Andritsos Thanos Postgraduate Program: Urban and Regional Planning, School of Architecture National Technical University of Athens

Transcript

1 Andritsos Thanos Postgraduate Program: Urban and Regional Planning, School of Architecture National Technical University of Athens Society vs. the market in the arena of the corporate city. Contemporary challenges for the urban space in Greece after the arrival of the IMF Abstract: The 1970 s constituted a shift in the economic, political and cultural landscape in world scale. Obvious changes that are studied consistently are the transgression of Fordism, the deregulation of the Keynesian policies of the welfare state and the hegemony of neoliberalism as the dominant economic and political doctrine. In this new period, enormous transformations take place at the level of the city and urban policies, significant enough to mark the transition from the 'modern city' to the 'corporate city. It is argued that each stage of the capitalist system, each turnover in its history and each period of growth and crisis, leaves its signs on the urban reality, shaping each time the city it needs. In the contemporary urban space, the market becomes the main regulator and the state is mainly left with the role of shaping the broader institutional and legislative framework to favor competition and entrepreneurship. Every inch of land is commercialized; cities and municipalities are turned into companies in constant competition of attracting funds. On one side of this coin is the city of superficial pleasure and entertainment and on the other the city of fear, unemployment, repression and social exclusion. In the present study we will attempt to trace these items by placing them in the Greece of the crisis and the memorandum. What elements of the international trends appeared up to a while ago and how does the situation change after the arrival of the IMF and the implementation of strict austerity measures? How are the land policies shaped by the new law for the local government, Kallikrates, the Fast Track bill for the investments, and, overall by the government policy? Finally, we will investigate how the contemporary challenges are presented in the conflict between the society and the market; Capitalist Crisis and Space.

2 This paper is an attempt to approach the urban transformations currently taking place in Greece. We refer to an attempt not only because the size of a paper would not allow a full description of the changes happening in the space and the cities of the whole country but also because these changes are happening right now. The picture cannot be complete since the developments affecting the Greek society are going to be rapid and continuous for several years ahead. We are actually trying to describe the tendencies dominating the preferences of the opposing social powers; tendencies that only history will prove viable or not. Thus, the question which we will try to respond to can be formed as following: how are the government s policies to overcome the crisis imprinted on space? In order to respond to this question, we should first take a brief look at the connections between space and capitalist crisis. Since the late 18th century, the capitalist system been going through successive phases; periods of growth and development as well as of recession and crisis. Its history is tied to crises, some of small and other of bigger extent. From this point of view, capitalism does not appear as a system that finds itself normally in a condition of balance, which is temporarily disturbed by short crises; on the contrary it seems like a system physically-organically unstable, chaotic, where the conditions of relatively stable development.are the exception. (Papakonstantinou, 2008). I stand for the marxist methodology that considers the tendencies of the average profit decline as the core reason for the crisis. These tendencies are an expression suited to the capitalist way of production, the ongoing growth of the social productive power of labour (Marx, 1989). The latter is explained as due to the progressive relative reduction of variable capital compared to fixed capital, the capitalist production creates an increasing organic composition of the overall capital, a direct consequence of which is that the percentage of the surplus value is expressed through a stably declining general percentage of profits with an invariable or even an increasing degree of labour exploitation (Marx, 1978). The whole history of capitalism is an attempt by every entrepreneur and by the capital in general to overcome and reverse this trend through technological revolutions that bring about automation of production, increase of labor productivity, decline of the value of workforce, market expansion etc. The increase of production may occur at times without any decline in the percentage of profits but the general trend cannot be cancelled. On the contrary, after those waves, it reappears more relentless than before.

3 As we study the history of the cities during the last centuries, we realize that it has been greatly defined by the course of the capitalist system and its concurrent phases of growth and recession. From Haussmann s Paris to Robert Moses New York and from the post-war modernist domination to today s post-modern situation, the needs of the economy and the production hold the leading part in urban transformations and every phase or grade of the capitalist system has had a specific imprint on them. It is obvious that the mechanisms of production of the urban environment are complex and that they do not by any means lead directly to space forms or policies. They combine ideological and cultural dominants; they are defined by political correlations and social debates. Nevertheless, a basic dimension of the capitalist system is that it strives to overcome its crisis and to find new routes to profitability. Back in the 1970 s Henry Lefebvre attempted to answer to the question of how capitalism had survived in industrial countries as following: In my opinion, social relations in capitalism, i.e. the relations of exploitation and domination, are preserved from within and throughout space and from within and throughout organic space (Lefebvre, 1977). David Harvey claims that urbanization has played a particularly active role, alongside such phenomena as military expenditures, in absorbing the surplus product that capitalists perpetually produce in their search for profits (Harvey, 2008). His rationale is that accumulation, which is is the means whereby the capitalist class reproduces both itself and its domination over labor (Harvey, 1985), through the primary circuit of capital presents inherent dead ends and it consequently leads to excessive accumulation: overproduction, decline of profits, capital surplus, labor surplus and increased level of workforce exploitation. At this point, there is an increase in capital flows towards the secondary circuit of capital, i.e. towards fixed capital. A process of this kind has been taking place for the last decades. The profitability s panting in production, which was reflected on the 1970 s crisis, led to the quest for new ways that would allow invested capital to return with the necessary profits. The most evident outcome of the above was the excessive growth of the financial sector. In the course of reproduction of the overall social capital, the accumulation of stagnant money is systemically created The creation of stagnant money in the course of capitalist reproduction offers an objective base for commercial and bank credit and works as a foundation for the capitalist credit system. The credit system motivates stagnant money that is created in the course of capitalist reproduction, it

4 turns it interest-bearing capital and it redirects it towards accumulation (Ito & Lapavitsas, 2004). The switch to plastic money and the relative supremacy of financial capital over productive capital is not only related but also enhances the increasing capital flows towards land. The latter is now considered a financial product integrated in the process of accumulating capital. Apart from the traditional class of land owners and construction companies, new players have joined the land- game, such as financial tycoons, hedge funds etc. Capital having to do with construction and real estate has been continuously gaining importance while the commodity that it offers has been dematerialized and deterritorialized (Webber, 2002). This process is one of the reasons responsible for the radical changes observed in urban centres. It is certainly not a coincidence that the crisis afflicting the world for the past years has been triggered by the real estate bubble. The whole system of producing, buying and selling houses was based on poor households excessive borrowing and on complicated financial gambling. Thus, it was structurally unstable the moment of collapse would unavoidably come sooner or later. Nevertheless, the significance of the house market to the global economic system has provoked a global financial crisis that has been transformed into a crisis of the capitalism as a system (Andritsos, 2011). Today s crisis is not a mere sequel of the 1970 s crisis. It is more of a crisis of the system created to respond to that: the financial sector s excessive growth; the newliberal governance that rendered free market dominant and crashed both the work force and the incomes; capitalist globalization. However, the answer that has already been given does not indicate a shift in this policy but, as opposed to that, it is consists of a reactive section on the continuity of new liberal policies. Since the first phases of the crisis expansion, the message has been clear in the choices of the USA, i.e. the rescue of the financial sector by the federal funds and the famous Paulson Plan. Throughout the planets, trillions of dollars have been transferred from the states reserves to the banks black hole, while the crisis had started being evident in the so called real economy as well. You did not have to be a prophet in order to foresee that the next episode would be the debt crisis, as it is strongly apparent in the European subsystem, since the problems in public finances have become tragically serious. A new response will be given through the rescue and fiscal adaptation programs, the results of which we have been living for the last year here in Greece. The European South, however, is not the only field for the implementation of such policies. Similar

