Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΙΚΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΙΚΟΥ ΣΠΑΝΟΥΔΑΚΗ ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΟΛΓΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΟΛΓΑ ΔΑΟΥΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΤΙΚΑ-ΒΑΚΙΡΤΖΗ ΜΑΡΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2008

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΕΛ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY vi viii ix xi ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο προβληματισμός της έρευνας Αντικειμενικός σκοπός Υποθέσεις της έρευνας Εννοιολογικές προσεγγίσεις Η έννοια της υπαίθρου Οι γυναίκες της υπαίθρου Η έννοια της επιχειρηματικότητας Η έννοια της επιχείρησης Η έννοια του επιχειρηματία Η γυναίκα επιχειρηματίας 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Εισαγωγή Η Γυναικεία επιχειρηματικότητα στην ύπαιθρο 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Εισαγωγή Οι Κοινοτικές Πρωτοβουλίες Η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader Η Κοινοτική Πρωτοβουλία NOW ( ) Η Κοινοτική Πρωτοβουλία ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ: Ο Άξονας NOW ( ) 29 ii

3 3.2.4 Η Κοινοτική Πρωτοβουλία INTERREG III ( ) Η Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου (ΟΠΑΑΧ) 3.3 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αγροτική Ανάπτυξη και Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου » Τα Προγράμματα επιχορήγησης νέων ελεύθερων επαγγελματιών ( ) Επιχορήγηση Νέων Ελεύθερων Επαγγελματιών (ΝΕΕ) Πρόγραμμα επιχορήγησης νέων ελεύθερων επαγγελματιών γυναικών (ΟΑΕΔ) Προγράμματα ενίσχυσης γυναικείας και νεανικής επιχειρηματικότητας Ενίσχυση επιχειρηματικότητας γυναικών Ενίσχυση νεανικής επιχειρηματικότητας Άλλα Προγράμματα του Ε.Π. «ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ» Ανάπτυξη της γυναικείας απασχόλησης και επιχειρηματικότητας Σχέδια Δράσης τοπικού χαρακτήρα Σχέδιο Δράσης ΑΡΙΑΔΝΗ Σχέδιο Δράσης «Γυναικεία δυναμική - γυναίκες της Κεντρικής Μακεδονίας σε τροχιά επαγγελματικής εξέλιξης» 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Ποιοτική Έρευνα Δειγματοληπτική έρευνα Αναγνώριση πληθυσμού και προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Σχεδιασμός ερωτηματολογίου Μέθοδοι ανάλυσης των στοιχείων της έρευνας 51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ:Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΒΟΡΑΣ-ΠΑΙΚΟ Η περιοχή του Βόρα Ο πληθυσμός της περιοχής του Βόρα. Δημογραφικά και κοινωνικά iii

4 χαρακτηριστικά Η οικονομία της περιοχής Βόρα Ο πρωτογενής τομέας Ο δευτερογενής τομέας Ο τριτογενής τομέας Η περιοχή του Πάικου Ο πληθυσμός της περιοχής του Πάικου. Δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά Η οικονομία της περιοχής Πάικου Ο πρωτογενής τομέας Ο δευτερογενής τομέας Ο τριτογενής τομέας Οι περιοχές του Βόρα και του Πάικου συγκριτικά 68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ:Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΟΡΑ-ΠΑΙΚΟ. ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Τα χαρακτηριστικά των «κατ όνομα» γυναικείων επιχειρήσεων και επιχειρηματιών Οι γυναίκες επιχειρηματίες και οι επιχειρήσεις τους στην ελληνική ύπαιθρο Το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών Στοιχεία για την ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας Τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης Χαρακτηριστικά των γυναικείων επιχειρήσεων Το εργατικό δυναμικό, η χρηματοδότηση οι επενδύσεις και τα οικονομικά στοιχεία της επιχείρησης Προβλήματα των γυναικών επιχειρηματιών Προοπτικές των επιχειρήσεων Ικανοποίηση της γυναίκας επιχειρηματία από τη λειτουργία της επιχείρησης Ικανοποίηση από τις Υποδομές του Περιβάλλοντος Στάσεις για την επιχειρηματικότητα 107 iv

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ:ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 108 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 112 Ελληνική 113 Ξενόγλωσση 118 Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις από το Διαδίκτυο 124 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι -ΠΙΝΑΚΕΣ/ΣΧΗΜΑΤΑ/ΧΑΡΤΕΣ 125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 146 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 147 ΟΙ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 159 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III -Good Practices in the Promotion of Female Entrepreneurship 163 v

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΕΛ Πίνακας 3.1: Ποσοστό σχεδίων που υποβλήθηκαν από γυναίκες στο πλαίσιο της κοινοτικής πρωτοβουλίας LEADER II 27 Πίνακας 3.2: Ποσοστό εγκεκριμένων σχεδίων που υποβλήθηκαν από γυναίκες, στο πλαίσιο των αξόνων 1, 3 και 7 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Αγροτική Ανάπτυξη-Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου» 34 Πίνακας 3.3: Επιχορήγηση Νέων Ελεύθερων Επαγγελματιών 36 Πίνακας 5.1: Κατανομή Πληθυσμού της περιοχής μελέτης με βάση την ηλικία 56 Πίνακας 5.2: Δείκτης Γήρανσης και Εξάρτησης της περιοχής Βόρα-Βεγορίτιδα 57 Πίνακας 5.3: Κατανομή Πληθυσμού της περιοχής μελέτης με βάση την ηλικία 63 Πίνακας 5.4: Δείκτης Γήρανσης και Εξάρτησης της περιοχής Πάικου κατά Δ.Δ. 64 Πίνακας 5.5: Κατανομή απασχολουμένων κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας 66 Πίνακας 6.1: Αντικείμενο των «κατ όνομα» γυναικών επιχειρηματιών κατά περιοχή 72 Πίνακας 6.2: Κατανομή ηλικίας των «κατ όνομα» γυναικών επιχειρηματιών κατά περιοχή 73 Πίνακας 6.3: Μορφωτικό Επίπεδο των «κατ όνομα» γυναικών επιχειρηματιών 75 Πίνακας 6.4: Πραγματικός υπεύθυνος της επιχείρησης κατά περιοχή 74 Πίνακας 6.5: Κατανομή του δείγματος κατά ηλικία και περιοχή 76 Πίνακας 6.6: Κατανομή του δείγματος με βάση το μορφωτικό επίπεδο 77 Πίνακας 6.7: Κατανομή του δείγματος με βάση το δευτερεύον επάγγελμα 79 Πίνακας 6.8: Ποσοστιαία Κατανομή του δείγματος με βάση το επάγγελμα των γονέων και του συζύγου. 82 Πίνακας 6.9: Άτομα/ φορείς που συνέβαλαν στην επιχειρηματική ιδέα 83 Πίνακας 6.10: Ποσοστιαία κατανομή του συνόλου του δείγματος με βάση τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης 85 Πίνακας 6.11: Ποσοστιαία κατανομή του δείγματος με βάση τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης, κατά περιοχή. 85 Πίνακας 6.12: Αντικείμενο Επιχειρήσεων κατά περιοχή 86 vi

