξεζθείαο ηνπ, αιιά θαη απνηέιεζκα εηζάγεη έλα ηέηνην εκπφδην. Ο δηθαζηήο πνπ θαιείηαη λα θξίλεη, εμαξρήο δηεπθξηλίδεη φηη δελ κπνξεί λα νξίζεη ηε ζξεζθεία, άξα δελ εμεηάδεη αλ ε ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή είλαη ζξεζθεπηηθή ή φρη. Δμεηάδεη κφλν αλ απηή κπνξεί δηθαηνινγεκέλα λα πεξηνξηζηεί, αλ εληάζζεηαη ή φρη ζηελ πξνζηαζία πνπ παξέρεηαη ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. ηε ζπλέρεηα δηαρσξίδεη κεηαμχ ηεο πξνζηαζίαο ηεο ειεπζεξίαο ηεο ζπλείδεζεο θαη ηεο άζθεζεο - εθδήισζεο ηεο ζξεζθείαο, δηεπθξηλίδνληαο φηη ε πξψηε πξνζηαηεχεηαη απφιπηα, αιιά ε δεχηεξε ππφ πξνυπνζέζεηο. Αλαγλσξίδεη ινηπφλ φηη ε επηθαινχκελε πξαθηηθή ππάγεηαη ζηελ έλλνηα ηεο «άζθεζεο ηεο ζξεζθείαο» αιιά απηφ δελ είλαη αξθεηφ γηα λα θάκςεη ηελ εθαξκνγή ελφο λφκνπ γεληθήο εθαξκνγήο θαη λα δηθαηνινγήζεη ηε κε ζπκκφξθσζε ηνπ πηζηνχ ζε απηφλ. Γηφηη δηαθνξεηηθά, αλαηξείηαη ε ππεξνρή ησλ λφκσλ ηνπ θξάηνπο έλαληη ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαλφλσλ, ε ζρέζε δηθαίνπ κεηαμχ ηνπ θξάηνπο θαη ηνπ αηφκνπ, θαη ηειηθά ν ίδηνο ν ιφγνο χπαξμεο ηεο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο λα ςεθίδεη, δειαδή, κε ηα φξγαλα ηεο λνκνζεηηθήο ηεο εμνπζίαο λφκνπο, λα ηνπο εθηειεί κε ηα φξγαλα ηεο εθηειεζηηθήο εμνπζίαο θαη λα ηνπο εθαξκφδεη κε ηνπο δηθαζηέο ηεο. Σέινο, ε θξίζε αλάγεηαη ζηνλ «πνιηηηζκφ» πνπ αλήθεη ην ζπγθεθξηκέλν θξάηνο, γηα λα θαηαιήμεη φηη ε ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή δελ πξνζηαηεχεηαη ππφ ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία. Ζ επίθιεζε ηεο ζξεζθείαο γηα ηελ εμαίξεζε απφ λφκνπο γεληθήο εθαξκνγήο δελ άπηεηαη ινηπφλ κφλν ηεο πξνζηαζίαο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο. Θέηεη πξνθιήζεηο ζηελ απνζηνιή ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο γηα ηελ εληαία ξχζκηζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, κέζσ ηεο παξαγσγήο ησλ λφκσλ θαη ηεο εθηέιεζήο ηνπο γηα φινπο, ρσξίο πξνλφκηα θαη δηαθξίζεηο. 2 Αλάγεηαη ζε δεηήκαηα ζρέζσλ ηνπ θξάηνπο κε ηε ζξεζθεία θαη ηνπ θαλφλα δηθαίνπ κε ηε ζξεζθεπηηθή επηηαγή, άπηεηαη ηεο ηζφηεηαο φισλ ελψπηνλ ηνπ λφκνπ αλεμαξηήησο ζξεζθεχκαηνο, αιιά θαη ηεο πξνψζεζεο ηνπ πινπξαιηζκνχ. ε κηα πνιηηηθή θνηλφηεηα πνπ πνηληθνπνηεί γηα παξάδεηγκα, ηε δηγακία, ε άζθεζή ηεο σο ζξεζθεπηηθήο απφθαζεο Reynolds (State of Utah v Green, 2005 WL (Utah) (Sup Ct, Utah) δηαζέζηκε ειεθηξνληθά ζηε βάζε caselaw.findlaw.com. 2 Γηα ηελ άζθεζε ηεο λνκνζεηηθήο εμνπζίαο σο ζθνπνχ ησλ θξαηψλ βι. Κακηζίδνπ, Η. Ζ επηθχιαμε ππέξ ηνπ λφκνπ. Ωο πεξηνξηζκφο, εγγχεζε θαη δηάκεζνο ησλ ειεπζεξηψλ, άθθνπιαο, Θεζζαινλίθε, 2001, ζ

10 πξαθηηθήο ακθηζβεηεί ηελ επηινγή ηνπ δεκνθξαηηθά λνκηκνπνηεκέλνπ λνκνζέηε λα ηε ζέζεη εθηφο λφκνπ, ελψ ε αμίσζε γηα ηελ απνθπγή ηεο πνηλήο ιφγσ ζξεζθείαο ζέηεη δήηεκα ηζνλνκίαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε αδηαθνξία γηα ην γεγνλφο φηη κηα ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα πηνζεηεί απηή ηελ πξαθηηθή θαη ηελ επηβάιιεη σο θαζήθνλ ζηνπο πηζηνχο ηεο, ζέηεη δήηεκα ζεβαζκνχ ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ θαη ηεο ειεπζεξίαο ηνπ θαζελφο λα επηιέγεη ηνλ ηξφπν δσήο ηνπ. Πξνθχπηνπλ επνκέλσο εξσηήκαηα αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν πνπ έλα ζχγρξνλν, θηιειεχζεξν, δεκνθξαηηθφ θξάηνο κπνξεί λα αμηψλεη ηελ απαξέγθιηηε εθαξκνγή ησλ λφκσλ ηνπ, αθφκα θαη φηαλ απηή ζέηεη γηα θάπνηνπο πηζηνχο εκπφδηα ζηελ άζθεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπο θαζεθφλησλ. Αλαθνξηθά κε ην αλ ε πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο αμηψλεη ηελ εηζαγσγή εμαηξέζεσλ θαη πνηα είλαη ηα θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία νη εμαηξέζεηο ζα επηηξαπνχλ ζε θάπνηνπο θαη ζα απνθιεηζηνχλ γηα άιινπο, απνθεχγνληαο ηαπηφρξνλα ηνπο θηλδχλνπο ηεο αληζφηεηαο ή θαη ηεο θαηάρξεζεο. Δπίζεο, αλ ε πξνψζεζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ ζεκαίλεη ηελ απηνλνκία ησλ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ, αλαδεηνχληαη ηα φξηά ηεο θαη ε έθηαζε ζηελ νπνία έλα θξάηνο κπνξεί λα επέκβεη ζηελ εζσηεξηθή δσή ησλ θνηλνηήησλ, πξνθεηκέλνπ αθελφο λα δηαηεξήζεη ηελ πνιηηηθή ηνπ ελφηεηα, αθεηέξνπ λα απνθχγεη ηνλ παηεξλαιηζκφ. ii.