5 measures of income reduction and cutting down social benefits have been adopted in the whole world, motivating the working people s struggle. Our conclusion is that there is no overall paradigm shift observed in the dominating policies but an enhancement of the new-liberal doctrines, which are, nevertheless, incorporated in the conditions of crisis and the latest geostrategic correlations. However, what have these doctrines actually signified for the capitalist metropolis of the world for the last decades? Η επιχειρηματική πόλη και οι νέες μορφές αστικής διακυβέρνησης Η δεκαετία του 1970 αποτέλεσε στροφή στο οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό τοπίο σε παγκόσμια κλίμακα. Πρόδηλες μεταβολές που μελετώνται σταθερά είναι η υπέρβαση του φορντισμού, η απορρύθμιση των κεϋνσιανών πολιτικών του κράτους πρόνοιας, η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού ως κυρίαρχο οικονομικό και πολιτικό δόγμα και η μεγαλύτερη από ποτέ διεθνοποίηση του κεφαλαίου. Το κράτος, πλέον θεωρείται η πηγή των κακών, αφού περιορίζει την επιχειρηματική δραστηριότητα και την ατομική ελευθερία. Όπως μάλιστα δήλωσε ένα από τα think tanks της αμερικάνικης οικονομίας, «πρέπει να περιορίσουμε το κράτος σε τέτοιο βαθμό που θα μας επιτρέψει να το πνίξουμε σε μια μπανιέρα» (Karamanof, 2010). Αυτή η πολιτική, παρότι ξεκίνησε από τα συντηρητικά κόμματα με πρωταγωνιστές την Θάτσερ και τον Ρήγκαν, έγινε αποδεκτή και από την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Σε αυτά τα πλαίσια, μετασχηματίστηκε και η πολιτική απέναντι στην πόλη και το χώρο. Οι πόλεις αποκτούν νέο ρόλο, ως «machines for wealth creation» (Hall, 1994) μέσα σε ένα παγκόσμιο τοπίο (Sassen, 2001). Τα αστικά κέντρα βρίσκονται σε ένα διαρκή ανταγωνισμό για την ενίσχυση της θέσης τους στο διεθνή καταμερισμό, την προσέλκυση κεφαλαίων και κεντρικών λειτουργιών (Harvey, 2003). Πρόκειται για μια διαδικασία μετάβασης από την «μοντέρνα» στην επιχειρηματική πόλη και από τον ολοκληρωμένο αστικό σχεδιασμό του Κράτους Πρόνοιας στη λογική του Αστικού Σχεδιασμού της Νέας Οικονομίας (Leontidou, 2004). Το πιο σημαντικό στοιχείο, είναι ότι ο χώρος και η πόλη διαδραματίζουν πλέον πρωταγωνιστικό ρόλο στη συσσώρευση του κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα. «Ο χώρος δεν είναι πλέον απλώς υποδοχέας των οικονομικών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων, αλλά μέσω σχεδιασμού χρησιμοποιείται συνειδητά ως καταλύτης και μέσο ανάπτυξης νέων παραγωγικών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων» (Gospodini, 2008).

6 Mεταβλήθηκαν σταδιακά και οι μορφές και τα «εργαλεία» παραγωγής και διαχείρισης του χώρου, ώστε να ανταποκρίνονται στις νέες συνθήκες, καθώς οι προηγούμενες πολιτικές, εκτιμήθηκε ότι «δε μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την πολυπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μητροπολιτικές περιοχές» και έτσι χρειάζεται «ένας τύπος οργάνωσης της εξουσίας προερχόμενος από την δυναμική ενός συνόλου θεσμών και δρώντων πέρα από τα όρια μόνο του κράτους» (Getimis, 2004) Ο David Harvey, ήδη από το 1989, υποστηρίζει ότι μεταβαίνουμε από τη «from managerialism to entrepreneurialism» (Harvey, 1989), περιγράφοντας τον μετασχηματισμό των αστικών πολιτικών από τον κεϋνσιανισμό στο νεοφιλελευθερισμό. Στη νέα εποχή, «η πόλη δεν βοηθά πλέον τις επιχειρήσεις (δηλαδή τη συσσώρευση κεφαλαίου) μόνο μέσω των πολεοδομικών πολιτικών και πρακτικών, της κατασκευής υποδομών, της παροχής κινήτρων κλπ., αλλά μετατρέπεται και η ίδια σε επιχείρηση όπου οι σχέσεις δήμου- επιχειρήσεων και δήμου- πολιτών θα καθορίζονται πλέον από την αγορά, δηλαδή οι επιχειρήσεις και οι δημότες γίνονται τώρα πελάτες» (Hadjimichalis, 2001). Αμφιβολίες εγείρονται και για το ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε αυτό το τοπίο. «Η μετατροπή των Δήμων σε ένα ακόμη γρανάζι του Συστήματος δεν αφορά μόνο την επί πλέον φορολόγηση των δημοτών μέσω της δημοτικής φορολογίας για εξεύρεση πόρων για τις ανάγκες της, αυτό είναι η μικρότερη επίπτωση. Το μεγαλύτερο είναι η χρήση της ΤΑ ως διαμεσολαβητή ανάμεσα στο κράτος και το ιδιωτικό κεφάλαιο» (Sarigiannis, 2009). Εντάσσεται η έννοια της διακυβέρνησης, σαν μετάβαση από την κυβέρνηση, που επιχειρεί να περιγράψει τις νέες μορφές άσκησης της πολιτικής εξουσίας, που στο επίπεδο του χώρου αναφέρονται συχνά και ως «Νέα Αστική Πολιτική» (Swyngendouw et al, 2002). Οι νέες πρακτικές «πέρα- από το κράτος» διακυβέρνησης (governance- beyond- thestate) (Swyngendouw, 2005). και η λογική της «αποκένωσης του κράτους» (Spourdalakis et al, 2010) σημαδεύονται από μια διαρκή διαδικασία μεταφοράς αρμοδιοτήτων που αποτελούσαν κρατικές λειτουργίες προς τα «πάνω» (πχ Ε.Ε., υπερεθνικές ολοκληρώσεις), προς τα «κάτω» (πχ Τοπική Αυτοδιοίκηση) και τα «έξω» (αγορά, «κοινωνία των πολιτών»). Σε αυτά τα πλαίσια, διαμορφώνονται πολυεπίπεδα σχήματα που συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής και διογκώνεται η συζήτηση για τη «συμμετοχική δημοκρατία», τον «πλουραλισμό» και το ρόλο της «κοινωνίας των πολιτών».

7 Το σημαντικότερο ερώτημα που προκύπτει είναι αν και κατά πόσο μέσα από τη νέα Αστική Διακυβέρνηση υπάρχει δυνατότητα για καθορισμό και τελικά αλλαγή της πολιτικής και του σχεδιασμού. Το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι μονάχα αν μπορούν κάποιες κοινωνικές ομάδες να λάβουν μέρος σε κάποιες από τις αποφάσεις, αλλά αν μπορούν να αλλάξουν τις κατευθύνσεις και τις βασικές αρχές αυτών των αποφάσεων, οι οποίες καθορίζονται από τον ανταγωνισμό των πόλεων κα την πραγματικότητα του νεοφιλελευθερισμού. δημόσιων συμφερόντων. «The important point of these transitions [...] was that the state was no longer responsible to define what was just and rationale, as it was supported that the market could do that instead [...] The universal claims for rationale and justice have in no means been diminished. They have just been transformed in order to justify the privatizations and the actions of the markets» (Harvey, 2003) Η επιχειρηματική πόλη, μέσα σε μια νεοφιλελεύθερη κρατική πολιτική, εντάσσεται στον ίδιο ανταγωνισμό με άλλες επιχειρηματικές πόλεις, όπως λειτουργεί και ο ανταγωνισμός των επιχειρήσεων. Ο διαρκής αγώνας για προσέλκυση επενδύσεων, που αποτελεί τη μοίρα των αστικών κέντρων μετά την αποβιομηχάνιση, διεθνών χάπενινγκ και τουριστών θα είναι μια πολύπλευρη διαδικασία, τόσο για τη ζωή στην πόλη όσο και για την εικόνα της. Για να γίνει πιο ελκυστικός ένας τόπος για καπιταλιστικές επενδύσεις, μειώνονται οι μισθοί και περιορίζονται οι καθημερινές δημοκρατικές λειτουργίες. Ταυτόχρονα κόβονται τα δημόσια προγράμματα κοινωνικής μέριμνας και εργατικής κατοικίας, σε μια πολιτική ιδιωτικοποίησης και επιχειρηματικοποίησης όλων των λειτουργιών του κράτους πρόνοιας, όπως της παιδείας, της υγείας και της κοινωνικής ασφάλισης. Η κερδοσκοπία στη γη παίρνει πολλές μορφές: μεγάλα έργα, επιχειρηματική διαχείριση των φυσικών αγαθών και των εμπορικών λειτουργιών, αγοραπωλησία κτισμάτων. Η λέξη που περιγράφει τη φιλοσοφία των επεμβάσεων στις πόλεις είναι FIRE (Finance, Insurance, Real Estate, Enterprise). Με αυτή τη λογική ξεκίνησε από τις αρχές τις δεκαετίας του 1980 μέχρι και σήμερα μια τεράστια διαδικασία επεμβάσεων στον ιστό και την εικόνα των μεγάλων πόλεων που πήρε αρκετές διαφορετικές μορφές και ονόματα, όπως αστική ανάπλαση, αναζωογόνηση ή και εξευγενισμός. Ο τελευταίος όρος περιγράφει μάλλον την πιο βίαιη πλευρά των επεμβάσεων που συνήθως λαμβάνει χώρα σε υποβαθμισμένες περιοχές εντός του κέντρου των πόλεων οι οποίες μεταβάλλονται σε περιοχές κατοικίας υψηλότερων τάξεων και σε χώρους πολιτισμού και αναψυχής και