7 Πίνακας 6.13: Κατανομή του δείγματος με βάση τους αναγκαίους τομείς επιμόρφωσης 92 Πίνακας 6.14: Κατανομή του εργατικού δυναμικού των γυναικείων επιχειρήσεων του δείγματος 94 Πίνακας 6.15: Κατανομή των επιχειρήσεων με βάση το τζίρο του Πίνακας 6.16: Κατανομή του δείγματος με βάση τα μελλοντικά σχέδια για την επιχείρηση 101 Πίνακας 6.17: Κατανομή του δείγματος με βάση την ικανοποίηση από τα έργα υποδομής και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών 106 Πίνακας 6.18: Απόψεις που διαμορφώνουν την σχέση των γυναικών με την επιχείρησή τους 107 vii

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΣΕΛ. Σχήμα 6.1: Κατανομή του δείγματος με βάση την προηγούμενη διάρκεια απασχόλησης των γυναικών 80 Σχήμα 6.2: Κατανομή του δείγματος με βάση τους λόγους διακοπής από την προηγούμενη απασχόληση. 81 Σχήμα 6.3: Κατανομή των γυναικείων επιχειρήσεων στο Βόρα και το Πάικο με βάση το αντικείμενο της επιχείρησης. 87 Σχήμα 6.4: Ηλικιακή κατανομή των γυναικείων επιχειρήσεων 89 Σχήμα 6.5: Κατανομή των γυναικείων επιχειρήσεων με βάση το διάστημα που μεσολάβησε μέχρι την έναρξη λειτουργίας της 90 Σχήμα 6.6: Κατανομή των γυναικείων επιχειρήσεων με βάση το φορέα/ άτομο που παρείχε συμβουλευτική στήριξη κατά τη προετοιμασία της επιχείρησης 91 Σχήμα 6.7: Κατανομή του δείγματος με βάση τον τόπο διεξαγωγής της επιμόρφωσης 93 Σχήμα 6.8: Κατανομή του δείγματος με βάση την πηγή άντλησης των κεφαλαίων της επιχείρησης 96 Σχήμα 6.9: Κατανομή του δείγματος με βάση τις επενδύσεις που έγιναν διαχρονικά 97 Σχήμα 6.10: Δυσκολίες στη λειτουργία της επιχείρησης 99 Σχήμα 6.11: Στήριξη της επιχείρησης από τους τοπικούς φορείς. 100 Σχήμα 6.12: Κατανομή του δείγματος με βάση τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην οικογένεια 102 Σχήμα 6.13: Κατανομή του δείγματος με βάση τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην τοπική κοινωνία 103 Σχήμα 6.14: Κατανομή του δείγματος με βάση τη βελτίωση της καθημερινής ζωής της γυναίκας 103 Σχήμα 6.15: Κατανομή του δείγματος με βάση τη βελτίωση των οικονομικών των γυναικών επιχειρηματιών 104 viii

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η επιχειρηματικότητα στις μέρες μας συνδέεται όσο ποτέ άλλοτε με την ανάπτυξη της υπαίθρου λόγω του σύνθετου ρόλου που διαδραματίζει: προωθεί την απασχόληση, αποτελεί στρατηγική για την αποτροπή της εγκατάλειψης της υπαίθρου και αυξάνει το εξωγεωργικό εισόδημα. Η συμβολή των γυναικών στην οικονομική δραστηριότητα αυξάνεται συνεχώς στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Είναι γνωστό ότι στην ύπαιθρο κυριαρχεί πλήθος πολύ μικρών και ατομικών επιχειρήσεων που προσδιορίζονται από την έντονη πρόσδεση τους στα τοπικά παραγωγικά συστήματα. Σημαντική εμφανίζεται η παρουσία των γυναικών επιχειρηματιών και στον τομέα του τουρισμού. Τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες της υπαίθρου κάνουν έντονη την παρουσία τους στο χώρο του αγροτικού τουρισμού, μια ιδιαίτερη μορφή αυτοαπασχόλησης, η οποία συνδυάζει αφενός τη μικρού μεγέθους οικογενειακή επιχείρηση και αφετέρου την παράλληλη απασχόληση στο σπίτι ή τη γεωργική εκμετάλλευση. Με την παρούσα έρευνα επιχειρείται να διερευνηθούν τα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών και των επιχειρήσεών που δημιουργούν σε αγροτικές περιοχές με διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης των τομέων της οικονομίας τους καθώς και τα κίνητρα των γυναικών επιχειρηματιών για την δημιουργία των επιχειρήσεών τους. Η παρούσα έρευνα εξετάζει τη γυναικεία επιχειρηματικότητα σε δύο ορεινές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας, την περιοχή Βόρα-Βεγορίτιδα και την περιοχή του Πάικου, οι οποίες παρά το γεγονός ότι έχουν την ίδια γεωμορφολογία, παρόμοιο αποκλεισμό από τα αστικά κέντρα και επικράτηση του πρωτογενούς τομέα, διαφέρουν ως προς την παρουσία εναλλακτικών μορφών τουρισμού στην περιοχή του Βόρα. Για την διερεύνηση των στόχων και υποθέσεων της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές δεδομένων. Τα πρωτογενή δεδομένα συγκεντρώθηκαν από επιλεγμένο δείγμα 190 γυναικείων επιχειρήσεων, 84 στην περιοχή του Βόρα και 106 στην περιοχή του Πάικου, με τη βοήθεια ειδικά συνταγμένου ερωτηματολογίου. Η συγκέντρωση των πρωτογενών δεδομένων ξεκίνησε το Μάρτιο του 2007 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του Στα δεδομένα της έρευνας εφαρμόστηκαν οι έλεγχοι: ο μη συσχετισμένος έλεγχος t, ο μη παραμετρικός έλεγχος Mann-Whitney, ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson, Το ρ ix

10 του Spearman κα τέλος ο έλεγχος χ 2 του Pearson. Πηγές για τα δευτερογενή δεδομένα αποτέλεσαν τα Εμπορικά και Βιομηχανικά Επιμελητήρια των νομών Πέλλας και Κιλκίς, η απογραφή του πληθυσμού για τα έτη 1961 έως και 2001 και το Internet. Από την παρούσα έρευνα διαπιστώνεται ότι το προφίλ της γυναίκας επιχειρηματία σήμερα αφορά κυρίως γυναίκες μέσης ηλικίας, παντρεμένες, περιορισμένου μορφωτικού επιπέδου. των οποίων ο τόπος εγκατάστασης της επιχείρησης συμπίπτει με τον τόπο μόνιμης κατοικίας. Δε μεγάλωσαν σε οικογένεια με επιχειρηματική δραστηριότητα και δημιούργησαν την επιχειρηματική ευκαιρία για να ικανοποιήσουν οικονομικές ανάγκες και την επιθυμία τους για απασχόληση. Δηλώνουν ως κύρια και αποκλειστική απασχόληση την επιχείρησή τους, με λίγες από αυτές να δηλώνουν ως δευτερεύον επάγγελμα την απασχόλησή τους στη γεωργική εκμετάλλευση, παρ ότι οι περισσότεροι σύζυγοι έχουν ως κύρια απασχόληση τη γεωργία. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει την αδύναμη σχέση της γεωργίας με την γυναικεία επιχειρηματικότητα. Οι γυναικείες επιχειρήσεις είναι μικρές, ατομικές επιχειρήσεις, με κανένα ή μικρό αριθμό απασχολούμενων, με μικρό κύκλο εργασιών, μικρή προσαρμοστικότητα στις νέες συνθήκες και απαιτήσεις της αγοράς που εξασφαλίζει χαμηλά εισοδήματα στην επιχειρηματία, τα οποία όμως την ικανοποιούν. Οι γυναικείες επιχειρήσεις στην ελληνική ύπαιθρο μπορεί να μην είναι πάντα βιώσιμες και ανταγωνιστικές με οικονομικούς όρους. Είναι όμως επιχειρήσεις οι οποίες επιτελούν ένα σημαντικό ρόλο για την ίδια τη γυναίκα, για την οικογένεια της και για την τοπική κοινωνία, δεδομένου ότι η δραστηριότητά τους αφορά στη στήριξη της καθημερινής ζωής του τόπου, απαραίτητη προϋπόθεση για τη συγκράτηση του πληθυσμού στον «τόπο του» και την τοπική ανάπτυξη. x