οη ζεσξεηηθέο πξνθείκελεο. Απηά ηα εξσηήκαηα ζπλνςίδνληαη ζε κηα πξνβιεκαηηθή: πνηα είλαη ηα φξηα πνπ ζέηεη έλα θνζκηθφ θξάηνο ζηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία, πξνθεηκέλνπ λα εγγπεζεί ηελ ηζνλνκία θαη ηαπηφρξνλα λα πξνσζήζεη ηνλ πινπξαιηζκφ. Οη απαληήζεηο πνπ ζα δνζνχλ ζην πιαίζην ηεο παξαπάλσ πξνβιεκαηηθήο αλάγνληαη αλαγθαζηηθά ζηηο ζεσξήζεηο γηα ηελ πνιηηηθή θνηλφηεηα θαη ην ππνθείκελν θνξέα ησλ δηθαησκάησλ 3 : ν πηζηφο είλαη ην άηνκν πνπ αμηψλεη λα αζθεί ειεχζεξα απηφ πνπ πηζηεχεη θαη λα κελ πεξηνξίδεηαη απφ ην θηιειεχζεξν, νπδέηεξν θξάηνο, εθφζνλ δελ βιάπηεη ηνπο άιινπο ή είλαη ν ελεξγφο πνιίηεο πνπ νθείιεη λα 3 Βι. Μαληηάθεο, Α. Σν ππνθείκελν ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, θαηά ην άξζξν 25 παξ.1 ηνπ πληάγκαηνο, άθθνπιαο, Αζήλα Κνκνηελή, 1981, εηδ. ζ. 56 «(...) Γηθαίσκα ρσξίο θνξέα δελ λνείηαη: ην δηθαίσκα γελληέηαη καδί κε ην ππνθείκελν γηα ράξε ηνπ νπνίνπ θαη ππάξρεη. Ηζηνξηθά εμάιινπ ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ εκθαλίζηεθαλ καδί κε ηε γεληθή αλαγλψξηζε ηνπ αλζξψπνπ σο ππνθεηκέλνπ δηθαίνπ», θαη ζ. 61: «(...) ν «δηπιαζηαζκφο» ηνπ αλζξψπηλνπ πξνζψπνπ ζε άηνκν αθελφο θαη θνηλσληθφ άλζξσπν ή κέινο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ αθεηέξνπ. Κάζε κία απφ απηέο ηηο θαηαζηάζεηο αληηζηνηρεί ζε κηα ηδηαίηεξε ζέζε πνπ έρεη ν άλζξσπνο κέζα ζηελ θνηλσλία, θαζψο θαη ζε κηα ηδηαίηεξε δέζκε ζρέζεσλ πνπ δηαηεξεί κε ην Κξάηνο». 9

11 ζέηεη πξηλ θαη πάλσ απφ ηε ζξεζθεία ηνπ ην θαζήθνλ ηνπ γηα ηε ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή ηνπ θνηλφηεηα θαη ηελ ηήξεζε ησλ αξρψλ ηεο; Μήπσο ν ζεβαζκφο ηεο ηδηφηεηάο ηνπ σο κέινπο κηαο ζξεζθεπηηθήο θνηλφηεηαο ζπληζηά ηνλ φξν γηα λα αζθεί ηα δηθαηψκαηά ηνπ ρσξίο δηαθξίζεηο, σο ηζφηηκν κέινο ηεο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο; Οη ζξεζθείεο δηακνξθψλνπλ θαλφλεο γηα ηελ θαζεκεξηλή δσή θαη ηε ζπλχπαξμε ησλ πξνζψπσλ, αξρέο γηα ηελ αλζξψπηλε ζθέςε θαη δξάζε θαη επηρεηξνχλ λα πείζνπλ γηα ηελ αιήζεηα ησλ δνγκάησλ ηνπο. Μηα ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα κπνξεί λα ππάξμεη σο κηα νξγαλσκέλε ζπιινγηθφηεηα, λα εθιέγεη απηνχο πνπ ζα εξκελεχνπλ θαη ζα εθαξκφδνπλ ηηο αξρέο ηεο, λα κελ θαηαπηέδεη, λα επηρεηξεί λα πξνζαξκφζεη ηηο αξρέο ηεο ζηηο αλάγθεο ησλ κειψλ ηεο, λα επηδηψθεη λα πξαγκαηψζεη ηελ εηξεληθή ζπλχπαξμε κε ηνλ θαζεκεξηλφ ιφγν θαη ηελ πξάμε. Αιιά θαλέλα κέινο ηεο θνηλφηεηαο δελ κπνξεί λα ακθηζβεηήζεη ηελ ηεξφηεηα, ηελ απζεληία ηνπ ζξεζθεπηηθνχ δφγκαηνο. Ζ εξκελεία ηνπ ηεξνχ ιφγνπ είλαη ζεκηηή, αιιά φρη ε ακθηζβήηεζε ηνπ ηεξνχ ραξαθηήξα ηνπ. Δπνκέλσο, φπνηνο ακθηζβεηεί ην δφγκα απνρσξεί απφ ηελ θνηλφηεηα, ή δεκηνπξγεί κηα θαηλνχξηα.. Πξνθεηκέλνπ ινηπφλ λα πξαγκαησζεί ε θνηλσληθή ελφηεηα θαη ηαπηφρξνλα λα δηαζθαιηζζεί ν ζεβαζκφο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, νη αξρέο γηα ηελ νξγάλσζε κηαο θνηλσλίαο αλαδεηνχληαη ζε κηα άιιε πεγή, πνπ αθελφο δελ είλαη ηεξή, αθεηέξνπ είλαη θνηλή γηα φινπο: ηνλ νξζφ Λφγν. ινη νη άλζξσπνη έρνπλ βαζηθέο αλάγθεο γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ νπνίσλ εμαξηψληαη ν έλαο απφ ηνλ άιιν, ελψ φινη έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα ζθεθηνχλ, λα ζπδεηήζνπλ θαη λα εληνπίζνπλ εθείλνπο ηνπο θαλφλεο πνπ ζα δηαζθαιίζνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο ζε ζπλζήθεο ηζφηεηαο. Απηνί νη θαλφλεο γηα ηελ νξγάλσζε ηνπ θνηλνχ βίνπ, νη αξρέο δηθαηνζχλεο, κπνξνχλ λα εληνπηζηνχλ κέζσ ηεο έιινγεο δηαβνχιεπζεο φισλ ζε ηζφηηκε βάζε, άξα κπνξνχλ λα είλαη θαζνιηθά απνδεθηέο, ζηνηρείν αλαγθαίν γηα ηελ ελφηεηα ηεο θνηλφηεηαο θαη ηελ εγγχεζε ηεο ειεπζεξίαο ησλ κειψλ ηεο. Σα παξαπάλσ ζπληζηνχλ κηα απιντθή εθδνρή ηεο αθήγεζεο γηα ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ ρσξηζκνχ ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο απφ ηε ζξεζθεπηηθή εμνπζία ζην πιαίζην ηεο θηιειεχζεξεο θηινζνθηθήο παξάδνζεο 4. πλνςίδνληαο ην κεγάιν εχξνο ηεο παξάδνζεο απηήο, ν Ch. Larmore, επηρείξεζε έλαλ νξηζκφ: «ν θηιειεπζεξηζκφο ππήξμε ε ειπίδα φηη παξά ηελ ηάζε λα 4 Γηα κηα ζπλνιηθή θαη ζπλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζηνραζηψλ ηεο θηιειεχζεξεο παξάδνζεο ζε ζρέζε κε ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία βι. Ahdar, R. Leigh, I. Religious Freedom in the Liberal State, Oxford, Oxford University Press, 2013, ζ

12 δηαθσλνχκε ζε πνιχ ζεκαληηθά δεηήκαηα, κπνξνχκε λα βξνχκε έλα ηξφπν λα δήζνπκε καδί, πνπ λα απνθεχγεη ηε δχλακε ηεο βίαο. Τπήξμε ε πεπνίζεζε φηη κπνξνχκε λα ζπκθσλήζνπκε ζε έλαλ αμηαθφ ππξήλα, ζπλερίδνληαο φκσο λα δηαθσλνχκε γηα ην ηη ραξίδεη λφεκα ζηε δσή». 5 Ο θηιειεπζεξηζκφο ινηπφλ επηρεηξεί λα ξπζκίζεη εηξεληθά ην θνηλσληθφ γεγνλφο ηνπ πινπξαιηζκνχ, ζέηνληαο ηνπο φξνπο πξνθεηκέλνπ νη αξρέο νξγάλσζεο ηνπ θνηλνχ, δεκφζηνπ βίνπ, λα είλαη νηθνπκεληθέο ή ηνπιάρηζηνλ λα κπνξνχλ λα λνκηκνπνηεζνχλ ζηε ζπλαίλεζε φισλ. Με θχξην ζχγρξνλν εθθξαζηή ηεο ηνλ J. Rawls, ε θηιειεχζεξε ζεψξεζε ππνζηεξίδεη φηη νη αξρέο νξγάλσζεο κηαο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο δηακνξθψλνληαη κε θξηηήξηα ηα νπνία ππνδεηθλχεη ν νξζφο Λφγνο. Σν θξάηνο δηαρσξίδεηαη απφ ηε ζξεζθεία, είλαη θνζκηθφ, δελ δηθαηνινγεί ηηο πξάμεηο ηνπ ζηε βάζε ηεο εγγελνχο αλσηεξφηεηαο ζπγθεθξηκέλσλ ζξεζθεπηηθψλ αληηιήςεσλ ή άιισλ αληηιήςεσλ πεξί αγαζνχ (θαινχ βίνπ) θαη δελ επηρεηξεί λα επεξεάζεη ηηο πεπνηζήζεηο ησλ αλζξψπσλ. Δίλαη νπδέηεξν, επηδηψθεη λα εγγπεζεί ηελ ίζε ειεπζεξία