8 συνοδεύονται με το βίαιο εκτοπισμό των παλαιότερων κατοίκων με την αιτιολογία τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την πάταξη της εγκληματικότητας. Είναι σαφές ότι τέτοιες ενέργειες δεν έχουν μόνο οικονομικές στοχεύσεις αλλά και πολιτικές. Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία είναι ότι στις επεμβάσεις αυτές το κράτος και η τοπική αυτοδιοίκηση δεν διατηρούν τον κυρίαρχο ρόλο αλλά ούτε και παραιτούνται πλήρως από το στρατηγικό σχεδιασμό. Συνήθως δημιουργείται ένα σύνθετο πλέγμα εξουσιών στο οποίο οι δυνάμεις της αγοράς κατέχουν καθοριστική θέση ενώ εξέχον ρόλο διατηρούν και διάσημοι αρχιτέκτονες. Ο Guy Burgel περιγράφει χαρακτηριστικά τι συνόδευσε την υποψηφιότητα της Λιλ για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του «Στήθηκε τότε μια ολόκληρη εκστρατεία αστικού μάρκετινγκ: πρόσκληση προσωπικοτήτων από το Παρίσι στη μητρόπολη του Βορρά με την ευκαιρία των εγκαινίων του TGV, έκθεση στη Νέα Υόρκη στο μουσείο Καλών Τεχνών, με τον αποκαλυπτικό τίτλο Business to Business.[ ] Η εκστρατεία προβολής συνοδεύεται από κάποια φανταχτερά αρχιτεκτονικά έργα που υπογράφονται από μεγάλα διεθνή ονόματα [ ] Φαίνεται σαφώς η σημασία του πυρήνα των ανθρώπων που δημιουργούν το σχέδιο και εξασφαλίζουν τη προώθησή του: ο δήμαρχος, Pierre Mauroy, πρώην πρωθυπουργός, στη πρώτη γραμμή του σοσιαλιστικού κόμματος, ο επιχειρηματικός κόσμος, ο Jean Peyrelevade, πρόεδρος της ένωσης ασφαλιστικών εταιρειών του Παρισιού, ο Jean Deflassieux, πρόεδρος της Credit Lyonnais, ο χαρισματικός τεχνικός, ο πολεοδόμος Jean-Paul Baietto, όλοι συνδεμένοι με σχέσεις φιλίας, αποτελούν εγγύηση για την αποτελεσματικότητα. Η πόλη έγινε μια επιχείρηση, και η πολεοδομία μοιάζει με εμπορική στρατηγική.» (Burgel, 2007) Μια έρευνα στα πλαίσια του προγράμματος της ΕΕ με τίτλο «Αστική Ανοικοδόμηση και Κοινωνική Πόλωση στη Πόλη» (URSPIC: Urban Restructuring and Social Polarization in the City) παρουσιάζει ανάγλυφα τη λογική που περιγράφηκε (ΠΗΓΗ της Έρευνας: Swyngedouw et al : 2002). Μελετήθηκαν δεκατρείς μεγάλες Αστικές Παρεμβάσεις (Urban Development Projects) σε δεκατρείς μητροπόλεις της ΕΕ. Σύμφωνα με τη μελέτη ο ρόλος του κράτους και γενικότερα φορέων του δημοσίου ήταν καθοριστικός. Το μοντέλο ήταν συνήθως η συγκρότηση ενός ανεξάρτητου φορέα ήμι-ιδιωτικού με τη συμμετοχή του δημοσίου. Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι το επίπεδο της συμμετοχής των πολιτών γύρω από τις αποφάσεις που πάρθηκαν. Όπως υποστηρίζει ο Eric Swyngedouw στις περισσότερες των παρεμβάσεων (ειδικά οι περιπτώσεις του Βερολίνου, Αθήνας, Βρυξελών, Λισαβόνας και του Μπιλμπάο) «the structures of representation of the participating

9 partners are diffuse and unregulated. There are rarely formalized mechanisms of representation, and it is often difficult, if not impossible, to identify who represents what,who, and how. [ ] participation is rarely statutory, but operates through cooptation and invitation, usually by the key power brokers within the institutionsthis process has become the dominant mode of institutional organization and suggests a shift from a system of representative urban government to one of stakeholder urban governance that is centered on newly established institutional arrangements.. (Swyngedouw et al, 2002). Τέλος, και σημαντικότερο όλων, τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων αρκετά σπάνια χαρακτηρίζονται ως επιτυχημένα για την τοπική κοινωνία, ή τα οφέλη ήταν πολύ μικρότερα από όσο διαλαλούν οι υποστηρικτές τους. Σαφώς δεν ισχύει το ίδιο για τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων ή του κατασκευαστικού κεφαλαίου. Τι συμβαίνει όμως τα τελευταία χρόνια, μετά την εμφάνισή της κρίσης; Το σίγουρο όμως είναι μέχρι στιγμής δεν έχει αποτυπωθεί μια στροφή στις πολεοδομικές πρακτικές που να προσιδιάζει στα πρότυπα του κράτους πρόνοιας, αν και σχετικές αλλαγές ως προς τον παρεμβατισμό του κράτος θα μπορούσαν ίσως να προβλεφθούν για το μέλλον. Το πραγματικά νέο στοιχείο όμως είναι ότι η οικονομική κρίση έχει οδηγήσει σε ματαίωση ή καθυστέρηση μεγάλων έργων που κατασκευάζονται ή σχεδιάζονταν για το μέλλον (Hatherley, 2010). Ωστόσο, δεν μπορούμε να δώσουμε μια συνολική απάντηση καθώς θα επικεντρωθούμε στην περίπτωση της Ελλάδας. Προτού μελετήσουμε τις τωρινές μεταβολές έχει μια σημασία να δούμε τον τρόπο με τον οποίο αποτυπώθηκαν αυτές οι διεθνείς τάσεις στον ελλαδικό χώρο κατά τα τελευταία χρόνια. Β. Η ελληνική εμπειρία. Οι διεθνείς τάσεις στην πολιτική διακυβέρνηση, την οικονομική πολιτική αλλά και τους χωρικούς μετασχηματισμούς δεν μεταφέρονται ποτέ αυτούσιες ή ταυτόχρονα στην Ελλάδα. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι αντίστοιχες πολιτικές δεν εφαρμόστηκαν εδώ και αρκετά χρόνια. Βέβαια, δεν πρόκειται για μια «αυθόρμητη» διαδικασία ούτε για την υλοποίηση «συγγενών» προγραμμάτων. Αντιθέτως, η πορεία αποτύπωσης των κατευθύνσεων της ευρωπαϊκής πολιτικής στην Ελλάδα καθορίζεται από πολύ συγκεκριμένους και αυστηρούς όρους και συνθήκες εντός της Ε.Ε. και άλλων διεθνών οργανισμών.