11 SUMMARY Entrepreneurship nowadays is more than ever connected with the development of the countryside due to the complex role it has: it promotes employment, it is the strategy for the prevention of the desertion of rural areas and it increases the extraagricultural income. Women s contribution to financial activities is constantly increasing in the most countries all over the world. It is known that in the countryside there are numerous small and individual enterprises which are defined by their strong attachment to local production systems. It is also important women s presence as entrepreneurs in the sector of tourism. In the last years these women have an intense presence in the sector of agro-tourism- a very special form of self-employment- which combines on the one side the small family enterprise with the parallel occupation at home or even agricultural exploitation on the other side. With the present survey there is an attempt to examine the characteristics of women entrepreneurs, their enterprises in rural areas on different levels of development in their fields of economy as well as the incentives of women entrepreneurs to the creation of their enterprises. This survey examines women entrepreneurship in two mountainous regions of Central Macedonia, the area Vora-Vegoritida and the area of Paiko which despite the fact that they have the same geomorphology, similar isolation from the urban centers and prevalence of primary sector, they differ as far as the alternative form of tourism in Vora area. For the research of the goals and issues of the survey primary and secondary data sources were used. The primary data were collected from a chosen sample of 190 women enterprises, 84 in Vora area and 106 in Paiko area with the help of a specially written questionnaire. The compilation of primary data started in March 2007 and it was completed in August In the data of the survey we implemented the following controls checking: The uncorrelated control t, the non-parametric control Mann-Whitney, the correlation coefficient of Pearson, The ρ of Spearman and finally the control x 2 of Pearson. Sources for the secondary data were the Commercial and Industrial Champers of Pella and Kilkis, the population census for the years 1961 until 2001 and Internet. xi

12 From this present research we conclude that the profile of the woman entrepreneur nowadays is that of middle aged women, married of limited education background whose enterprise is located where their permanent residence is. They were not raised in a family with business activities and they created this entrepreneurial opportunity in order to meet their financial needs and their wish for occupation. They declare as main and exclusive occupation their enterprise while some of them declare as a secondary occupation their involvement in agricultural, bearing in mind that most husbands are mainly involved in it. Women enterprises are small, individual enterprises with no or limited number of employees, with small work circle, small adaptability to the new conditions and market demands which yield small but satisfactory incomes to the entrepreneurs Women enterprises in the Greek countryside may not always be viable and competitive in financial terms. However, they are enterprises that play a significant role for the women themselves, their family, their local community, given that their activities support the daily life of the area which is absolutely essential for the retainment of the population in their native lands and the local development. xii

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο αγροτικός χώρος, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές, υπό την επίδραση των γοργά εξελισσόμενων κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Από χώρος βιωμένος σχεδόν κατ αποκλειστικότητα από γεωργούς, σταδιακά καθίσταται ένας διευρυνόμενος χώρος παραγωγής και κατανάλωσης, όπου γεωργοί και μη-γεωργοί κάτοικοι της υπαίθρου, γηγενείς, παλιννοστούντες, είτε νέο-εγκατασταθέντες αστικής καταγωγής, αναζητούν τρόπους και πηγές εισοδημάτων εντός και εκτός γεωργίας. Η διαμόρφωση των νέων συνθηκών στην ύπαιθρο της Κοινότητας από τη μια μεριά, αλλά και οι απαιτήσεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας από την άλλη, οδήγησαν τόσο τις εθνικές όσο και την ευρωπαϊκή πολιτική σε νέα θεώρηση της ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Ο τομεακός χαρακτήρας της ανάπτυξής του εγκαταλείπεται και η ύπαιθρος προσλαμβάνει έναν χαρακτήρα πολυδραστήριο, όπου αναπτύσσονται νέες λειτουργίες, ενταγμένες στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα. (Κουτσού κ.α., 2005). Η ανάπτυξη της υπαίθρου είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ συνδεδεμένη με την επιχειρηματικότητα. Η ανάγκη για την προώθηση της επιχειρηματικότητας στην ύπαιθρο προκύπτει από το γεγονός ότι έχει ένα σύνθετο ρόλο: προωθεί την απασχόληση, αποτελεί στρατηγική για την αποτροπή της εγκατάλειψης της υπαίθρου, αυξάνει το εξωγεωργικό εισόδημα και είναι για τις γυναίκες μια επαγγελματική ευκαιρία, κοντά στο σπίτι τους, που τους προσφέρει αυτονομία και ανεξαρτησία (Petrin, 1994). Στο πλαίσιο αυτό "ανακαλύφθηκε" και η γυναίκα του αγροτικού χώρου, ως "εργατική δύναμη σε εφεδρεία", ένα "ενδογενές δυναμικό που μπορεί να κινητοποιήσει ενδογενείς πηγές πλούτου" και προωθήθηκε η ένταξή της στον επαγγελματικό χώρο και κυρίως στη δημιουργία μικρών επιχειρήσεων. Το εγχείρημα αυτό ενθαρρύνθηκε από πλήθος προγραμμάτων (Γιδαράκου κ.α., 1998). Στον αγροτικό χώρο, η δημιουργία μικρών επιχειρήσεων από πλευράς των γυναικών παράπλευρα ή ανεξάρτητα από την οικογενειακή γεωργική εκμετάλλευση, χαρακτηρίζει την τροχιά μετάβασης της γυναίκας του αγροτικού νοικοκυριού από τον ανεπίσημο ρόλο του συμβοηθούντος και μη αμειβομένου μέλους της οικογενειακής εκμετάλλευσης στο νέο οικονομικό ρόλο ως επιχειρηματία σε μικρής κλίμακας επιχειρηματική μονάδα ατομικού ή και συλλογικού χαρακτήρα (Γιδαράκου, 2005). Οι γυναίκες καλούνται να αναλάβουν επιχειρηματικές πρωτοβουλίες οι οποίες θα αναδείξουν τη δυναμικότητά τους και τον ρόλο τους στην αναβάθμιση του 2