φισλ, αλεμαξηήησο ζξεζθείαο θαη λα κελ επεξεάδεη ηνλ θνηλσληθφ πινπξαιηζκφ. Ζ ζξεζθεία ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο επηκέξνπο ηδησηηθέο ή θνηλσληθέο αληηιήςεηο θαη δελ αθνξά ηελ νξγάλσζε ηνπ δεκφζηνπ βίνπ, θαζψο δελ κπνξεί λα αμηψζεη νηθνπκεληθή ηζρχ ή γεληθεπκέλε ζπλαίλεζε. Οη θαλφλεο ηεο ξπζκίδνπλ κφλν ηνλ ηδησηηθφ βίν. 6 Δπνκέλσο, βαζηθή πξνθείκελε ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ είλαη ε αθεξεκέλε θαζνιηθή ηζφηεηα: φινη είλαη ειεχζεξνη θαη ίζνη ιφγσ ηεο θνηλήο ηνπο αλζξψπηλεο θχζεο. Ωο άηνκα απέλαληη ζην θξάηνο, σο πνιίηεο ηνπ θξάηνπο αιιά θαη σο άλζξσπνη - ζην πιαίζην ελφο πεξηνξηζκέλνπ ζηα εζληθά ζχλνξα θνζκνπνιηηηζκνχ - είλαη θνξείο ησλ ίδησλ δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ, 5 Larmore, Ch. Political Liberalism Political Theory, vol.18, 3,1990, ζ , εηδ. ζ Mesure, S. Renaut, A. Alter ego, Σα παξάδνμα ηεο δεκνθξαηηθήο ηαπηφηεηαο, (κηθ.) Φ. ηεθνπνχινπ, (εηζεπηκ.) Β. Βνπηζάθεο, Πφιηο, 2004, ζ Γηα ηε ζεσξία δηθαηνζχλεο ηνπ J. Rawls, βι. Κymlicka, W. Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, (κηθ εηζ.) Γ. Μνιχβαο, Πφιηο, 2005, ζ , Παπαγεσξγίνπ, Κ. Ζ πνιηηηθή δπλαηφηεηα ηεο δηθαηνζχλεο, πκβφιαην θαη ζπλαίλεζε ζηνλ John Rawls, Νήζνο, Αζήλα, 1994, Μνιχβαο, Γ. Γηθαηψκαηα θαη Θεσξίεο Γηθαηνζχλεο, Rawls, Dworkin, Nozick, Sen, Πφιηο, Αζήλα, χκθσλα κε ηon Rawls, θάζε θηιειεχζεξε δεκνθξαηηθή θνηλσλία δηέπεηαη απφ ηελ αξρή ηεο ηζνειεπζεξίαο αθελφο, ηελ αξρή ηεο «δηαθνξάο, θαη ηεο ηζφηεηαο ησλ επθαηξηψλ. Τπφ ηελ πξψηε αξρή, θάζε άηνκν απνιακβάλεη έλα ζχζηεκα ίζσλ βαζηθψλ ειεπζεξηψλ, ελψ ππφ ηε δεχηεξε αξρή ξπζκίδνληαη νη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο αληζφηεηeο πξνο ην κέγηζην φθεινο ησλ αδηθεκέλσλ. Δπίζεο, ηα αμηψκαηα θαη νη ζέζεηο εξγαζίαο είλαη αλνηρηέο ζε φινπο. Μφλν απηέο νη αξρέο δηθαηνζχλεο κπνξνχλ λα ζεκειησζνχλ ζηελ νξζνινγηθή απφθαζε έιινγσλ θαη ειεχζεξσλ αηφκσλ. Γηφηη κφλν απηέο ζα κπνξνχζαλ λα απνθαζηζηνχλ αλ φινη ήηαλ ζε κηα «πξσηαξρηθή» δεκφζηα δηαβνχιεπζε θαη βξίζθνληαλ ππφ έλα «πέπιν άγλνηαο», κε γλσξίδνληαο πνηα είλαη ε εηδηθφηεξε ζέζε ηνπο ζηελ θνηλσλία. Δπίζεο, ν Rawls αληηπαξαβάιιεη ηε ζεσξία ηνπ πεξί ελφο πνιηηηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ απέλαληη ζε έλαλ αμηαθφ, πεξηεθηηθφ ή ηειεηνθξαηηθφ θηιειεπζεξηζκφ. 11

13 αλεμαξηήησο επηκέξνπο εζλνηηθψλ, θπιεηηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ ή άιισλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο. 7 Σν θνζκηθφ θξάηνο κπνξεί φκσο λα ζέζεη φξηα ζηελ πξνζηαζία ηεο ζξεζθείαο, φηαλ νη απαηηήζεηο ηεο πξνο ηνπο πηζηνχο αληαγσλίδνληαη ηηο ππνρξεψζεηο ηνπο σο πνιίηεο. Δηδηθά κάιηζηα ζα ζέζεη φξηα, φηαλ νη απαηηήζεηο απηέο απεηινχλ ηηο βαζηθέο αξρέο ζηηο νπνίεο ζεκειηψλεηαη ε δσή ηεο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο. Σα ππνθείκελα δελ είλαη κφλν άηνκα, θνξείο δηθαησκάησλ, πνπ δξνχλ κε γλψκνλα ηα αηνκηθά ηνπο ζπκθέξνληα είλαη θαηαξρήλ κέιε ηεο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο (republic) θαη θνξείο κηαο θνηλήο πνιηηηθήο θνπιηνχξαο, πνπ ηα ίδηα πθαίλνπλ κέζσ ηεο ελεξγνχο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηνπο ζεζκνχο. Με βάζε απηή ηε ξεπνπκπιηθαληθή ζεψξεζε, πνπ ζπληζηά εζσηεξηθή θξηηηθή ζηνλ θηιειεπζεξηζκφ, ν βίνο ηνπ ελεξγνχ πνιίηε είλαη ε χςηζηε κνξθή βίνπ. Ζ βαζηθή θαη πξσηαξρηθή θνηλφηεηα ζηελ νπνία εληάζζεηαη ν άλζξσπνο είλαη ε Πνιηηεία, ελψ νη επηκέξνπο εληάμεηο ηνπ ζε θπιεηηθέο, ζξεζθεπηηθέο, πνιηηηζκηθέο θνηλφηεηεο, ζα γίλνληαη ζεβαζηέο κφλν αλ δελ παξεκπνδίδνπλ ζεκαληηθά ηελ θαιιηέξγεηα ησλ αξεηψλ ηνπ δηαιφγνπ, ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηνπ αλνηρηνχ πλεχκαηνο πνπ ην δεκνθξαηηθφ ήζνο απαηηεί γηα κηα δεκνθξαηηθή, πινπξαιηζηηθή Πνιηηεία. 8 Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε αληίιεςε πεξί νηθνπκεληθήο αλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο ζηελ νπνία ζηεξίδεηαη ν θηιειεπζεξηζκφο, έρεη θαηεγνξεζεί φηη ζπληζηά κηα πξνθξνχζηεην θιίλε γηα ηελ αλζξψπηλε εηεξφηεηα, νδεγψληαο ζε αθνκνίσζε ή ζε θνηλσληθφ απνθιεηζκφ εθείλνπο πνπ δελ πιεξνχλ ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο. Σα θνηλσληθά θηλήκαηα ηνπ θεκηληζκνχ, ηνπ θνηλνηηζκνχ θαη ην θίλεκα θαηά ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ ππνζηήξημαλ φηη ν θηιειεπζεξηζκφο ζηεξίδεηαη ζε κηα αληίιεςε πεξί νηθνπκεληθήο αλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο πνπ αλαπαξάγεη ηηο πθηζηάκελεο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο αληζφηεηεο θαη παξαβιέπεη ην γεγνλφο φηη θαζέλαο αλαπηχζζεηαη, ζθέθηεηαη θαη αηζζάλεηαη δηαθνξεηηθά, αλάινγα κε ην θχιν, ην ζψκα, ηε ζξεζθεία θαη ηηο επηδξάζεηο ηνπ νηθνγελεηαθνχ, θνηλσληθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ ηνπ πεξίγπξνπ. 7 Mesure,Renaut, Alter ego, φ.π., ζ Γηα ηε ξεπνπκπιηθαληθή ζεψξεζε βι. Kymlicka, Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, φ.π., ζ Mesure, Renaut, Alter ego, φ.π., ζ Βι. θαη Wellmer, Α. Ζ ειεπζεξία ζην λεσηεξηθφ θφζκν, (εηζ-κηθ.) Κ. Καβνπιάθνο, Αιεμάλδξεηα, Αζήλα, 2001, ζ Ο ζπγγξαθέαο εληάζζεη ηνλ ξεπνπκπιηθαληζκφ ζην ξεχκα ηνπ θνηλνηηζκνχ: «Οη θνηλνηηζηέο επηρεηξεκαηνινγνχλ φηη κφλν ζην πιαίζην θνηλνηηθψλ κνξθψλ δσήο φπσο απηψλ ηνπ civic republicanism κπνξνχλ ηα θηιειεχζεξα βαζηθά δηθαηψκαηα λα απνθηήζνπλ έλα κε θαηαζηξνθηθφ λφεκα θαη άξα λα είλαη λφκηκα». 12