10 Σε αυτήν την κατεύθυνση, δημιουργούνται ιδιωτικά ή ημι-ιδιωτικά σχήματα που διεκδικούν μερίδιο στο σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η θεσμοθέτηση των ΣΔΙΤ (Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα) για την κατασκευή έργων, η προώθηση των οποίων ενθαρρύνεται ενεργά από την Ε.Ε., μέσα από το πλαίσιο των επενδύσεων που παρέχει. Στο ίδιο πνεύμα κυμαίνεται και η προώθηση των συγχωνεύσεων, με εφαρμογή του Ν. 2940/2001, με στόχο τη δημιουργία μεγάλων κατασκευαστικών ομίλων. Μέχρι το 2002, οι μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες από 675 μειώνονται σε 310, είτε με εξαγορά είτε με συγχώνευση. Όλες αυτές οι εξελίξεις επικυρώνουν την πολιτική των μεγάλων έργων και αναδεικνύουν τη συγκέντρωση κεφαλαίου ως σημείο αιχμής για την οικονομία. Με τα νέα δεδομένα, τα μεγάλα επιχειρηματικά σχήματα αποδεικνύονται ικανότερα κεφαλαιακά και επιχειρηματικά να ανταπεξέλθουν σε έργα μεγάλης κλίμακας, πολύ πιο ταχύρυθμα από τις αντοχές του κρατικού προϋπολογισμού. Σταθμός στη δραστηριοποίηση του ιδιωτικού κεφαλαίου εις βάρος του δημόσιου τομέα, αλλά με τις ευλογίες του κράτους, αποτέλεσε η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Μεγάλος αριθμός έργων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με αυτούς χρηματοδοτήθηκαν από το ΙΙ και ΙΙΙ ΚΠΣ ή με ιδιωτικές επενδύσεις με παραχώρηση. Εκτός όμως από τη σημαντική συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, οι ολυμπιακές εγκαταστάσεις πριμοδοτήθηκαν με τη διάθεση του δημόσιου πλούτου (πόροι και γη). Η εμπειρία με την υπόθεση της Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε. 1, άφησε ακόμα μια σημαντική παρακαταθήκη στο κομμάτι των επενδύσεων και την ιδιωτική εκμετάλλευση της δημόσιας περιουσίας. Πρόκειται για τη συστηματική ενεργοποίηση του ευρύτερου δημόσιου τομέα στον επικερδή χώρο του real estate. Η λίστα των δημόσιων φορέων που, από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, μετατρέπονται σε Ανώνυμες Εταιρείες διαρκώς επεκτείνεται με την ίδρυση της Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα (ΕΤΑ) Α.Ε., της ΟΤΕ estate, της ΓΑΙΟΣΕ, την Υπηρεσία Αξιοποίησης και Μετεγκατάστασης Στρατοπέδων (Υ.Α.Μ.Σ.) κ.ά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά και η προσπάθεια περαιτέρω διεύρυνσης της επιχειρηματικής δράσης της Κτηματικής Εταιρείας Δημοσίου (ΚΕΔ) για την 1 Με το πέρας των αγώνων, η αποκλειστική αξιοποίηση, χρήση και εκμετάλλευση πολλών εκτάσεων, αποδόθηκε στην Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε., χωρίς να υπόκειται σε έλεγχο από το Κοινοβούλιο ή κάποιον δημόσιο και κοινωνικό φορέα. Αργότερα, η εταιρεία προχώρησε σε εκμίσθωση των ολυμπιακών εγκαταστάσεων σε μεγαλοεπιχειρηματίες, προικοδοτώντας έτσι τους ιδιώτες με μεγάλες εκτάσεις δημόσιας γης και περιουσίας. Βλ. Portaliou (2007)

11 προσέλκυση ξένων επενδύσεων με αλλεπάλληλους νόμους που εισάγονται για πρώτη φορά το Επί της ουσίας, πραγματώνεται η λογική που θέλει το κράτος να είναι μια μεγάλη επιχείρηση που, με σκοπό το κέρδος, μπορεί να αξιοποιεί την περιουσία του. Οι κυβερνήσεις μετατρέπονται από εγγυητές της κρατικής εξουσίας σε διαχειριστές της υπέρ της ηγεμονίας της ελεύθερης αγοράς και του ιδιωτικού κεφαλαίου. Κάτι τέτοιο, πέρα από τις μεγάλες κοινωνικές επιπτώσεις που προκαλεί, εγείρει και ζητήματα νομιμοποίησης. Στο πρόσφατο βιβλίου της Μαρίας Καραμανώφ, μέλους του Συμβουλίου της Επικρατείας αναφέρεται ότι «ούτε οι δημοσιονομικές ανάγκες για ρευστότητα, ούτε η χρήση των κερδών και μισθωμάτων για καλούς σκοπούς μπορούν να απαλλάξουν το κράτος από την συνταγματική του υποχρέωση να χρησιμοποιεί τα δημόσια ακίνητα σύμφωνα με τον προορισμό τους. (...) Επιχειρούν, εν δυνάμει, την μαζική έξοδο του συνόλου της δημόσιας δράσεως από τον δημόσιο τομέα, προκειμένου όχι απλώς να την εξομοιώσουν με την ιδιωτική δράση, αλλά να την απαλλάξουν και από αυτές ακόμη τις δεσμεύσεις ιδιωτικού δικαίου καθώς και από τον έλεγχο όχι μόνον των διοικητικών αλλά και των πολιτικών δικαστηρίων» (Karamanof, 2010). Πέρα από μια κριτική για το κατά πόσο τα ολυμπιακά έργα μεταφράστηκαν σε αναβάθμιση, παραμένει αδιαμφισβήτητο ότι η Ολυμπιάδα εγκαινιάζει μια νέα περίοδο: από τις παρεμβάσεις μικρής σχετικά κλίμακας, τα κατακερματισμένα κεφάλαια, που είναι συνυφασμένα με το πλήθος των επιχειρήσεων, και το μεγάλο εύρος των συντελεστών που παρεμβαίνουν στην ανάπτυξη του χώρου (Mantouvalou, 1995) βαίνουμε σε μια εποχή όπου τείνουν να κυριαρχήσουν τα μεγάλα έργα, η συγκέντρωση κεφαλαίου σε αντιστοιχία με τα μεγάλα επιχειρηματικά σχήματα, και η ένταση του αποκλεισμού ευρύτερων κοινωνικών υποκειμένων από την πρόσβαση στο σχεδιασμό και την οργάνωση του χώρου. Η Ολυμπιάδα δε συνδέθηκε μόνο με τα Ολυμπιακά Ακίνητα αλλά με μια συνολική διαδικασία αστικών μεταβολών που είχε ως διακηρυγμένο στόχο τη μετατροπή της πρωτεύουσας σε μια σύγχρονη καπιταλιστική μητρόπολη. Και ως τέτοια όφειλε να φέρει όλα τα στοιχεία που παρατηρούνται στην αναπτυγμένη Δύση. Με μια πληθώρα παρανομιών και ειδικών ρυθμίσεων που να παρακάμπτουν την πολεοδομική νομοθεσία εμφανίστηκαν και πολλαπλασιάστηκαν ραγδαία τα Mall καθώς και πολλά 2 Ο Ν. 1892/1990 «επέτρεπε στην ΚΕΔ να συνιστά ανώνυμες εταιρείες για την αξιοποίηση δημόσιων ακινήτων για οικιστικούς ή άλλους σκοπούς»: Mantouvalou & Mpala(2004)