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ κοινωνικού, οικονομικού και πολιτιστικού επιπέδου της υπαίθρου (Ιακωβίδου κ.α., 2006) Η παρούσα έρευνα εξετάζει τη γυναικεία επιχειρηματικότητα σε δύο ορεινές περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας, την περιοχή Βόρα-Βεγορίτιδα και την περιοχή του Πάικου, οι οποίες παρά το γεγονός ότι έχουν την ίδια γεωμορφολογία και παρόμοιο αποκλεισμό απο τα αστικά κέντρα διαφέρουν ώς προς τους τομείς ανάπτυξης. Στο Πάικο επικρατεί ο πρωτογενής τομέας ενώ στο Βόρα, παράλληλα με τον πρωτογενή τομέα είναι ανεπτυγμένες εναλλακτικές μορφές τουρισμού. 1.2 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ Με την υπόθεση ότι οι τομείς ανάπτυξης μιας περιοχής επηρεάζουν την γυναικεία επιχειρηματικότητα, αντικειμενικός σκοπός της έρευνας αυτής είναι η διερεύνηση των χαρακτηριστικών των γυναικών επιχειρηματιών και των επιχειρήσεών που δημιουργούν σε περιοχές με διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης των τομέων της οικονομίας τους καθώς και η διερεύνηση των κινήτρων που οδηγούν τις γυναίκες να δημιουργήσουν την επιχείρησή τους. 1.3 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με βάση τον αντικειμενικό σκοπό της έρευνας αλλά και τη βιβλιογραφική ανασκόπηση διατυπώνονται οι παρακάτω υποθέσεις της έρευνας: 1. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού κινητοποιούν τις γυναίκες της υπαίθρου να δημιουργήσουν επιχειρήσεις 2. Ο τομέας ανάπτυξης της οικονομίας της περιοχής δεν καθορίζει το αντικείμενο των γυναικείων επιχειρήσεων. 3. Το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών είναι μέσης ηλικίας, έγγαμες, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, χωρίς εκπαιδευτική κατάρτιση σχετική με το αντικείμενο της επιχείρησης. 4. Οι γυναικείες επιχειρήσεις είναι κυρίως μικρές επιχειρήσεις, με πολύ χαμηλά κέρδη, λίγους πελάτες που περιορίζονται στα όρια του οικισμού, και στις περισσότερες περιπτώσεις με ανύπαρκτο προσωπικό. Επίσης, οι γυναίκες 3

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ επιχειρηματίες προτιμούν η έδρα της επιχείρησης τους να είναι κοντά στο σπίτι ή το ίδιο το σπίτι. 5. Τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες επιχειρηματίες είναι η έλλειψη πληροφόρησης και η αδυναμία εξεύρεσης κεφαλαίου για τη χρηματοδότηση της επένδυσης. 1.4 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι η έρευνα της υπαίθρου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ορισμού (Λαμπριανίδης, 2004) Η παραδοσιακή προσέγγιση ορίζει τις περιφερειακές περιοχές της υπαίθρου ως κυρίως αγροτικές, απομακρυσμένες από τα μεγάλα αστικά κέντρα και υποκείμενες σε έναν επιταχυνόμενο αρνητικό μετασχηματισμό, καθοριζόμενο από εξωγενείς παράγοντες. Τέσσερις βασικές έννοιες μπορούν να περιγράψουν ικανοποιητικά την παραπάνω προσέγγιση: γεωργία, κοινωνική ύφεση, απομόνωση και εξάρτηση (Ferrão κ.ά., 2004). Ο όρος ύπαιθρος στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται με την έννοια του «αγροτικός» Το πρόβλημα ορισμού της έννοιας «αγροτικός» δεν είναι καινούριο. Οι κάτοικοι γνωρίζουν πότε ζουν σε αγροτικές περιοχές, αλλά αυτή η αντίληψη δεν ικανοποιεί του επιστήμονες, τους υπεύθυνους διαμόρφωσης πολιτικής ή τους ερευνητές. Τα κράτη δεν ακολουθούν ένα κοινό ορισμό του αγροτικού χώρου. Οι αρχές που υιοθετούν είναι σαφώς διαφορετικές και φανερώνουν την πολλαπλότητα/ πολυμέρεια του αγροτικού πλαισίου μέσα στην Ευρώπη. Πολλά κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης συγκεντρώνουν στοιχεία με κάποια δική τους φόρμα για τις δικές τους περιοχές. Γι αυτό όταν αναφερόμαστε στις αγροτικές περιοχές της Ενωμένης Ευρώπης δεν αναφερόμαστε σε ένα χώρο με κάποια συγκεκριμένα και κοινά χαρακτηριστικά. Οι μεσογειακοί ορισμοί του αγροτικού χώρου για παράδειγμα, τείνουν να προσλαμβάνουν / χρησιμοποιούν αρχές υψηλού αριθμού πληθυσμού λόγω της ξεχωριστής μορφής στην οποία έχει εξελιχθεί η χρήση της αγροτικής γης (Hoggart et al., 1995) Η έννοια του αγροτικού χώρου δεν είναι μια επακριβώς καθορισμένη έννοια. Αναφέρεται στο σύνολο του πληθυσμού, της γης και των άλλων πηγών στην ανοικτή 4

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ύπαιθρο και στις μικρές πληθυσμιακές ενότητες. Δεν αφορά μια συγκεκριμένη χρήση γης ή ένα συγκεκριμένο οικονομικό τομέα και ταυτίζεται με διοικητικές ζώνες (OECD, 1993). Περιγράφει περιοχές που είναι αραιοκατοικημένες ή κατοικημένες από μικρές πληθυσμιακές ενότητες όπου κυριαρχεί ο πρωτογενής τομέας και οι βιομηχανίες που στηρίζονται στο γεωργικό τομέα. Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του OECD, οι περιοχές ταξινομούνται ως αγροτικές όταν η πυκνότητα πληθυσμού είναι μικρότερη από 150 κατοίκους / τμ 2. Στις διεθνείς στατιστικές πολύ συχνά καθορίζεται ως ο χώρος που βρίσκεται έξω από τις πόλεις και τις πληθυσμιακές ενότητες άνω των 2000 κατοίκων (Dahlstrom, 1996). Το πώς ορίζονται οι αγροτικές περιοχές αλλάζει ανάλογα με τη χώρα και με το χρόνο. Οι αγροτικές περιοχές μπορούν να οριστούν με ένα αρνητικό ή με ότι απομένει τρόπο: αγροτικές είναι όλες εκείνες οι περιοχές που δεν είναι αστικές και δεν είναι οικοδομημένες περιοχές (Berlan Darque and Collomb, 1991; Saraceno, 1995a). Παραδοσιακά αγροτικές περιοχές έχουν ορισθεί αυτές στις οποίες αναπτύσσονται συγκεκριμένες οικονομικές δραστηριότητες, κυρίως η γεωργία και η δασοκομία και περιοχές φυσικού κάλλους όπως υδάτινες και ορεινές περιοχές. Εναλλακτικά μπορούν να οριστούν βάσει του αριθμού των κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως η πυκνότητα πληθυσμού και η απόσταση από τις μεγάλες πόλεις (Hoggart et al., 1995). Παραδόξως κανείς από τους ορισμούς δεν θα μπορέσει ικανοποιητικά να παρουσιάσει ομοιομορφία ή να συμπεριλάβει τις εξηγήσεις των αναρίθμητων μεταβλητών που συνθέτουν τις διαφορετικές πλευρές του τι σημαίνει αγροτικός (Smith, 1999). Όποιο ορισμό και αν ακολουθήσουμε δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι οι κάτοικοι της υπαίθρου και ιδιαίτερα οι γεωργοί έχουν έναν τρόπο ζωής που τους κάνει διαφορετικούς απο τους κατοίκους της πόλης. Η αγροτική κοινωνία είναι μια σύνθεση απο άτομα, οικογένειες, κοινωνικές οργανώσεις και θεσμούς, όπως αντανακλώνται καθημερινά στη ζωή της αγροτικής κοινότητας. Είναι περισσότερο μια αφηρημένη έννοια που μας βοηθά να ερμηνεύσουμε την ατομική και ομαδική συμπεριφορά των μελών της (Δαουτόπουλος κα., 2002) Για τις ανάγκες της δικής μας έρευνας υιοθετήσαμε τον ορισμό της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας βάσει του οποίου αγροτικές είναι οι περιοχές που συγκεντρώνουν λιγότερους από 2000 κατοίκους. 5