14 Ζ θηιειεχζεξε θξαηηθή νπδεηεξφηεηα, αληί λα πξνσζεί αξρέο δηθαηνζχλεο γηα ηελ επίηεπμε ελφο νξζνχ (δίθαηνπ) βίνπ, φπσο δηαηείλεηαη, πξνσζεί ζπγθεθξηκέλεο αληηιήςεηο πεξί ελφο αγαζνχ (θαινχ) βίνπ, ν νπνίνο επηβάιιεηαη ζηηο κεηνλνηηθέο κνξθέο δσήο, ζηεξψληαο απφ ηνλ θνηλφ θφζκν ην ζπζηαηηθφ ηνπ πινπξαιηζκφ. Αλαπαξάγεη έηζη ηηο πθηζηάκελεο αληζφηεηεο σο πξνο ηε δπλαηφηεηα βίσζεο - έθθξαζεο ηεο δηαθνξάο θαη ζπκκεηνρήο φισλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ θνηλνχ βίνπ. 9 χκθσλα εηδηθφηεξα κε ηελ θνηλνηηζηηθή ζέζε, (communitarianism), ηα βαζηθά αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ πεξηνξίδνληαη ζηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο. Οη άλζξσπνη νξγαλψλνληαη θαη δνπλ ζε επηκέξνπο πνιηηηζκηθέο, εζλνηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο, πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηελ επηβίσζή ηνπο θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. Άξα, ε πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ηνπο πξνυπνζέηεη ηελ πξνζηαζία ησλ θνηλνηήησλ ηνπο κέζσ ηεο αλαγλψξηζεο ζπιινγηθψλ δηθαησκάησλ. 10 Απέλαληη ζην απνςηισκέλν απφ νπνηαδήπνηε θνηλσληθά θαη πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά άηνκν ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ θαη απιφ θνξέα δηθαησκάησλ, πνπ δξα κε βάζε ην αηνκηθφ ηνπ ζπκθέξνλ, ν θνηλνηηζκφο αληηηάζζεη φηη ν άλζξσπνο λνείηαη σο εληαγκέλνο ζε κία ή πεξηζζφηεξεο θνηλφηεηεο, πνιηηηθέο, νηθνγελεηαθέο, πνιηηηζκηθέο, ζξεζθεπηηθέο, ζηηο νπνίεο γελληέηαη θαη νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ ηνλ αμηαθφ νξίδνληα εληφο ηνπ νπνίνπ αλαπηχζζεηαη, ζέηεη εξσηήκαηα θαη αζθεί ηελ ειεπζεξία ηνπ, κε ηξφπν πνπ έρεη λφεκα 11 πσο δηεπθξηλίδεη ε πνιππνιηηηζκηθή ζεψξεζε ππφ ηνλ T. Σαίεινξ, δίπια ζην πξφηαγκα ηνπ αηνκηθνχ απηνπξνζδηνξηζκνχ ε λεσηεξηθφηεηα πξνέηαμε θαη ηελ θαηάθηεζε ηεο απζεληηθφηεηαο, ηεο αλάδπζεο ηνπ πξαγκαηηθνχ εαπηνχ. Απηή αμηψλεη ηε δηάδξαζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηνπο «ζεκαληηθνχο άιινπο», θαη ηελ αλαγλψξηζή ηνπ απφ απηνχο, ηελ 9 Kymlicka, Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, φ.π. ζ Βι. θαη Callinicos, Α. Equality, Polity Press, 2001, ζ. 80. Βι. θαη Θενδσξίδεο, Π. Οη κεηακνξθψζεηο ηεο ηαπηφηεηαο. Έζλνο, λεσηεξηθφηεηα θαη εζληθηζηηθφο ιφγνο, Αληηγφλε, Θεζζαινλίθε, 2004, ζ. 63, πνπ εμεγεί φηη ε νκνηνκνξθία θαη νηθνπκεληθφηεηα ήηαλ νη θπξίαξρεο επξσπατθέο αηζζεηηθέο αμίεο κέρξη ην 18o αηψλα, νπφηε θαη ακθηζβεηήζεθαλ απφ ην θίλεκα ηνπ γεξκαληθνχ ξνκαληηζκνχ. 10 Γηα ην θηινζνθηθφ ξεχκα ηνπ θνηλνηηζκνχ βι. Kymlicka, Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, ζ Βαζηθνί ζεσξεηηθνί ηνπ είλαη ν Αlasdair Macintyre θαη ν Michael J. Sandel. 11 Mesure, Renaut, Alter ego, φ.π. ζ. 62. «...ν θνηλνηηζκφο θαηεγνξεί ηε λεσηεξηθφηεηα φηη πξνήγαγε ηελ εηθφλα ελφο «απνδεζκεπκέλνπ», απνζπαζκέλνπ απφ ην πεξηβάιινλ» ή απνςηισκέλνπ» εαπηνχ, κηα εηθφλα δειαδή πνπ ζπγθξνχεηαη κε ηηο δηαθνξεηηθέο αιιά ζπκθπείο κε ηελ ηδηφηεηα ηνπ αλζξψπνπ κνξθέο έληαμήο ηνπ ζε κηα θνηλφηεηα αμηψλ». 13

15 θνηλσλία θαη ην ίδην ην θξάηνο. Ζ πξνζηαζία άξα, ησλ ηδηαίηεξσλ πνιηηηζκψλ θαη ησλ ηδηαίηεξσλ ηξφπσλ δσήο, ζεκαίλεη θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ πιαηζίνπ εθείλνπ, εληφο ηνπ νπνίνπ ν θαζέλαο κπνξεί λα είλαη απζεληηθφο, λα αλαπηχμεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπ. Ζ ηαπηφηεηα ζεκαίλεη «ην πνηνη είκαζηε» αιιά θαη «απφ πνπ εξρφκαζηε», αλαθέξεηαη ζηνπο αλζξψπνπο, ηηο εκπεηξίεο θαη ηηο αμίεο πνπ λνεκαηνδνηνχλ ηηο επηινγέο καο. «Ο ζρεκαηηζκφο θαη ε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο ζα παξακείλνπλ ινηπφλ δηα βίνπ δηαινγηθέο ζην βαζκφ πνπ δελ απνζθηξηνχκε «εξστθά» απφ ηηο ζπλήζεηο κνξθέο χπαξμεο». 