12 νέα κτίρια κινηματογράφων, γραφείων, συνεδριακά κέντρα κ.α. Σε αυτή την κατεύθυνση ολοκληρώθηκαν μεγάλα οδικά έργα, ενώ εντάχθηκαν στα μέσα μεταφοράς, το Μετρό, το Τραμ και ο Προαστιακός. Μέσα στον κατασκευαστικό πυρετό αλλά και τις μεταβολές στον πληθυσμό της Αθήνας συντελέστηκε μια έκρηξη στην αγορά κατοικίας αλλά και η ολοένα και μεγαλύτερη αστική διάχυση που συμπεριέλαβε και περιοχές που μέχρι πρότινος ήταν παραθεριστικής κατοικίας. Ταυτόχρονα, το μοντέλο των αστικών αναπλάσεων αλλά και οι τάσεις εξευγενισμού βρήκαν γόνιμο έδαφος σε περιοχές του κέντρου. Πρόκειται για πρακτικές που δεν είναι ξένες στην Ελλάδα, όπως φανερώνει η περίπτωση της Πλάκας. Τη δεκαετία του 2000, περιοχές του κέντρου όπως το Ψυρρή και το Γκάζι μετατράπηκαν σε ζώνες διασκέδασης, πολιτισμού και κατοικίας για ανώτερα στρώματα και καλλιτέχνες εκτοπίζοντας πληθυσμούς και παραγωγικές ή εμπορικές δραστηριότητες. Αντιλαμβανόμαστε, επομένως, ότι οι κυρίαρχες πολιτικές για το χώρο και την πόλη εφαρμόστηκαν όλα τα προηγούμενα χρόνια στην Ελλάδα. Σε ένα βαθμό ήδη από τα μέσα στης δεκαετίας του 2000, πριν δηλαδή από την κρίση, είχαν εμφανιστεί σημάδια κόπωσης στην ανάπτυξη του κατασκευαστικού κεφαλαίου, λόγω κυρίως της υπέρμετρης οικοδόμησης και των υψηλών τιμών γης που κληροδότησε ο «πυρετός» των Ολυμπιακών Αγώνων. Υπό αυτό το πρίσμα προκύπτει το ερώτημα: Τι αλλάζει στην περίοδο του Μνημονίου; Η εκτίμηση που θα επιχειρήσουμε να αποδείξουμε παρακάτω είναι ότι για πρώτη φορά βλέπουμε μια συντονισμένη, ενιαία και συνολική κυβερνητική πολιτική, που έχει πολλές διαφορετικές πλευρές, για την επιχειρηματική αντιμετώπιση της πόλης που συνδυάζει και ολοκληρώνει όλες τις διεθνείς τάσεις. Επίσης, πρόκειται για μια σημαντική διαδικασία «πετάγματος» έξω από το παιχνίδι της κατασκευής, του μικρού και μεσαίου κεφαλαίου και των φτωχότερων στρωμάτων, υπέρ της απόλυτης ηγεμονίας των εγχώριων και διεθνών επιχειρηματικών κέντρων. Κάτι τέτοιο, σε μια χώρα με ισχυρή παράδοση στην ιδιοκατοίκηση, την αντιπαροχή αλλά και τις μικρομεσαίες τεχνικές εταιρείες θα έχει τεράστιες κοινωνικές συνέπειες. Ο χώρος στην κρίση στην Ελλάδα. Η αναμέτρηση της κοινωνίας με την αγορά πάνω στην πόλη και το χώρο, δε διεξάγεται «αυθόρμητα» ή «αδιαμεσολάβητα», όπως άλλωστε και σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής. Η κρατική και κυβερνητική εξουσία διατηρεί τον πρώτο λόγο στη διαμόρφωση των χωρικών πολιτικών. Η καλύτερα ένας σύνθετος συνασπισμός

13 εξουσίας στον οποίο καθοριστικό ρόλο έχουν και διεθνή κέντρα όπως το ΔΝΤ και η Ε.Ε. μαζί με την ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να έχουν διαμορφώσει μια συνολική πολιτική αντιμετώπισης του χώρου που καταλήγει και σε συγκεκριμένους νόμους και πρακτικές. Παρακάτω θα δούμε τους τρεις βασικούς άξονες πάνω στους οποίους συντελούνται οι αστικοί μετασχηματισμοί, που αλληλοδιαπλέκονται αλλά κινούνται και αυτοτελώς. Υποστηρίζεται ότι η πολιτική αυτή ως σύνολο αποτελεί την ποιοτική και ποσοτική αναβάθμιση και ολοκλήρωση όλων των στοιχείων της σύγχρονης αστικής διακυβέρνησης των επιχειρηματικών πόλεων, αλλοιωμένων ωστόσο από την ευρύτερη περίοδο της κρίσης και του μνημονίου. Επομένως το ιδιαίτερο στοιχείο δεν είναι μονάχα ότι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρμόζονται με ακόμα πιο επιθετικό τρόπο, αλλά ότι απομαγεύονται σε μεγάλο βαθμό από το μανδύα της «ανάπτυξης» και της «προόδου» και λειτουργούν απλά σαν λύσεις έκτακτης ανάγκης που τείνει να γίνει μόνιμη. Δ1: Καλλικράτης και νέες μορφές αστικής διακυβέρνησης: Το «Πρόγραμμα Καλλικράτης» με τίτλο «Αρχές Νομοθετικής Πρωτοβουλίας για τη Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης» ψηφίστηκε το Μάιο του Το νομοσχέδιο θεωρείται σύμφωνα με τη ίδια τη κυβέρνηση και το Πρωθυπουργό μια «δημοκρατική επανάσταση», που «θα αλλάξει ριζικά τις σχέσεις κράτους πολίτη» (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ ), και πραγματικά η εκτίμηση αυτή από μια οπτική είναι σωστή. Ίσως για πρώτη φορά μετά τη ίδρυση του, το Ελληνικό Κράτος αλλάζει σε τέτοιο βαθμό με στόχο να εξυπηρετήσει συγκεκριμένες στρατηγικές και συμφέροντα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η Κεντρική Διοίκηση έχει σημαντική θέση στις νέες μητροπολιτικές δομές, δεν καταργείται προς όφελος του τοπικού, αλλά αναλαμβάνει επιτελικό χαρακτήρα εξασφαλίζοντας την εφαρμογή των νέων δομών. Αυτό δε γίνεται πρώτη φορά στην ιστορία των διοικητικών μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, αλλά αποτελεί μια συνέχεια κατά την οποία το Κράτος και η δομή του μεταλλάζεται για να επιβάλει νέα οικονομικά και πολιτικά δεδομένα. Το «Σχέδιο Καλλικράτης» αποτέλεσε μια από τις πρώτες μεταρρυθμίσεις στη Μετά-ΔΝΤ εποχή στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα της κρίσης και του μνημονίου, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος. Ο νόμος του Καλλικράτη διέπεται από δύο βασικά συστατικά: Αφενός αποτελεί τομή και συνέχεια της νέας Αστικής Διακυβέρνησης, συγκλίνοντας περισσότερο στη λογική των

14 διεθνών τάσεων. Αφετέρου, αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του Μνημονίου και στρατηγικής σημασίας εργαλείο για την αντιμετώπιση της κρίσης από τη μεριά του κεφαλαίου. Μέσα από αυτόν συντελείται η μεταφορά στην τοπική Αυτοδιοίκηση της δημοσιονομικής κρίσης. Μέσα από τον Καλλικράτη, «επιχειρείται ο συνολικός επανασχεδιασμός των επιπέδων διακυβέρνησης» (Αιτιολογική Έκθεση, σελ. 5) με έξι βασικούς άξονες. Οι δύο αναφέρονται στην αποκέντρωση των κρατικών αρμοδιοτήτων και την υπέρβαση του «παραδοσιακού συγκεντρωτισμού». Ο ένας είναι η «την αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας, προσανατολίζοντας τις κρατικές δομές και λειτουργίες στις ανάγκες της πράσινης ανάπτυξης». Οι υπόλοιποι τρεις σχετίζονται με «την ενίσχυση της δημοκρατίας», «της διεύρυνσης της συμμετοχής του πολίτη», «τις νέες μεθόδους της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης» και «τις αρχές της διαφάνειας, της ανοιχτής διακυβέρνησης, της αξιολόγησης και της λογοδοσίας». Το νομοσχέδιο συνοδεύεται και από ένα πακέτο περικοπών ύψους 500εκ. το χρόνο για την τριετία για τους νέους Δήμους ( Νέες ιεραρχίες ακόμη προκύπτουν από την εγκατάλειψη του μοντέλου της ισόρροπης ανάπτυξης. Η οικονομική αυτοτέλεια των νέων Δήμων και το παράλληλο πρόγραμμα περικοπών καταργεί ένα θεμελιώδη δεσμό ανάμεσα στο κράτος και τη Τ.Α. Το κράτος πλέον παραιτείται από την οικονομική ευθύνη ωθώντας τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις νέες διοικητικές δομές αι σε δεινή θέση τους υπερχρεωμένους ΟΤΑ. Αυτό οδηγεί σε αναζήτηση διαφορετικών πόρων είτε μέσα από εκποίηση δημόσιας περιουσίας και τη σύναψη εταιρικών σχέσεων με το ιδιωτικό κεφάλαιο, είτε μέσα από τη μείωση των κοινωνικών παροχών, αύξηση των τελών κ.ά. Το ζήτημα του κρατικού ελέγχου λύνεται από το νόμο με τη συγκρότηση του θεσμού της Γενικής Διοίκησης με γραμματέα διορισμένο από τη κεντρική διοίκηση, και του «Συμβουλίου Περιφερειακής Διοίκησης» οργάνου που «θα έχει γενική αρμοδιότητα σε ζητήματα σχεδιασμού στην γεωγραφική ενότητα αναφοράς του» (Αιτιολογική Έκθεση : 2010). Η κατεύθυνση σε λογικές «πέρα από το Κράτος» είναι δεδομένη με το «Καλλικράτη». Σύμφωνα με την Αιτιολογική Έκθεση: «Το παρόν σχέδιο νόμου εξειδικεύει και υλοποιεί βασικές συνταγματικές επιταγές για τη συγκρότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης σε δύο λειτουργικές βαθμίδες, με μονάδες που διαθέτουν το κατάλληλο μέγεθος και καθίστανται ικανές να διαχειριστούν τις τοπικές υποθέσεις, αλλά και να αναλάβουν την τοπική διεκπεραίωση αρμοδιοτήτων που συνιστούν αποστολή του Κράτους». (Αιτιολογική Έκθεση : 2010).

15 Πρόκειται για μια συνολική γενική λογική μεταφοράς αρμοδιοτήτων από το κράτος προς τα πάνω (Ε.Ε. διεθνείς οργανισμοί), προς τα κάτω (περιφέρειες δήμοι) και προς τα έξω (αγορά, κοινωνία πολιτών). Επιχειρείται σημαντικές κρατικές λειτουργίες που αποτελούν κυρίαρχα πολιτικά διακυβεύματα να απόπολιτικοποιούνται. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η διασπορά της ευθύνης σε ένα δίκτυο φορέων, οργανισμών, κτλ και τελικά την θωράκιση του πυρήνα της εξουσίας. Εκτός από νέες αρμοδιότητες η Τοπική Αυτοδιοίκηση εντάσσεται και σε ένα ευρύτερο αναπτυξιακό σχέδιο και όραμα το οποίο θέτει ο νόμος το οποίο αφορά τη συγκρότηση των ΟΤΑ σε: «βασικούς θεσμούς για την προώθηση της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης. Οι ΟΤΑ και η αποκεντρωμένη διοίκηση μπορούν να διαδραματίσουν βασικό ρόλο για την ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας και την επιτάχυνση των δημόσιων και των ιδιωτικών επενδύσεων στην ελληνική περιφέρεια». Και συνεχίζει: «γίνεται το θεσμικό «κλειδί» για την αλλαγή του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας, προσανατολίζοντας τις κρατικές δομές και λειτουργίες στις ανάγκες της πράσινης ανάπτυξης» (Αιτιολογική Έκθεση : 2010). Οι νέοι θεσμοί αντιπροσώπευσης είναι εδώ χαρακτηριστικοί, ταυτίζονται και συγκλίνουν με αυτούς της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης στη δυτική Ευρώπη, αποτελώντας παράλληλα καινοτομία για τα Ελληνικά Δεδομένα. Υποστηρίζεται ότι γίνεται μια στροφή που έρχεται ενάντια στους παραδοσιακούς δημοκρατικούς θεσμούς αντιπροσώπευσης στους Δήμους. Το πρώτο που κάνει ο νόμος είναι ότι με το περιορισμό των Δημοτικών Συγκροτημάτων και τη συγκεντροποίηση που δημιουργεί μειώνει άμεσα τους αντιπροσώπους στο μισό σε σχέση με το παρελθόν. Η διαδικασία της εκλογής Δημοτικού Περιφερειακού Συμβουλίου πριμοδοτεί δυσανάλογο τον πρώτο συνδυασμό, δίνοντας υπερεξουσίες στις Εκτελεστικές Επιτροπές, στις οποίες συμμετέχουν οι Δήμαρχοι- Αντιδήμαρχοι, Περιφερειάρχες και Αντιπεριφερειάρχες και ακόμα περισσότερο στις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις που αποτελούνται από μη αιρετά όργανα. Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι η ίδρυση για 1η φορά της Επιτροπής Διαβούλευσης, η οποία σύμφωνα με τη αιτιολογική έκθεση, εγγυάται την συγκροτημένη και θεσμική συμμετοχή του πολίτη στη διακυβέρνηση έχοντας απλά και μόνο γνωμοδοτικό και συμβουλευτικό ρόλο. Η συγκρότηση υπερεξουσιών στην ηγεσία των Δήμων και των Περιφερειών, και ο θολός ρόλος της συμμετοχής και των όρων διαβούλευσης των πολιτών, αποτελεί σημαντικό στοιχείο του νόμου, θέτοντας άμεσα το ζήτημα ποιον εξυπηρετούν τελικά αυτές οι διοικητικές μορφές.

16 Δ2. Fast track Ο δεύτερος και ίσως σημαντικότερος άξονας χωρικών μετασχηματισμών είναι ο νόμος 3894/2010 με τον τίτλο επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων, γνωστότερος και ως «fast- track». Πρόκειται για ένα νόμο που μετασχηματίζει δραματικά τους μηχανισμούς παραγωγής και διαχείρισης του χώρου ενώ ανατρέπει όλο το νομοθετικό και πολεοδομικό καθεστώς που ίσχυε μέχρι σήμερα. Η λογική που διέπει το νόμο είναι σαφής και συνδέεται άμεσα με την κυβερνητική πολιτική. Ο δημόσιος τομέας της Ελλάδας είναι υπερτροφικός και προβληματικός και χρειάζεται ένα μεγάλο πρόγραμμα αποκρατικοποιήσεων ώστε να βρεθούν τα χρήματα που θα αποπληρώσουν το χρέος της χώρας. Αυτό περιλαμβάνει από περικοπές κοινωνικών παροχών, αποκρατικοποιήσεις μεγάλων δημόσιων επιχειρήσεων μέχρι και ιδιωτικοποίηση μεγάλων εκτάσεων της ελληνικής γης. Σύμφωνα με την κυβερνητική ρητορεία, η ανάπτυξη της Ελλάδας θα έρθει μέσα από την ενίσχυση των μεγάλων επενδύσεων. Ωστόσο, το σύνθετο και γραφειοκρατικό νομικό σύμπλεγμα στην Ελλάδα λειτουργεί αποτρεπτικά. Επομένως, χρειάζεται ένα «ειδικό, ευέλικτο, διαφανές, αντικειμενικό και αποτελεσματικό πλαίσιο κανόνων, διαδικασιών και διοικητικών δομών για την υλοποίηση μεγάλων δημόσιων και ιδιωτικών έργων», όπως υποστηρίζει ο αρμόδιος υπουργός, Χ. Παμπούκης. Αυτό έρχεται να εξυπηρετήσει το fast- track που στην πράξη αναιρεί κάθε κοινωνικό, νομοθετικό και πολεοδομικό κριτήριο ώστε να επισπεύδονται και να υλοποιούνται ανεξέλεγκτα κάθε μορφής επενδυτικά σχέδια, ιδιωτικού ή δημόσιου τομέα.. Ο νόμος προβλέπει ότι για την πραγματοποίηση Στρατηγικών Επενδύσεων σε χώρους εντός εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων «επιτρέπονται συγκεκριμένες και ειδικές παρεκκλίσεις από τους ισχύοντες όρους και περιορισμούς δόμησης της περιοχής, καθώς και από τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (ν. 1577/1985, ΦΕΚ 210 Α )». Αυτές οι παρεκκλίσεις μπορεί να αφορούν: «α) τις αποστάσεις των κτιρίων από τα όρια του οικοπέδου, καθώς και τις αποστάσεις μεταξύ των κτιρίων και άλλων εγκαταστάσεων, β) το συντελεστή δόμησης, γ) το συντελεστή κατ όγκο εκμετάλλευσης, δ) την κάλυψη και ε) το ύψος, με εξαίρεση το ύψος των πυλώνων φωτισμού, το οποίο θα καθορίζεται από την αντίστοιχη μελέτη φωτοτεχνικής κάλυψης». Πρόκειται στην πράξη για την αναίρεση κάθε περιορισμού ενώ με τα «Ειδικά Σχέδια Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχών Εγκατάστασης

17 Στρατηγικών Επενδύσεων» (άρθρο 24) ολοκληρώνεται η ουσιαστική κατάργηση του πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού. Με αυτά παρέχεται κάθε δυνατότητα στα κτίσματα και τους «βοηθητικούς» χώρους των στρατηγικών επενδύσεων μεταβάλλοντας κατά περίπτωση τους όρους δόμησης, τη χωροθέτηση χρήσεων γης ακόμα και την παρέμβαση στον αιγιαλό και μάλιστα όχι μόνο για την περιοχή της επένδυσης αλλά και για ευρύτερες «ειδικές ζώνες προστασίας και ελέγχου» γύρω από αυτές. Για να μην υπάρχει περιθώριο παρερμηνείας ξεκαθαρίζεται στο άρθρο 24 ότι οι ρυθμίσεις αυτές «κατισχύουν κάθε άλλης αντίθετης ή διαφορετικής ρύθμισης Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων, Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου, σχεδίων πόλεων ή πολεοδομικών μελετών και σχεδίων χρήσεων γης, που αφορούν τις περιοχές για τις οποίες καταρτίζονται και εγκρίνονται Ειδικά Σχέδια». Για να υπαχθεί μια επένδυση στο νόμο του fast track οφείλει να πληρεί ένα από τα εξής κριτήρια: α) Το κόστος της να ξεπερνά τα 200 εκ. ευρώ. β) Το κόστος της να ξεπερνά τα 75 εκ. ευρώ και ταυτόχρονα να δημιουργεί πάνω από 250 θέσεις εργασίας. γ) Να έχει ετήσιο κόστος που να επενδύεται σε έργα υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας τρία εκατομμύρια ευρώ ή να δημιουργεί 250 θέσεις εργασίας. δ) Τίποτα από όλα αυτά αρκεί να κρίνεται ως αναγκαία για το «δημόσιο συμφέρον». Ποιος όμως είναι αυτός που αποφασίζει ποιο είναι αυτό το δημόσιο συμφέρον, αν πληρούν δηλαδή οι εν δυνάμει επενδύσεις τα κριτήρια ώστε να τους παραδοθεί άνευ όρων η δημόσια γη; Η «Διυπουργική Επιτροπή Μεγάλων Έργων και Υποδομών», όπως ορίζεται από το άρθρο 2. Η επιτροπή αυτή είναι τριμελής με πρόεδρο τον Υπουργό Επικρατείας, Χ. Παμπούκη, πλαισιωμένο από τον υπουργό Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας, Γ. Παπακωνσταντίνου και τον υπουργό Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων Δ. Ρέππα. Η εξουσία της ξεπερνά το ελληνικό κοινοβούλιο στο οποίο δεν είναι υποχρεωμένη να απευθύνεται. Για τη προώθηση των επενδύσεων, το ρόλο του «μεσίτη» θα παίζει η εταιρεία Invest in Greece, υπό τις οποίας τοποθετούνται όλες οι δημόσιες υπηρεσίες και οι διοικητικές αρχές οποίες σύμφωνα με το νόμο (άρθρο 22) είναι υποχρεωμένες να εκδίδουν κάθε άδεια ή γνώμη εντός δύο μηνών. Σε αντίθετη περίπτωση, εάν δηλαδή παρέλθουν οι δύο μήνες από την ημερομηνία της αίτησης στην Invest in Greece, τότε η άδεια εκδίδεται αυτόματα και οι υπεύθυνοι κατηγορούνται με πειθαρχικές κυρώσεις. Η υπαρκτή γραφειοκρατία και δυσλειτουργία σε αρκετούς τομείς του δημόσιου τομέα χρησιμοποιείται από αυτούς που τη δημιούργησαν, δηλαδή το κράτος και τα

18 κόμματα που διαχειρίζονται την εξουσία εδώ και 3 δεκαετίες, σαν αιτία για την ανεμπόδιστη επέλαση του ιδιωτικού κεφαλαίου. Μάλιστα κατηγορείται ως γραφειοκρατικό κατάλοιπο όλο το νομικό σύστημα που μέχρι τώρα όριζε τη σχετική ηγεμονία του κράτους και αυτού που είχε οριστεί ως δημόσιο συμφέρον πάνω στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Ουσιαστικά επιχειρείται να εμπεδωθεί ως «κοινωνικό συμφέρον», το συμφέρον του κάθε επενδυτικού ομίλου και κάθε αντίδραση σε αυτό σαν εμπόδιο στην «εθνική ανάπτυξη». «Η «απελευθέρωση» από τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι πολεοδομικές και χωροταξικές μελέτες, ακόμα και οι απλοί περιορισμοί στη δόμηση και την εκμετάλλευση του χώρου και η υποκατάστασή τους από «φωτογραφικές» ρυθμίσεις, που προτείνει και απολαμβάνει ως κίνητρο ο «επενδυτής», είναι αναμφίβολα η πλήρης επικράτηση του ιδιωτικού πάνω στο δημόσιο, η κατάργηση της σχετικότητας του ιδιωτικού χώρου, η απόλυτη ιδιωτικοποίηση» (Selianitis, 2011). Σε αυτά τα πλαίσια έχει ξεκινήσει εδώ και κάποιους μήνες, μια τεράστια συζήτηση για τα προτεινόμενα «φιλέτα» της ελληνικής γης που ετοιμάζονται να «φιλοξενήσουν» αυτές τις μεγάλες επενδύσεις. Στη λίστα περιλαμβάνονται τεράστιες εκτάσεις σε όλο το μήκος της ελληνικής επικράτειας. Από ελεύθερους χώρους και παραλίες εντός του αστικού ιστού (πχ Μπαρουτάδικα στο Αιγάλεω και παραλία της Γλυφάδας στην Αθήνα, νέα παραλία της Θεσσαλονίκης ), μεγάλες παραθαλάσσιες εκτάσεις (πχ. παραλία Ζαχάρως), ορεινοί όγκοι (πχ όρος Βόρας στην Πέλλα) μέχρι και ολόκληρα νησιά (πχ Πρασονήσι στη Ρόδο). Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι στην πραγματικότητα τίποτα δεν είναι απίθανο να οδηγηθεί προς αξιοποίηση αφού από το νόμο δεν εξαιρείται τίποτα. Ειδικά μπροστά στη διαρκή επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης της χώρας και της εκτίναξης του δημόσιου χρέους φαίνεται σαν ολόκληρη η χώρα να είναι μελλοντικά υποθηκευμένη στους δανειστές. Υπό το πρίσμα αυτό, οι αστεϊσμοί της κυβέρνησης ότι δεν πρόκειται να πουληθεί η Ακρόπολη δεν προκαλούν γέλιο στους κατοίκους. Η πιο χαρακτηριστική ίσως περίπτωση που προετοιμάζεται ενεργοποίηση του fast track είναι το πρωην αεροδρόμιο του Ελληνικού. Είναι μια παραλιακή έκταση περίπου 6000 στρεμμάτων που καταλαμβάνει ένα τεράστιο ποσοστό των ελεύθερωναδόμητων χώρων στην πρωτεύουσα. Έπειτα από τη μεταφορά του αεροδρομίου στα Σπάτα είχε διακυρηχθεί η μετατροπή του σε πάρκο, χωρίς ωστόσο να προχωρήσουν τα έργα. Τώρα βρίσκεται στο επίκεντρο των προτάσεων και των αντιπαραθέσεων για τη μελλοντική αξιοποίησή του. Το κεντρικό στοιχείο των κυρίαρχων προτάσεων είναι