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Αρχικά θα πρέπει να διασαφηνισθεί ο όρος γυναίκα της υπαίθρου καθώς άλλοτε αναφέρεται στις αγρότισσες και άλλοτε σε όσες γυναίκες ζουν σε αγροτικές περιοχές ή χρησιμοποιείται χωρίς διαχωρισμό. Η ελληνική νομοθεσία φαίνεται να κάνει μια διάκριση μεταξύ των γυναικών της υπαίθρου και των αγροτισσών στο βαθμό που συγκεκριμένοι νόμοι και μέτρα αναφέρονται στις γυναίκες αγρότισσες, όπως π.χ. διατάξεις για την συμμετοχή των γυναικών σε γεωργικούς συνεταιρισμούς ή για παροχές μητρότητας και αγροτικής σύνταξης. «Αγρότισσα»κατά την ελληνική νομοθεσία θεωρείται η γυναίκα που κατοικεί σε μια αγροτική περιοχή (αποκαλούμενη, γεωργική περιοχή) ανεξάρτητα από το επάγγελμά της ( legislation.pdf). Η Μίχου (2002) ορίζει ως αγρότισσες όλες τις γυναίκες που ζουν και εργάζονται σε αγροτικές περιοχές. Αυτές δεν ταυτίζονται αποκλειστικά με τις γυναίκες γεωργούς, αν και ορισμένες φορές διάφοροι ερευνητές θεωρούν ότι οι «αγρότισσες» και οι γυναίκες γεωργοί είναι έννοιες ταυτόσημες. Οι γυναίκες γεωργοί αποτελούν ασφαλώς μεγάλο ποσοστό των γυναικών που ζουν και εργάζονται στις αγροτικές περιοχές και εξαρτώνται από τη γεωργία. Η Ανθοπούλου (2005) χρησιμοποιεί τον όρο «γυναίκες της υπαίθρου» εννοώντας μια ευρεία κατηγορία γυναικών που εργάζονται σε καθεστώς πλήρους ή μερικής απασχόλησης, αμειβόμενης ή μη αμειβόμενης (συμβοηθούν μέλος) εργασίας στη γεωργική εκμετάλλευση ή στον ευρύτερο (παρά)αγροτικό τομέα (μεταποίηση, υπηρεσίες) ή απλώς ζουν σε αγροτική περιφέρεια. Στην παρούσα εργασία ο όρος «γυναίκες της υπαίθρου» αναφέρεται σε όλες τις γυναίκες που ζουν και/ ή εργάζονται σε αγροτικές περιοχές Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Το 1961 ο Mc Clelland ορίζει την επιχειρηματικότητα ως μετάφραση μιας «ανάγκης» (πραγματικής ανάγκης) σε οικονομική ανάπτυξη. Ο Kirzner το 1973 διατύπωνε πως η ανακάλυψη ευκαιριών είναι το καίριο σημείο της επιχειρηματικότητας, ενώ οι Stevenson, Roberts & Grousbeck (1985) ισχυρίζονταν ότι η επιχειρηματικότητα αναπτύσσεται από την αντίληψη των ευκαιριών παρά από 6

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ τον έλεγχο των πόρων. Ένα χρόνο αργότερα οι Stevenson & Jarillo (1986) βλέπουν την επιχειρηματικότητα ως διαδικασία δημιουργίας αξίας από το συνδυασμό των πόρων για την αξιοποίηση μιας ευκαιρίας. Σύμφωνα με το GEM (2004) επιχειρηματικότητα είναι κάθε προσπάθεια για δημιουργία νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από ομάδες ιδιωτών ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν. Η επιχειρηματικότητα δεν είναι αόριστη και ασαφής έννοια. Αντίθετα, έχει πολύ συγκεκριμένα και διακριτά χαρακτηριστικά. Στις σύγχρονες οικονομίες η επιχειρηματικότητα αποτελεί κρίσιμο συντελεστή παραγωγής, καθώς αναφέρεται στο βέλτιστο τρόπο συνδυασμού των υπόλοιπων συντελεστών παραγωγής, δηλαδή. την τεχνογνωσία παραγωγής. Είναι στενά συνδεδεμένη με την καινοτομία, καθώς η τεχνογνωσία είναι η άλλη όψη της καινοτομίας. Συνδέεται άρρηκτα με την ευελιξία μιας επιχείρησης, αναφέρεται στην ικανότητα της επιχείρησης αφ ενός να συμβαδίζει με τις οικονομικές εξελίξεις (νέες τεχνολογίες, σύγχρονες αρχές διοίκησης, ένταση του ανταγωνισμού), και αφ ετέρου να διαμορφώνει μία ιδιαίτερη επιχειρηματική φυσιογνωμία. (Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης, 2004) Οι Hisrich and Peters (1998) ισχυρίζονται ότι τα τελευταία χρόνια σχεδόν σ όλους τους ορισμούς της επιχειρηματικότητας υπάρχει μια συμφωνία σ ότι αφορά τη συμπεριφορά που περιλαμβάνει, τομείς όπως: α) η ανάληψη πρωτοβουλίας, β) η οργάνωση και αναδιοργάνωση κοινωνικών και οικονομικών μηχανισμών για τη μετατροπή μέσων και καταστάσεων σε πρακτικό επίπεδο, γ) η αποδοχή ρίσκου ή αποτυχίας και δ) η ανταμοιβή. Τα τέσσερα βασικά αυτά στοιχεία που καταδεικνύονται μέσα από τον ορισμό της επιχειρηματικότητας αναλύονται από τους Hisrich and Peters ως εξής: πρώτον η ανάληψη πρωτοβουλίας για τη δημιουργία κάτι νέου που έχει αξία. Η δημιουργία αυτή πρέπει να χει αξία τόσο για τον επιχειρηματία όσο και για τον αγοραστή για τον οποίο και δημιουργήθηκε. Δεύτερον η οργάνωση των μηχανισμών για τη μετατροπή μέσων και καταστάσεων σε πρακτικό επίπεδο απαιτεί γνώσεις, ικανότητες, προσπάθεια και αφοσίωση και μόνο όσοι περνούν την επιχειρηματική διαδικασία εκτιμούν τη σπουδαιότητα όσων απαιτούνται για τη δημιουργία κάτι, όπως είναι η επιχείρηση, νέου και λειτουργικού. Το τρίτο στοιχείο είναι το ρίσκο, η ανάληψη κινδύνου. Το ρίσκο μπορεί να ναι σε οποιοδήποτε τομέα του επιχειρηματία, αλλά επικεντρώνεται συνήθως στον οικονομικό, ψυχικό και 7