12 Αιιά θαη ππφ κηα θηιειεχζεξε πνιηηηζκηθή ζέζε, ν J. Raz ππνζηεξίδεη φηη ε ηθαλφηεηα ησλ αηφκσλ λα επηιέγνπλ ηνλ ηξφπν δσήο ηνπο ζπλδέεηαη κε ηελ πξφζβαζε πνπ έρνπλ ζηνλ πνιηηηζκφ ηνπο, κε ηελ επεκεξία θαη ην ζεβαζκφ πνπ ηνπο απνδίδνπλ νη άιινη 13. Δπίζεο, ν W. Kymlicka εμεγεί φηη ζε θάζε θνηλσλία, ηελ νηθνλνκηθή ηεξαξρία ζπλνδεχεη κηα ηεξαξρία θχξνπο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία είλαη θαιχηεξα λα είλαη θαλείο άληξαο παξά γπλαίθα, εηεξνθπιφθηινο παξά νκνθπιφθηινο, ρξηζηηαλφο παξά κνπζνπικάλνο. Απηή ε ηεξαξρία αληαλαθιάηαη είηε ζε κεξνιεπηηθνχο λφκνπο εηο βάξνο ησλ νκάδσλ κε ππνδεέζηεξν θχξνο, είηε ζηελ ζηεξενηππηθή παξνπζίαζή ηνπο ή θαη ηελ αγλφεζή ηνπο. Γηα ην ιφγν απηφ, ν θηιειεπζεξηζκφο νθείιεη λα εληάμεη ζην παξάδεηγκά ηνπ ηε δπλαηφηεηα εηδηθψλ ζεηηθψλ ξπζκίζεσλ θαη ζπιινγηθψλ δηθαησκάησλ γηα ηελ επαλφξζσζε απηψλ ησλ αδηθηψλ 14, γηα λα 12 βι. Σαίεινξ, Σ. Γπζαλεμίεο ηεο λεσηεξηθφηεηαο, (εηζ.) Κ. Παπαγεσξγίνπ, (κηθ.) Μ. Πάγθαινο, Δθθξεκέο, ζ Βι. επίζεο, Σνπ Ίδηνπ, Πνιππνιηηηζκηθφηεηα, (εηζ-επ.) A. Gutman, (κηθ.) Φ. Παηνλίδεο, Πφιηο, Αζήλα, 1997, ζ. 78. «Σν λα είκαη πηζηφο ζηνλ εαπηφ κνπ ζπλεπάγεηαη ηελ απνδνρή ηεο απζεληηθφηεηάο κνπ, θάηη πνπ κφλν εγψ δχλακαη λα αξζξψζσ θαη λα αλαθαιχςσ. Αξζξψλνληαο ηελ απζεληηθφηεηά κνπ, απηνπξνζδηνξίδνκαη», θαη ζ «Καζνξίδνπκε ηελ ηαπηφηεηά καο επξηζθφκελνη ζε δηάινγν, θαη ελίνηε ζε αληηπαξάζεζε, κ φια απηά πνπ θάπνηα ζεκαίλνληα πξφζσπα ζα επηζπκνχζαλ λα δνπλ ζε καο». Βι. θαη Υφλεη, Α. Απφ ηελ επηθνηλσλία ζηελ αλαγλψξηζε, Γηα ηελ αλαλέσζε ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο, (εηζ.-κηθ.) Κ. Καβνπιάθνο, Πφιηο 2000, ζ Δμεγεί φηη ε αλαγλψξηζε αλήρζε ζε θεληξηθή θηινζνθηθή έλλνηα απφ ηνλ Hegel θαη πιένλ απαληάηαη ζηελ επηθνηλσληαθή ζεσξία γηα λα δειψζεη ηνλ ακνηβαίν ζεβαζκφ θαη ηελ ηζφηεηα ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηε ζπδήηεζε, ζηε θεκηληζηηθή εζηθή φπνπ ζεκαίλεη αγάπε θαη κέξηκλα, αιιά θαη ζηνλ θνηλνηηζκφ, φπνπ αμηψλεη ηελ απνδνρή ηεο αμίαο «δηαθνξεηηθψλ» κνξθψλ δσήο. 13 Βι Kymlicka, Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, φ.π., ζ Ibid. ζ Βι. θαη Callinicos, Α. Equality, Polity Press, 2001, ζ. 80 «Έρεη θαηαζηεί ζαθέο φηη πνιιέο νκάδεο καχξνη, γπλαίθεο, απηφρζνλεο ιανί, εζλνηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο, νκνθπιφθηινη θαη ιεζβίεο εμαθνινπζνχλ λα αηζζάλνληαη πεξηζσξηνπνηεκέλεο ή ζηηγκαηηζκέλεο, παξά ην γεγνλφο φηη δηαζέηνπλ ηα θνηλά δηθαηψκαηα ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε». 14

16 κπνξνχλ φινη λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δσή, ρσξίο λα είλαη ππνρξεσκέλνη λα αθνκνησζνχλ ζηελ πιεηνλφηεηα 15. Δπνκέλσο, απαηηείηαη κηα λέα ζεψξεζε γηα ηελ πνιηηηθή νξγάλσζε ηεο ζπλχπαξμεο, κηα ζεψξεζε πνπ λα αλαδεηθλχεη θαη λα πξνάγεη ηαπηφρξνλα ηηο δχν ζεκειηαθέο θαη ηζφηηκεο αμίεο: ηελ αμία ηεο ειεπζεξίαο θαη ηελ αμία ηνπ αλήθεηλ 16. Σν παηρλίδη αλάκεζα ζε απηέο ηηο δχν αμίεο θαη ε επηθξάηεζε ηεο κίαο έλαληη ηεο άιιεο ραξαθηεξίδεη φιε ηε ζχγθξνπζε ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ κε ηνλ θνηλνηηζκφ. πσο φκσο επηζεκαίλνπλ ε S. Mesure θαη ν A. Renault, ε εμέιημε πνπ απηή ε ζχγθξνπζε έρεη επηθέξεη ζηελ πνιηηηθή θηινζνθία, κπνξεί λα απνηειέζεη ην πιηθφ γηα λα επεμεξγαζηνχκε έλαλ λέν νηθνπκεληζκφ. Έλαλ νηθνπκεληζκφ πνπ ζα επηρεηξεί ην ζπλδπαζκφ απηψλ ησλ δχν αμηψλ, πνπ ζα εθιακβάλεη ην ππνθείκελν σο φκνην θαη ειεχζεξν κελ, αιιά ηαπηφρξνλα θαη σο δηαθνξεηηθφ, εθ ηνπ αλαπφθεπθηνπ αλήθεηλ ηνπ ζε επηκέξνπο κνξθέο ηεο αλζξσπφηεηαο. Οχηε κηα ηζνπεδσηηθή, νηθνπκεληθή ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε πνπ βιέπεη κφλν νκνηφηεηεο θαη εγγπάηαη ηελ απφιαπζε ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ, νχηε κηα δηαθνξνπνηεκέλε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε πνπ βιέπεη κφλν δηαθνξέο θαη πξνζηαηεχεη ηηο ηαπηφηεηεο θαη ηηο θνηλφηεηεο, κπνξεί λα γίλεη δεθηή. Αληίζεηα, «νη δηαθνξέο πξέπεη αλαπφθεπθηα λα εκπεξηέρνληαη ζηελ «αλαγλψξηζε» ηεο ηδηφηεηαο ηνπ αλζξψπνπ ζε θάζε άλζξσπν». Απηή ε αληίιεςε πεξί δηαθνξνπνηεκέλεο αλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο «ελζσκαηψλεη ηηο δχν αμηψζεηο πνπ ζπληίζεληαη ζην αίηεκα λα ζπκπεξηθεξφκαζηε ζηνλ άιιν σο alter ego: λα αλαγλσξίδνπκε δειαδή ηελ εηεξφηεηά ηνπ ζπκθσλψληαο αλεπηθχιαθηα φηη κνηξάδεηαη καδί καο πιήξσο απηή ηελ θαη είδνο ηαπηφηεηα, ε νπνία πιένλ θαζηζηά θάζε άλζξσπν έλα εαπηφ, δειαδή κηα ππνθεηκεληθφηεηα» Kymlicka, Ζ πνιηηηθή θηινζνθία ηεο επνρήο καο, φ.π., ζ Οη ζεζκνί ζηνπο νπνίνπο νη κεηαλάζηεο πηέδνληαη λα εληαρηνχλ πξέπεη λα παξέρνπλ ηνλ ίδην βαζκφ ζεβαζκνχ αλαγλψξηζεο ηεο ηαπηφηεηαο θαη ησλ πξαθηηθψλ ηνπο κε απηφλ πνπ ηζρχεη γηα ηελ πιεηνλφηεηα. 16 Tully, J. Strange Multiplicity. Constitutionalism in an age of diversity, Cambridge University Press, 2006, ζ O Σully αλαπηχζζεη ηε ζεσξία ηνπ κε βάζε ηνπο αγψλεο ησλ απηφρζνλσλ πιεζπζκψλ, πνπ ζπληζηνχλ παξάδεηγκα πνιηηηζκηθήο αλαγλψξηζεο σο αμίσζε απηνλνκίαο ζε ζπκθσλία κε ηα έζηκα θαη ηνλ ηξφπν δσήο ηνπο. Δμεγεί φηη δελ αμηψλνπλ ηελ ηθαλνπνίεζή ησλ αηηεκάησλ ηνπο εληφο ηεο εγεκνληθήο, ζήκεξα, γιψζζαο ηνπ ζπληαγκαηηζκνχ, αληίζεηα ηελ ακθηζβεηνχλ. Θέηνπλ σο πξφθιεζε έλα λέν ζπληαγκαηηζκφ, φπνπ ζαα ληψζεη θαλείο ζπίηη ηνπ κέζα ζηνλ θφζκν, πξφθιεζε ζηελ νπνία δελ κπνξεί λα αληαπνθξηζεί ν θνζκνπνιηηηζκφο ή ν εζληθηζκφο. 17 Renaut, Mesure, Alter ego, φ.π. ζ ,