19 η αναίρεση του δημόσιου χαρακτήρα και του χώρου πρασίνου προς επιχειρήσεις τουρισμού και αναψυχής από ξένους επενδυτές, ενώ στο γνωστό παιχνίδι του αστικού marketing πρωταγωνιστεί ο, γνωστός από τη Βαρκελώνη, αρχιτέκτονας, Χοσέ Ασεμπίγιο. Δ.3. Η μάχη του κέντρου. Ο τρίτος άξονας των σύγχρονων χωρικών πολιτικών σχετίζεται με τις εξελίξεις και τη συζήτηση για το μέλλον του κέντρου της Αθήνας. Πρόκειται για μια κατεξοχήν πολιτική και κοινωνική αναμέτρηση στην οποία αντανακλάται το εκρηκτικό μείγμα που συνθέτει τη σημερινή εικόνα της πρωτεύουσας, μέσα στις συνθήκες εντεινόμενης φτώχειας και εξαθλίωσης που έχει φέρει το μνημόνιο. Συνδέεται άρρηκτα με το θέμα των μεταναστών που η κυβέρνηση και τα ΜΜΕ ιεραρχούν πολύ ψηλά στην ατζέντα τους, και της εγκληματικότητας. Το κέντρο της Αθήνας αποτελεί τη σκηνή στην οποία εκτυλίσσονται οι κυριότερες διεργασίες στη χώρα. Δεν θα αποτελέσουν αντικείμενο εκτεταμένης μελέτης οι μεταβολές και οι πολύπλευρες αντιπαραθέσεις στο κέντρο της πόλης. Θα αναφερθούν ορισμένα μόνο στοιχεία που θα μπορούσαν απλοϊκά να συνθέσουν τη βασική εικόνα. Τα τελευταία χρόνια, μετά από το ξεφούσκωμα του κατασκευαστικού μπουμ που συνόδευσε τους ολυμπιακούς αγώνες, εμφανίστηκε με έντονο τρόπο η συζήτηση για το κέντρο της Αθήνας. Ο κυρίαρχος λόγος εκφρασμένος κυρίως από μεγαλύτερα και μικρότερα συγκροτήματα των media αλλά και επίσημα διοικητικά χείλη επικεντρώνεται στην μεγάλη εγκληματικότητα που συνήθως συνδέεται με την ύπαρξη μεγάλων πληθυσμών μεταναστών και καταλήγει πάντοτε σε μια συγκεκριμένη φράση, «το γκέτο της Αθήνας». Η εικόνα αυτή, ανεξάρτητα με το αν πατάει ή όχι στην πραγματικότητα, μεταδόθηκε με τρομερή ταχύτητα ώστε γρήγορα να αποτελεί σχεδόν τη μοναδική αφήγηση που έβρισκε χώρο στη δημόσια συζήτηση. Σε αυτά τα πλαίσια σχεδόν κάθε περιοχή του κέντρου, από το ιστορικό τρίγωνο και την πλατεία Βάθης μέχρι τον Αγ. Παντελεήμονα και την Κυψέλη, έπαιρναν το χαρακτηρισμό του γκέτο. Η έλευση της κρίσης που όξυνε σε τεράστιο βαθμό όλα τα προβλήματα που υπάρχουν έβαλε τη συζήτηση αυτή σε νέα εκρηκτική διάσταση. Η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη στέγης και στοιχειωδών συνθηκών υγιεινής εμφανίζονται στο κέντρο σε υπερθετικό βαθμό καθώς εκεί κατοικούν με πλειοψηφικό τρόπο μεσαία και κατώτερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, σε μεγάλο ποσοστό των οποίων και οι

20 βαθύτερα εκμεταλλευόμενοι εργαζόμενοι, οι μετανάστες. Σε αυτό συντείνει και η ανυπαρξία μιας μεταναστευτικής πολιτικής που να προσφέρει τις στοιχειώδεις συνθήκες διαβίωσης και ίσα εργασιακά δικαιώματα σε συνδυασμό με τις ευρωπαϊκές συνθήκες που εγκλωβίζουν στην Ελλάδα και σε συνθήκες παρανομίας τα τεράστια μεταναστευτικά ρεύματα. Εντός αυτών των πλαισίων το οργανωμένο έγκλημα πράγματι ανθεί, όπως και οι βίαιες πράξεις των σύγχρονων κολασμένων και βέβαια δεν αναιρείται από την κυβερνητική πολιτική της καταστολής και του φόβου απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα. Το πιο ανησυχητικό μάλιστα είναι ότι φαίνεται ο ξενοφοβικός και ρατσιστικός λόγος να μεταφέρεται από τα άκρα στο κέντρο του κυρίαρχου λόγου και το συμπλήρωμα της κρατικής πολιτικής να είναι η ακροδεξιά βία φτάνει πλέον στο σημείο των ατιμώρητων μαζικών λυντσαρισμάτων και της δολοφονίας μεταναστών. Το βασικό θέμα όμως που απασχολεί την εισήγηση είναι η σημασία που έχει για το χώρο του κέντρου της πόλης αυτή η συζήτηση. Η λογική που χαρακτηρίζει όλη τη φρασεολογία του τελευταίου διαστήματος και τις προτεινόμενες λύσεις είναι η «εξυγίανση» του ιστορικού κέντρου. Όπως και σε πάρα πολλές διεθνείς περιπτώσεις αυτό δε συνδέεται με την πάταξη του οργανωμένου εγκλήματος και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων αλλά με τη βίαιη μεταφορά των κατοίκων και την είσοδο νέων μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων. Εκτυλίσσεται ένα σύνθετο οικονομικό και πολιτικό παιχνίδι, που πίσω από τις εμφανείς αντιφάσεις κρύβεται το κεφάλαιο του real estate και ολόκληρου του επιχειρηματικού κόσμου που επιδιώκει μια νέα «απόβαση» στις υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου. Σε αυτά τα πλαίσια μια πληθώρα από σχέδια, μελέτες και προτάσεις εμφανίζονται στο προσκήνιο ενώ ήδη χτίζονται νέα κτίρια κατοικιών και γραφείων. Σε αυτά πρωταγωνιστούν από τους επίσημους φορείς του κράτους και της τοπικής αυτοδιοίκησης, πανεπιστημιακά ιδρύματα, αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες μέχρι και το ίδιο το κατασκευαστικό κεφάλαιο, ενώ καθοριστικό ρόλο παίζουν και νεοσύστατες και ετερόκλητες επιτροπές κατοίκων. Σύμφωνα με τις κυρίαρχες στοχεύσεις η Αθήνα οφείλει να αναπτυχθεί σαν μια σύγχρονη επιχειρηματική μητρόπολη. Και στο κέντρο αυτής δεν έχουν θέση οι απόκληροι του σύγχρονου καπιταλισμού αλλά οι δυνάμεις της αγοράς. Όπως είναι λογικό, μάλλον σαν παραφωνία φαίνονται μέσα σε αυτό το πλαίσιο και οι διαδηλώσεις που συχνά αποκτούν και συγκρουσιακά χαρακτηριστικά. Για το λόγο αυτό και ειδικά μετά από την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 στα πλαίσια της