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ κοινωνικό τομέα. Το τελευταίο στοιχείο του ορισμού είναι η ανταμοιβή που εισπράττει ο επιχειρηματίας μέσα από την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Συνήθως η ανταμοιβή είναι η προσωπική του ικανοποίηση μέσω της ανεξαρτησίας, κυρίως της οικονομικής. Η επιχειρηματικότητα αποτελεί νοοτροπία αλλά και πολυδιάστατη έννοια η οποία εμφανίζεται σε διάφορα επίπεδα αλλά και σε κάθε είδος οργάνωσης. Συνδέεται με τη λειτουργία της επιχείρησης και αναφέρεται στην ικανότητα ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας να αναγνωρίζει και να εκμεταλλεύεται διάφορες ευκαιρίες προκειμένου να επιτύχει οικονομικό όφελος ή οποιαδήποτε άλλη μορφή προστιθέμενης αξίας. Αφορά τα άτομα-επιχειρηματίες, τις επιλογές και τις ενέργειες στις οποίες προβαίνουν κατά την εκκίνηση, την εξαγορά ή τη λειτουργία μιας επιχείρησης ή τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες λήψης στρατηγικών αποφάσεων. Συνδέεται τέλος και με την εξεύρεση, την οργάνωση και γενικότερα τη διαχείριση (γνώσεις μάνατζμεντ) των αναγκαίων πόρων (κεφάλαια, μηχανήματα, τεχνολογία, πρώτες ύλες, ανθρώπινο δυναμικό) με απώτερο στόχο την «ανταμοιβή»με την ευρεία έννοια του όρου (Hebert and Link, 1998). Για να διαλέξει κανείς τον ορισμό της επιχειρηματικότητας που ταιριάζει καλύτερα στο περιβάλλον των αγροτικών περιοχών, είναι σημαντικό να σκεφθεί τις επιχειρηματικές δεξιότητες που απαιτούνται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων, οικογενειών και κοινωνιών και της διατήρησης υγιούς οικονομίας και περιβάλλοντος. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη παρατηρεί κανείς ότι καθένας από τους παραπάνω ορισμούς κρύβουν αδυναμίες. Έτσι ο πιο κατάλληλος ορισμός για την επιχειρηματικότητα και την αγροτική ανάπτυξη είναι αυτός που ορίζει την επιχειρηματικότητα ως : «Τη δύναμη που ενεργοποιεί άλλους πόρους και πηγές προκειμένου να αντιμετωπιστούν ανικανοποίητες ανάγκες της αγοράς», «η ικανότητα να δημιουργείς, να οικοδομήσεις, κάτι από το τίποτα», «η διαδικασία του να δημιουργείς αξία από τη συνένωση μοναδικού πακέτου πόρων για την αξιοποίηση μιας ευκαιρίας» (Petrin, 1997 ) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Ο Φλώρος (1995) ορίζει την επιχείρηση ως την οικονομική μονάδα, στην οποία ο συνδυασμός των συντελεστών παραγωγής φύσης εργασίας κεφαλαίου αποβλέπει 8

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ στην παραγωγή υλικών αγαθών ή υπηρεσιών και διάθεσή τους στο καταναλωτικό κοινό, με απώτερο αντικειμενικό σκοπό την πραγματοποίηση του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους. Τα βασικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης είναι: η εφαρμογή της οικονομικής αρχής, η μεγιστοποίηση του κέρδους, ο επιχειρηματικός κίνδυνος, η περιουσιακή αυτοτέλεια και η οργανωτική δομή. Η λέξη επιχείρηση, αυτή καθ αυτή, εμπεριέχει στον ορισμό της το στοιχείο της αβεβαιότητας. Για να χαρακτηρισθεί σαν επιχείρηση μια μονάδα πρέπει να πληρούνται οι παρακάτω συνθήκες: ύπαρξη οργάνωσης που μπορεί να αναφέρεται στον συντονισμό των δραστηριοτήτων, ύπαρξη ιδιωτικών συντελεστών παραγωγής που μπορούν να μεταφέρονται από δραστηριότητα σε δραστηριότητα με κριτήριο τα προσδοκώμενα κέρδη, ύπαρξη προσώπων που σχετίζονται με τη μονάδα και προσφέρουν την εργασία τους και ο απώτερος σκοπός της μονάδας πρέπει να είναι η παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών που να πωλούνται έτσι ώστε να καλύπτεται τουλάχιστον το κόστος παραγωγής (Ουσταμπασίδης και Κατσουλάκος, 1999). Σύμφωνα με το νέο ορισμό της Ε.Ε. επιχείρηση θεωρείται κάθε μονάδα, ανεξάρτητα από τη νομική της μορφή, που ασκεί οικονομική δραστηριότητα (2003/361/ΕΚ). Με βάσει τον ορισμό αυτό, η διατύπωση του οποίου βασίζεται στη φρασεολογία που χρησιμοποιεί το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στις αποφάσεις του, οι αυτοαπασχολούμενοι, οι οικογενειακές επιχειρήσεις, οι προσωπικές εταιρίες ή οι ενώσεις προσώπων που ασκούν τακτικά μια οικονομική δραστηριότητα μπορούν να θεωρηθούν επιχειρήσεις ανεξάρτητα από τη νομικής τους μορφή Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ Ο όρος επιχειρηματίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με αυτούς της επιχειρηματικότητας και της επιχείρησης. Οι ορισμοί που έχουν δοθεί κατά καιρούς για τον επιχειρηματία ποικίλλουν ανάλογα με την εποχή, αλλά και τη χώρα. Ωστόσο, ταυτίζονται σε μερικά βασικά σημεία, όπως αυτά διαφαίνονται στη συνέχεια. Αναλογικά με όσα διατυπώθηκαν παραπάνω για την επιχειρηματικότητα είναι και ο ορισμός για τον επιχειρηματία που οι Tyson, Petrin & Rogers,(1994) ορίζουν ως το άτομο που είτε δημιουργεί νέους συνδυασμούς των παραγόντων παραγωγής, όπως νέες μεθόδους παραγωγής, νέα προϊόντα, νέες αγορές, βρίσκει νέες πηγές για την κάλυψη αναγκών, είτε ως το άτομο που είναι πρόθυμο να αναλάβει ρίσκο, είτε ως το 9