17 iii.πεδίν, κέζνδνο θαη ζθνπφο ηεο έξεπλαο. ην λνκνινγηαθφ παξάδεηγκα πνπ αλαθέξζεθε, ν δηάινγνο κεηαμχ ησλ δχν αμηψλ, ηεο ειεπζεξίαο θαη ηνπ αλήθεηλ, κπνξεί λα κεηαθξαζηεί σο εμήο: ε δηγακία ηνπ θ. Reynolds αμηψλεη πξνζηαζία ζηε βάζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ηνπ ειεπζεξίαο ή ζηε βάζε ηεο ηδηφηεηάο ηνπ σο κέινπο κηαο κεηνλνηηθήο θνηλφηεηαο ηεο νπνίαο νη θαλφλεο πξέπεη λα πξνζηαηεπηνχλ δηφηη ζπληζηνχλ ηνλ αμηαθφ νξίδνληα γηα ηε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ κειψλ ηεο; Ζ ηηκσξία ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο απηήο ζέηεη δήηεκα ζεβαζκνχ ηνπ πινπξαιηζκνχ πνπ δηέπεη θάζε θηιειεχζεξε θνηλσλία; Αλ δελ πξνζηαηεπηεί απηή ε πξαθηηθή, κήπσο αλαπαξάγεηαη θαη απνηέιεζκα κηα πξαγκαηηθή αληζφηεηα εηο βάξνο ησλ κειψλ κηαο κεηνλφηεηαο ζε ζρέζε κε ηνπο ππφινηπνπο πνιίηεο πνπ απνιακβάλνπλ ηε ζξεζθεπηηθή ηνπο ειεπζεξία ρσξίο λα θηλδπλεχνπλ κε πνηληθή θαηαδίθε; Έρεη θάπνηα ζεκαζία ζηελ αζψσζε ηνπ θ. Reynolds αλ ε δηγακία ηνπ ζπληζηά επηινγή ηνπ ή έλα θαζήθνλ πνπ έρεη κεγαιψζεη λα πηζηεχεη φηη ζπλδέεηαη κε ηελ πλεπκαηηθή ηνπ ζσηεξία; Δπεξεάδεη ηελ θξίζε αλ νη δχν ζχδπγνί ηνπ δειψζνπλ φηη ήηαλ επηινγή ηνπο λα παληξεπηνχλ ηνλ ίδην ζχδπγν, επεηδή ήζειαλ λα ηεξήζνπλ ηα θαζήθνληα ηεο εθθιεζίαο ηνπο θαη δελ ζίγνληαη σο γπλαίθεο απφ απηή ηελ πξαθηηθή; ε απηφ ην δηάινγν ηεο ειεπζεξίαο θαη ηνπ αλήθεηλ, ε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία έξρεηαη αληηκέησπε κε ηελ αξρή ηεο ηζνλνκίαο, ε ίζε κεηαρείξηζε κε ηελ πξαγκαηηθή ηζφηεηα ησλ κειψλ ησλ ζξεζθεπηηθψλ κεηνλνηήησλ θαη ε ηήξεζε ησλ θαζεθφλησλ πνπ ζέηεη ν λφκνο κε ηνλ πινπξαιηζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ θαλφλσλ. Απηέο νη ζπγθξνχζεηο απαζρνινχλ φιεο ηηο έλλνκεο ηάμεηο πνπ δεζκεχνληαη πνιηηηθά θαη λνκηθά ζηελ πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο. Παξφια απηά, εληαίεο απαληήζεηο δελ ππάξρνπλ. Ζ δηθαητθή ξχζκηζε ηεο ζξεζθείαο απνηειεί έλα ζπλερψο κεηαβαιιφκελν πεδίν πνπ ζπλαξηάηαη κε ηελ ηζηνξία ηνπ θάζε θξάηνπο θαη ησλ ζξεζθεηψλ πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ πιεζπζκφ ηνπ. Γηα ην ιφγν απηφ θαη κηα αθεξεκέλε ζεσξεηηθή, λνκηθή ή θηινζνθηθή αλάιπζε δελ κπνξεί λα παξέρεη απαληήζεηο γηα ηα σο άλσ εξσηήκαηα, αλ δελ ζπλδεζεί κε ηε κειέηε ηεο δηθαζηεξηαθήο πξάμεο ζηηο δηαθνξεηηθέο έλλνκεο ηάμεηο. Οη δηθαζηέο είλαη απηνί πνπ θαηεμνρήλ έξρνληαη αληηκέησπνη κε ηα πξαγκαηηθά έλλνκα ζπκθέξνληα θαη θαηαζηάζεηο κέζα ζε έλα ςεθηδσηφ ζξεζθεπηηθψλ θνηλνηήησλ, πξαθηηθψλ θαη αμηψζεσλ. Δίλαη απηνί πνπ αλαγθάδνληαη λα ζέζνπλ ηα θξίζηκα εξσηήκαηα θαη λα δψζνπλ απαληήζεηο, άιινηε πεηζηηθέο θαη άιινηε φρη, άιινηε νκφθσλεο θαη άιινηε δηραζκέλεο. Ο λνκνζέηεο ζπλήζσο έπεηαη ζηε ζρεηηθή ξχζκηζε, αιιά αθφκα θαη φηαλ επεκβαίλεη γηα λα δψζεη κηα εληαία ιχζε θαη λα εκπεδψζεη 16

18 ηελ αζθάιεηα δηθαίνπ, είηε δελ κπνξεί λα ζπιιάβεη θαη λα ξπζκίζεη φιε απηή ηελ πνιπκνξθία, είηε εηζάγεη εμαηξέζεηο κφλν γηα ηηο ηζρπξέο ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο πνπ δηεθδηθνχλ πην ζζελαξά ηηο αμηψζεηο ηνπο, είηε κπνξεί αθφκα λα ππνπίπηεη ζην ζθάικα ηεο αλαπαξαγσγήο ζηεξενηχπσλ. Πξνλνκηαθφ πεδίν έξεπλαο επνκέλσο γηα φια απηά ηα δεηήκαηα απνηειεί ε δηθαζηεξηαθή πξαθηηθή. Ζ παξνχζα έξεπλα εθθηλεί απφ ηελ ππφζεζε εξγαζίαο φηη νη δηεθδηθήζεηο ησλ πηζηψλ λα εμαηξεζνχλ απφ νπδέηεξνπο θαλφλεο δηθαίνπ γεληθήο εθαξκνγήο, απνηεινχλ ηελ αθνξκή γηα λα επαλεμεηαζηεί ην πεξηερφκελν ηεο θξαηηθήο ζξεζθεπηηθήο νπδεηεξφηεηαο σο θαηεμνρήλ εγγχεζεο ηεο ηζφηεηαο. Δξεπλάηαη αλ ε αλεμαίξεηε εθαξκνγή ζε φινπο ησλ γεληθψλ θαη νπδέηεξσλ θαλφλσλ δηθαίνπ εγγπάηαη ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία θαη ηελ απαγφξεπζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηαθξίζεσλ, ζηελ πξνζηαζία ησλ νπνίσλ απνζθνπεί ε θξαηηθή νπδεηεξφηεηα ή αλ απαηηείηαη κηα δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Οδεγφο ζηελ έξεπλα απηή απνηειεί ν πινπξαιηζκφο, ηφζν σο θνηλσληθφ γεγνλφο, φζν θαη σο αξρή ηελ νπνία ε θξαηηθή ιεηηνπξγία νθείιεη λα εκπεδψλεη. Ζ αιιαγή ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ηνπίνπ ζηελ Δπξψπε αλαζχξεη ζηελ επηθάλεηα ηε ζπδήηεζε γηα ηε ζρέζε ηνπ θξάηνπο κε ηε ζξεζθεία, γηα ηελ έληαζε κεηαμχ ηνπ αηφκνπ θνξέα δηθαησκάησλ θαη ηνπ πνιίηε θνξέα ππνρξεψζεσλ απέλαληη ζηελ πνιηηηθή ηνπ θνηλφηεηα, γηα ηελ πξνηεξαηφηεηα ηνπ αλήθεηλ ζηελ θνηλφηεηα απηή έλαληη ηνπ αλήθεηλ ζε ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο. Αλαγθάδεη ζε κηα εθ λένπ κειέηε ηνπ θαλνληζηηθνχ πεξηερνκέλνπ κηαο βαζηθήο εγγχεζεο ησλ λεσηεξηθψλ επξσπατθψλ θξαηψλ: ηεο ηζφηεηαο φισλ αλεμαξηήησο ηεο ζξεζθείαο ηνπο, κηαο εγγχεζεο πνπ απνηειεί αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ απφιαπζε ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηαπηφρξνλα ζθνπφ ηεο θξαηηθήο ζξεζθεπηηθήο νπδεηεξφηεηαο. Ζ κειέηε ηεο ζε ζπλζήθεο ζξεζθεπηηθνχ πινπξαιηζκνχ θαη ε εξκελεία ηεο ππφ ηελ αξρή ηνπ πινπξαιηζκνχ, απνθαιχπηεη έλαλ πνιπεπίπεδν αληαγσληζκφ κεηαμχ ηεο ειεπζεξίαο θαη ηνπ αλήθεηλ. Σνλ αληαγσληζκφ κεηαμχ ηεο ειεπζεξίαο ηνπ αηφκνπ λα επηιέγεη ηνλ ηξφπν δσήο ηνπ ζχκθσλα κε ηηο ζξεζθεπηηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο, κε ηελ αμίσζε ηεο πνιηηηθήο ηνπ θνηλφηεηαο γηα ηελ ππνρψξεζε απηήο ηεο ειεπζεξίαο φηαλ απεηινχληαη νη αξρέο ηεο. Δπίζεο, ηνλ αληαγσληζκφ ηεο ζξεζθεπηηθήο θνηλφηεηαο κε ηα κέιε ηεο θαη ηελ αμίσζε λα πεξηνξίζνπλ ηελ ειεπζεξία ηνπο ράξηλ ηεο πξαγκάησζεο ησλ ζθνπψλ ηεο. Ο πηζηφο δεηά απφ ηελ πνιηηηθή ηνπ θνηλφηεηα λα ζεβαζηεί ηηο πεπνηζήζεηο θαη ηα θαζήθνληα πνπ απνξξένπλ απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζε κηα ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα, ε ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα δηεθδηθεί απφ ηελ πνιηηηθή θνηλφηεηα λα κελ παξεκβαίλεη ζηηο ζρέζεηο ηεο κε ηα 17

19 κέιε ηεο, ε πνιηηηθή θνηλφηεηα απαηηεί απφ ηα κέιε ηεο λα ζπκκνξθψλνληαη ζηνπο θαλφλεο ηεο αλεμαξηήησο ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπο θαζεθφλησλ, ελψ επηρεηξεί λα εγγπεζεί φηη νη ζξεζθεπηηθέο θνηλφηεηεο ζέβνληαη ηηο βαζηθέο ειεπζεξίεο ησλ κειψλ ηνπο. Αλαδεηθλχεηαη κηα πνιιαπιφηεηα πξνζσπηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ θαη θξαηηθψλ επηηαγψλ ζε κηα ηξηκεξή ζρέζε κεηαμχ ηνπ θξάηνπο, ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ηεο ζξεζθεπηηθήο θνηλφηεηαο. Οη ζπγθξνχζεηο πνπ ππνλννχληαη αλάκεζα ζε απηέο ηηο επηηαγέο κπνξεί λα είλαη «ηξαγηθέο», νδεγψληαο ζε «πηψζε» ηνπο ήξσεο ηεο ζρέζεο 18. Ζ εξκελεία φκσο ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηεο απαγφξεπζεο ησλ δηαθξίζεσλ ππφ ηελ αξρή ηνπ πινπξαιηζκνχ κπνξεί λα νδεγεί ζηελ επηζπκεηή ηζνξξνπία κεηαμχ ηεο ειεπζεξίαο, ηεο ηζφηεηαο φισλ παξά ηε ζξεζθεία ηνπο, κε ην αλήθεηλ, ηελ ηζφηεηα φισλ κε ηε ζξεζθεία ηνπο. Ζ ζπγθεθξηκέλε έξεπλα αληιεί παξαδείγκαηα θαηεμνρήλ απφ ηηο απνθάζεηο ηνπ Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΓΑ) 19 πνπ αθνξνχλ αμηψζεηο πηζηψλ λα εμαηξεζνχλ απφ λφκνπο γεληθήο εθαξκνγήο δηφηη, φπσο ηζρπξίδνληαη, εκπνδίδνληαη θαηά ηελ άζθεζε εθ κέξνπο ηνπο ησλ ζξεζθεπηηθψλ ηνπο θαζεθφλησλ. Σέηνηεο ππνζέζεηο απαζρφιεζαλ απφ λσξίο ηε λνκνινγία ηνπ αιιά νινέλα θαη πιεζαίλνπλ, θαζψο απμάλεη ε πνιπκνξθία ζηελ άιινηε ζξεζθεπηηθά νξηνζεηεκέλε Δπξψπε. Γίλεηαη έηζη πιένλ εκθαλέο ζηνπο Δπξσπαίνπο λνκηθνχο φηη ε άζθεζε ή ε εθδήισζε ηεο ζξεζθείαο δελ πεξηνξίδεηαη ζηα ζηελά φξηα ηνπ ζπηηηνχ ή ελφο ηεξνχ ρψξνπ. Αληίζεηα, δηαρέεηαη ζε φιε ηελ θαζεκεξηλφηεηα, ζηελ έλδπζε, ζην θαγεηφ, ζην ζρνιείν, ζην δξφκν, ζηελ εξγαζία, ζηα ζέκαηα ηνπ γάκνπ θαη ηνπ δηαδπγίνπ. Δθφζνλ κάιηζηα πνιιέο ζξεζθείεο ζπλππάξρνπλ ζηε ζχγρξνλε επξσπατθή θνηλσλία, κε δηαθνξεηηθέο ηειεηέο θαη πξαθηηθέο, είλαη αλαπφθεπθην θάπνηεο λα ζπγθξνχνληαη κε λφκνπο γεληθήο εθαξκνγήο. Δπίζεο, ζηελ έξεπλα γίλνληαη 18 Απηή ε ζέζε ππνζηεξίδεηαη ζην βηβιίν De Girolami, M.O. The Tragedy of Religious Freedom, Cambridge MA & London, Harvard University Press, Σν Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ, ην δηθαηνδνηηθφ φξγαλν πνπ επηβιέπεη ηελ εθαξκνγή ηεο ΔΓΑ απφ ηα θξάηε κέιε ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο, απνθαζίδεη είηε ζε Σκήκα είηε ζε Δπξεία χλζεζε. Πξηλ ην 1998 ιεηηνπξγνχζε θαη ε Δπηηξνπή ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΔπΓΑ) ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο πνπ νη απνθάζεηο ηεο κπνξνχζαλ λα αλαθεξζνχλ ζην Γηθαζηήξην γηα αλαζεψξεζε. Ζ δηαζθάιηζε ηνπ ζεβαζκνχ ησλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ πνπ θαηνρπξψλνληαη απνηειεί θαηά ην άξζξν 19 ΔΓΑ αξκνδηφηεηα ηνπ ΔΓΓΑ, ελψ ην άξζξν 32 ΔΓΑ ηνχ αλαζέηεη ηελ εθαξκνγή θαη ηελ εξκελεία ηεο χκβαζεο. 18

20 αλαθνξέο θαη ζηε λνκνινγία ηεο Δπηηξνπήο ηνπ ΓΑΠΓ 20, φηαλ απηφ θξίλεηαη αλαγθαίν γηα ηε ζχγθξηζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Δπξσπαίνπ δηθαζηή 21. Άιισζηε, επεηδή ην ΔΓΓΑ επηθνηλσλεί ζηε λνκνινγία ηνπ ηφζν κε ηηο εζληθέο έλλνκεο ηάμεηο ησλ θξαηψλ κειψλ ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο, φζν θαη κε αλψηαηα δηθαζηήξηα άιισλ ελλφκσλ ηάμεσλ, αλαθνξέο ζα γίλνπλ θαη ζηε λνκνινγία απηψλ ησλ δηθαζηεξίσλ. Σέινο, εηδηθή αλάιπζε γίλεηαη ζηηο νηθείεο απνθάζεηο ησλ ειιεληθψλ δηθαζηεξίσλ, φζν ην δπλαηφλ ζε δηάινγν κε ηελ αληίζηνηρε λνκνινγία ηνπ ΔΓΓΑ. Σν πξψην κέξνο ηεο έξεπλαο εζηηάδεη ζηε ζρέζε ηνπ πηζηνχ κε ηελ πνιηηηθή ηνπ θνηλφηεηα. Ο ζθνπφο είλαη λα θαηαλνήζεη θαη λα αλαδείμεη ηα λνκηθά «εξγαιεία», ηα θξηηήξηα θαη ηηο δηθαητθέο ζηαζεξέο πνπ δηακνξθψλνπλ νη δηθαζηέο ηνπ ηξαζβνχξγνπ γηα λα επηιχζνπλ ηηο ζπγθξνχζεηο πνπ πξνθαινχληαη απφ ηηο αμηψζεηο ησλ πηζηψλ λα εμαηξεζνχλ απφ νπδέηεξνπο θαη γεληθνχο θαλφλεο δηθαίνπ. Σν ΔΓΓΑ, ζεβφκελν ηελ πνιπκνξθία ησλ έλλνκσλ ηάμεσλ γηα ηηο νπνίεο θξίλεη, εξκελεχεη σζηφζν απζεληηθά ηα άξζξα ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΑ) 22. Φηινδνμία ινηπφλ ηεο έξεπλαο ζε απηφ ην κέξνο είλαη, κέζσ ηεο αλάιπζεο ηεο νηθείαο λνκνινγίαο ηνπ, λα θσηίζεη ην θαλνληζηηθφ πεξηερφκελν ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο θαη ηζφηεηαο ππφ ην άξζξν 9 θαη 14 ηεο ΔΓΑ, πνπ ζπληζηά αλαπφζπαζην ηκήκα θαη ηεο ειιεληθήο έλλνκεο ηάμεο. Πξηλ ηελ αλάιπζε απηή, επηρεηξείηαη κηα ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ηεο έλλνηαο ηεο αξρήο ηνπ θνζκηθνχ θξάηνπο ζηελ Δπξψπε θαη ηνπ θαλνληζηηθνχ ηεο πεξηερνκέλνπ, ελψ εμεγείηαη ε 20 Ζ Δπηηξνπή ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάtσλ ππφ ην ΓΑΠΓ απνηειείηαη απφ αλεμάξηεηνπο εηδηθνχο πνπ επηηεξνχλ ηελ εθαξκνγή ηνπ πκθψλνπ απφ ηα θξάηε κέιε πνπ νθείινπλ λα θαηαζέηνπλ θάζε ηέζζεξα έηε πεξηνδηθέο εθζέζεηο εηα ηα κέηξα πνπ ιακβάλνπλ γηα ηελ απφιαπζε ησλ δηθαησκάησλ πνπ ην χκθσλν θαηνρπξψλεη. Δπίζεο, δέρεηαη αηηήζεηο γηα εμέηαζε ππνζέζεσλ κεηαμχ θξαηψλ ελψ γηα φζεο ρψξεο έρνπλ θπξψζεη ην Πξψην Πξναηξεηηθφ Πξσηφθνιιν ζην χκθσλν ε Δπηηξνπή κπνξεί λα εμεηάδεη θαη αηνκηθέο αηηήζεηο. Δπίζεο εθδίδεη γεληθά ζρφιηα κε ηα νπνία εξκελεχεη ην χκθσλν. Ζ πεγή αλαθνξάο γηα φιεο ηηο εθζέζεηο, ηα ζρφιηα θαη ηηο απνθάζεηο ηεο Δπηηξνπήο είλαη ε δηεχζπλζε 21 Σν Γηθαζηήξην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηε ζξεζθεπηηθή ειεπζεξία δελ έρεη κέρξη ζήκεξα απαζρνιήζεη ην δήηεκα ηεο εμαίξεζεο ιφγσ ζξεζθείαο. εκαληηθή είλαη ε λνκνζεζία ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηελ απαγφξεπζε ησλ άκεζσλ θαη έκκεζσλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ζξεζθείαο ζην πεδίν ηεο εξγαζίαο. Βι. άξζξα 6 θαη 7 πλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ηελ νδεγία 2000/78 /EC. 22 Γηα ηε δεζκεπηηθή δχλακε ηεο ratio decidendi ησλ απνθάζεσλ θαη γεληθφηεξα ηεο εξκελείαο ησλ δηαηάμεσλ ηεο χκβαζεο απφ ην ΔΓΓΑ βι. ελδ. Ενιψηαο, Σ. «Ζ δέζκεπζε ηνπ εζληθνχ δηθαζηή απφ ην λνκνινγηαθφ πξνεγνχκελν θαη δεδηθαζκέλν ησλ απνθάζεσλ ηνπ ΔΓΓΑ», κειέηε δηαζέζηκε ειεθηξνληθά ζηε δηεχζπλζε 19

21 θξίζηκε δηαθνξνπνίεζή ηεο απφ ηελ εθθνζκίθεπζε ηεο θνηλσλίαο, ηεο απνδπλάκσζεο ηεο ζξεζθείαο ζηα θνηλσληθά ήζε. Δπίζεο, γίλεηαη πξνζπάζεηα λα θαηαλνεζεί ε ζέζε ηνπ ηεξνχ ζηνηρείνπ ζηε λεσηεξηθή επξσπατθή θνηλσλία θαη νη αιιαγέο πνπ πιένλ έρνπλ επέιζεη ζηελ αληίιεςε ησλ πηζηψλ γηα ηελ πηνζέηεζε θαη ηελ ηήξεζε ζξεζθεπηηθψλ θαλφλσλ. ηφρνο είλαη λα δηαγξαθεί φζν είλαη δπλαηφλ ην πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ εθδειψλεηαη ε ζξεζθεπηηθή πνιπκνξθία θαη πξνηάζζνληαη ηα ζξεζθεπηηθά θαζήθνληα έλαληη ησλ λφκσλ. ηε ζπλέρεηα γίλεηαη αλάιπζε ησλ απνθάζεσλ ηνπ ΔΓΓΑ πνπ αθνξνχλ ηηο ππνρξεψζεηο ησλ πηζηψλ απέλαληη ζην θξάηνο θαη επηρεηξείηαη έλαο δηάινγνο κε αληίζηνηρεο ειιεληθέο απνθάζεηο, γηα λα αλαδεηρζεί ε ζεκαζία πνπ έρεη γηα ηελ πξαγκάησζε ηεο ηζφηεηαο ε ζπκκφξθσζε φισλ ζηηο γεληθέο θαη νπδέηεξεο ππνρξεψζεηο ηνπο θαη ε απνθπγή ησλ εμαηξέζεσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, κε αθνξκή ηελ ελαιιαθηηθή ζεηεία, πξνθχπηεη ε ζχλδεζε ηεο αλαγλψξηζεο εμαηξέζεσλ κε ηελ πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ, ελψ ε ππφζεζε ησλ ηαπηνηήησλ δίλεη αθνξκή γηα λα επηζεκαλζεί ε ιεηηνπξγία ηεο θξαηηθήο νπδεηεξφηεηαο σο εγγχεζεο θαηά ησλ ζξεζθεπηηθψλ δηαθξίζεσλ. Σν πεδίν ζην νπνίν απνθαιχπηεηαη θαηεμνρήλ ε αλαγθαηφηεηα ηεο θξαηηθήο νπδεηεξφηεηαο γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ αιιά θαη ε δχζθνιε ζρέζε κεηαμχ ηνπο, είλαη ε εθπαίδεπζε. Μέζσ νπδέηεξσλ θαη γεληθψλ θαηά ηα άιια θαλφλσλ ζηνπο νπνίνπο φινη πξέπεη λα ζπκκνξθσζνχλ, ε δεκφζηα εθπαίδεπζε γίλεηαη ην φρεκα γηα ηελ πξνψζεζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζξεζθεπηηθνχ δφγκαηνο ή κηαο ζπγθεθξηκέλεο αληίιεςεο γηα ηηο δπλαηφηεηεο έθθξαζεο ηεο ζξεζθείαο. Σν ΔΓΓΑ, αλαγλσξίδνληαο επξχ πεξηζψξην εθηίκεζεο ζηα θξάηε γηα ηε ζρέζε ηνπο κε ηε ζξεζθεία ηείλεη λα επηβεβαηψλεη ηηο θξαηηθέο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο. Έηζη, ελψ ν πινπξαιηζκφο εμαγγέιεηαη σο αξρή πνπ δηέπεη ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε, θαηαιήγεη λα πεξηνξίδεηαη ζηελ θαζεκεξηλή ζρνιηθή πξαθηηθή, κε εκθαλέο παξάδεηγκα ηελ εμαίξεζε απφ ην νκνινγηαθφ κάζεκα θαη ηελ απαγφξεπζε ηεο κνπζνπικαληθήο καληίιαο. Ζ αηηηνινγία είλαη πάληα ε απαξέγθιηηε ηήξεζε ησλ γεληθψλ θαη νπδέηεξσλ λφκσλ θαη ζρνιηθψλ θαλφλσλ. ηαδηαθά φκσο, κηα δηαθνξεηηθή αληίιεςε γηα ηελ πξνζηαζία ηεο ζξεζθεπηηθήο ειεπζεξίαο, αλαγθάδεη ηνπο Δπξσπαίνπο δηθαζηέο λα ζηξαθνχλ πξνο κηα ζεηηθή ξχζκηζε ηεο ζξεζθεπηηθήο πνιπκνξθίαο, δειαδή πξνο ηε δηεπζέηεζε ησλ αμηψζεσλ εμαίξεζεο απφ γεληθνχο θαη νπδέηεξνπο θαλφλεο. Απηή ηελ θαηεχζπλζε έρνπλ ιάβεη ήδε ζεκαληηθά αλψηαηα δηθαζηήξηα ζε εζληθέο επξσπατθέο έλλνκεο ηάμεηο αιιά θαη ηα αλψηαηα δηθαζηήξηα 20