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ άτομο που εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες της αγοράς, είτε ως το άτομο που κατέχει και διευθύνει μια επιχείρηση. Ο Peter Drucker (1985) σημειώνει ότι παρόλο που η λέξη επιχειρηματίας χρησιμοποιείται πάνω από 200 χρόνια, υπάρχει ένα συνεχές μπέρδεμα σ ότι αφορά τον ορισμό της. Η λέξη επιχειρηματίας προέρχεται από τη γαλλική λέξη enterprendre που σημαίνει «μεταξύ» και «αναλαμβάνω», δηλαδή ο επιχειρηματίας είναι αυτός που αναλαμβάνει τη θέση μεταξύ προμηθευτή και καταναλωτή αυτός που αναλαμβάνει κυριολεκτικά το ρίσκο ότι θα επιτύχει. Για έναν οικονομολόγο, ο επιχειρηματίας είναι αυτός που συνδυάζει μέσα, εργασία, υλικά και άλλα κεφάλαια ώστε να προσδίδουν αξία μεγαλύτερη από πριν, καθώς επίσης και αυτός που εισάγει αλλαγές και καινοτομίες. Με άλλα λόγια είναι αυτός που οργανώνει και διαχειρίζεται την επιχείρησή του για προσωπικό όφελος κέρδος. Συνεισφέρει την προσωπική του πρωτοβουλία, δεξιότητα και εξυπνάδα στο σχεδιασμό, την οργάνωση και διοίκηση της επιχείρησης. Επίσης αναλαμβάνει πιθανότητες κέρδους ή ζημίας που επακολουθούν των απρόβλεπτων και ανεξέλεγκτων καταστάσεων. Το καθαρό υπόλοιπο των ετησίων εισπράξεων της επιχείρησης αφού πληρωθούν όλα τα έξοδα το κρατά για τον εαυτό του (Hisrich et Peters,1998). Τέλος, επιχειρηματίας είναι εκείνος που ερευνά τη δυναμικότητα του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, αναγνωρίζει τις ευκαιρίες, οργανώνει τις πηγές και τους πόρους και ενεργεί για τη μεγιστοποίηση των επιχειρησιακών ευκαιριών. Ακόμα αξιόλογο χαρακτηριστικό του επιχειρηματία είναι η ανάληψη ρίσκου (ILO, 2003) Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑΣ Σε ό,τι αφορά τον ορισμό της γυναίκας επιχειρηματία από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει διεθνώς επίσημα αναγνωρισμένος ορισμός. Ο όρος «γυναίκα επιχειρηματίας» μπορεί εξίσου να αναφέρεται σε κάποια γυναίκα που ξεκινά μόνη της μια επιχείρηση, με αυτή που είναι διευθύντρια σε μια οικογενειακή επιχείρηση ή συνεταιρική επιχείρηση, ή σε κάποια που είναι μέτοχος σε μια δημόσια επιχείρηση και την οποία διοικεί (Giovannelli, Gnnsteinsdottir, Me, 2003) Το σχέδιο Best για την «Προώθηση της επιχειρηµατικότητας των γυναικών», ορίζει τη γυναίκα επιχειρηµατία ως μια «γυναίκα που έχει δημιουργήσει μια επιχείρηση στην οποία κατέχει την πλειοψηφία των μετοχών και η οποία συμμετέχει 10

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ενεργά στη λήψη αποφάσεων, την ανάληψη κινδύνων και την καθημερινή διαχείριση» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2004). Δεν είναι εύκολο να οριστεί με ακρίβεια τι συνιστά μια επιχείρηση που ανήκει σε γυναίκα/ες. Υπό την αυστηρή έννοια του όρου, για να θεωρηθεί ότι μια επιχείρηση έχει γυναικεία ιδιοκτησία, θα πρέπει να ικανοποιούνται ταυτόχρονα και οι δύο υποθέσεις που ακολουθούν (Σκορδίλη, 2005): Γυναικεία συμμετοχή (μία ή περισσότερες γυναίκες) με ποσοστό πάνω από 51% στο μετοχικό κεφάλαιο της επιχείρησης. Όλες οι αποφάσεις στρατηγικής σκοπιμότητας που αφορούν την ανάπτυξη της επιχείρησης να λαμβάνονται από την ιδιοκτήτρια ή τις συνιδιοκτήτριες. Η Sheikh (2003) ορίζει τη γυναίκα επιχειρηματία ως αυτή που δημιούργησε μία επιχείρηση στην οποία έχει την πλειοψηφία των μετοχών και που έχει ενεργή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, στην ανάληψη ρίσκου και στην καθημερινή διοίκηση. Για τους Welter, Smallbone & Isakova (2006) «γυναίκες επιχειρηματίες είναι οι γυναίκες που είναι αυτοαπασχολούμενες, ιδιοκτήτριες ή συν-ιδιοκτήτριες μικρών επιχειρήσεων» ενώ για τους Carter & Shaw (2006) γυναίκα επιχειρηματίας είναι αυτή που έχει την καθολική ή την πλειοψηφία της ιδιοκτησίας της επιχείρησης και τη διοικεί. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω ο ορισμός της «επιχειρηματία» έχει διαφορετικές αποδόσεις ανάλογα με τον κάθε συγγραφέα (Goffe and Scase, 1985). 11

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια η γυναικεία επιχειρηματικότητα παρουσιάζει σημαντική αύξηση, ιδιαίτερα στις χώρες του δυτικού κόσμου. Παρόλο που το επιχειρηματικό ενδιαφέρον των ανδρών εμφανίζεται εντονότερο από εκείνο των γυναικών, η γυναικεία επιχειρηματικότητα θεωρείται εξίσου σημαντική με την ανδρική για την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας, καθώς συμβάλλει στη δημιουργία νέων ευκαιριών απασχόλησης και στην αύξηση του αριθμού των απασχολούμενων γυναικών. Η γυναίκα σήμερα έχει ενισχύσει το ρόλο της στο κοινωνικό σύνολο. Στηρίζεται στις δυνάμεις της, βγαίνει από την απομόνωση, συνδυάζει περισσότερο αποτελεσματικά την οικογένεια με την καριέρα. Ταυτόχρονα, ενισχύει σε σημαντικό βαθμό την παραγωγική δυνατότητα της οικονομίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2004). Οι γυναίκες επιχειρηματίες και οι επιχειρήσεις τους αποτελούν σημαντικό και αναπτυσσόμενο τμήμα του επιχειρηματικού πληθυσμού. Οι γυναίκες επιχειρηματίες διαπρέπουν όχι μόνο στους κλάδους όπου δραστηριοποιούνταν παραδοσιακά, αλλά και σε λιγότερο παραδοσιακούς τομείς (π.χ. μεταποίηση, κατασκευές και μεταφορές). Έχουν δημιουργήσει μια ποικιλία νέων επιχειρήσεων και έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη πολλών υπηρεσιών και προϊόντων, (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2004). Εξετάζοντας τη γυναικεία επιχειρηματικότητα σε διεθνές επίπεδο, o Δείκτης Συνολικής Επιχειρηματικής Δραστηριότητας (Total Entrepreneurial Activity Index) παρέχει μία κατατοπιστική εικόνα της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Η κοινή διαπίστωση είναι ότι οι γυναίκες δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά λιγότερο από τους άνδρες. Στην Ελλάδα, σε 10 άνδρες επιχειρηματίες αντιστοιχούν 4 γυναίκες. Η ίδια αναλογία υπάρχει επίσης στην Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Σε δυσμενέστερη θέση είναι χώρες όπως το Βέλγιο, η Φιλανδία, η Σουηδία, η Ιταλία και η Ιρλανδία όπου το κενό διευρύνεται. Τέλος σε χώρες όπως η Νέα Ζηλανδία, η Αυστραλία και οι ΗΠΑ η συμμετοχή των γυναικών στην επιχειρηματική δραστηριότητα είναι μεγαλύτερη. Κοινό χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι χώρες που παρουσιάζουν αυξημένη γυναικεία επιχειρηματικότητα έχουν και υψηλότερο βαθμό συμμετοχής του εργατικού δυναμικού στον ενεργό πληθυσμό, (Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης, 2004). 13

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ 2.2 Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Η επιχειρηματικότητα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ανάπτυξη της υπαίθρου και η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στην ύπαιθρο καθορίζεται από μια σειρά παραγόντων, όπως είναι η πρόσβαση στις κύριες αγορές, η οικονομική βάση της περιοχής, τα κοινωνικά πρότυπα, οι μορφές διακυβέρνησης, ο βαθμός ανάπτυξης του κοινωνικού κεφαλαίου. Τα χαρακτηριστικά των παραγόντων αυτών είναι έντονα διαφοροποιημένα μεταξύ των επιμέρους περιοχών της υπαίθρου (Λαμπριανίδης, 2005). Σύμφωνα με τα εμπειρικά δεδομένα σχετικών ερευνών, η ύπαιθρος παρουσιάζει χαμηλή ελκυστικότητα για την ανάληψη και ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης, πολύ περισσότερο στις μειονεκτικές ζώνες (Σπιλάνης κ.ά., 2004). Η περιορισμένη επιχειρηματικότητα σχετίζεται τόσο με τις δομικές της αδυναμίες (έλλειψη υποδομών, εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού και κεφαλαίων, μικρό μέγεθος τοπικών αγορών) όσο και με τις ανεπάρκειες του κοινωνικού περίγυρου (σχετικά χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο των κατοίκων, συντηρητισμός και απουσία καινοτόμων πρωτοβουλιών). Οι γυναικείες επιχειρηματικές δραστηριότητες στον αγροτικό χώρο, ενδογενούς κατά κανόνα προέλευσης, εκδηλώνονται ανάλογα με τις τοπικές αναπτυξιακές δυναμικές που επικρατούν. Πρόκειται για ανεξάρτητες και αυτόνομες προσπάθειες, κατά τα αρχικά τουλάχιστο στάδια της ανάπτυξής τους, που αποτελούν κυρίως το αποτέλεσμα ατομικών και οικογενειακών πρωτοβουλιών και αναζητήσεων εκ μέρους των γυναικών συζύγων στο πλαίσιο της πληρέστερης ένταξής τους στις στρατηγικές απασχόλησης και αξιοποίησης του οικογενειακού εργατικού δυναμικού για τη δημιουργία συμπληρωματικών πηγών οικογενειακού εισοδήματος (Γιδαράκου κ.α., 2005). Το αν και σε ποιον τομέα θα αναπτύξει μια γυναίκα επιχειρηματική δράση εξαρτάται από παράγοντες που σχετίζονται τόσο με την ίδια και τις επιθυμίες της όσο και με το εξωτερικό περιβάλλον της περιοχής στην οποία θέλει να αναπτύξει επιχειρηματική δράση. Η έρευνα των Verheul et al (2006) έδειξε ότι η ανεργία, το κατά κεφαλήν εισόδημα, η λειτουργία των δημόσιων υπηρεσιών, ακόμα και η κουλτούρα μιας περιοχής παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης. Παράλληλα όμως και άλλοι παράγοντες όπως τραυματικά γεγονότα (π.χ. απόλυση από δουλειά), ανία από την υφιστάμενη εργασία, αλλαγές στην προσωπική ζωή (όπως γάμος ή διαζύγιο), η ανάγκη για οικονομική ανεξαρτησία, καθώς και η 14

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ επιθυμία για νέες επαγγελματικές προκλήσεις (Taylor, 1998) μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο στην απόφαση ανάληψης επιχειρηματικής δράσης από τις γυναίκες. Η απόφαση για μια γυναίκα, να γίνει επιχειρηματίας, είναι συχνά η συνισταμένη διαφόρων παραγόντων (Goffee and Scase, 1983). Ο Wilkens (1987), αναφερόμενος στις γυναίκες επιχειρηματίες, τόνισε ότι: «ανεξάρτητα από το υπόβαθρο τους, όλες οι γυναίκες πιστεύουν ότι η δημιουργία επιχείρησης, είναι συνεπακόλουθο του ξεχωριστού συνόλου των εμπειριών τους». Η αυτοαπασχόληση μπορεί να αποτελέσει μία ιδιαίτερα ελκυστική επιλογή για τις γυναίκες της υπαίθρου, κυρίως όταν δεν υπάρχουν οι κατάλληλες θέσεις εργασίας και η μετακίνηση στις κοντινές πόλεις δεν είναι εφικτή (Peters and MacDonald, 1994; Oberhauser et al., 1996). Η επίτευξη ενός ικανοποιητικού εισοδήματος επηρεάζει επίσης σε σημαντικό βαθμό την απόφαση των γυναικών να αναπτύξουν επιχειρηματική δράση (Goffee and Scase, 1985; NFWBO, 1998; Kalleberg and Leicht, 1991; Loscocco and Leicht, 1993; Tigges and Green, 1994). Ειδικά για την ύπαιθρο οι έρευνες δείχνουν ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι γυναίκες θεωρούν την εξασφάλιση συμπληρωματικού εισοδήματος για το νοικοκυριό ως τον κυριότερο λόγο ενασχόλησης τους, ενώ κοινωνικοί λόγοι όπως η προσωπική αναγνώριση και η κοινωνική καταξίωση παίζουν δευτερεύοντα ρόλο (Kibas, 2005). Σύμφωνα με τον Scott (1997), οι γυναίκες από τη στιγμή που συνεισφέρουν με το εισόδημα τους στην τοπική κοινωνία κερδίζουν γόητρο και αναγνώριση ενώ αποκτούν μεγαλύτερη συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων στο νοικοκυριό αλλά και πρόσβαση στο δημόσιο χώρο. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι αλλαγές στην οικονομική και οικιακή ζωή των γυναικών δεν συνοδεύονται πάντα από ανάλογες ιδεολογικές μεταβολές, ούτε από αλλαγές στον καταμερισμό εργασίας στα νοικοκυριά και στις πολιτισμικές αντιλήψεις που προσδιορίζουν τη γυναικεία ταυτότητα (Galani-Moutafi, 1994). Μερικές γυναίκες διατηρούν τις επιχειρήσεις που έχουν ιδρύσει ο άνδρας τους, ο αδελφός τους ή ο πατέρας τους. (Ram, 1992, Phizacklea, 1990). Επίσης, μερικές γυναίκες επιλέγουν την οικογενειακή επιχειρηματικότητα που ουσιαστικά αποτελεί συν-ιδιοκτησία μαζί με τους συζύγους τους (Barret et al., 1996). Είναι γνωστό ότι στην ύπαιθρο κυριαρχεί πλήθος πολύ μικρών και ατομικών επιχειρήσεων που προσδιορίζονται από την έντονη πρόσδεση τους στα τοπικά παραγωγικά συστήματα (αξιοποίηση τοπικών πρώτων υλών, έντονη χωρική εξειδίκευση σε παραδοσιακούς κλάδους). (Ανθοπούλου, 2006). Σημαντική εμφανίζεται η παρουσία των γυναικών επιχειρηματιών και στον τομέα του τουρισμού 15

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ (Κασιμάτη κα, 1995). Τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες της υπαίθρου κάνουν έντονη την παρουσία τους στο χώρο του αγροτικού τουρισμού, μια ιδιαίτερη μορφή αυτοαπασχόλησης, η οποία συνδυάζει αφενός τη μικρού μεγέθους οικογενειακή επιχείρηση και αφετέρου την παράλληλη απασχόληση στο σπίτι ή τη γεωργική εκμετάλλευση (Γιδαράκου, 2005). Εκτός από τις μικρές ατομικές επιχειρήσεις, οργανώνονται σε συνεταιρισμούς των κατά μέσο όρο μελών και παράγουν με συλλογικό τρόπο τοπικά παραδοσιακά προϊόντα ή λειτουργούν από κοινού μικρούς παραδοσιακούς ξενώνες και εστιατόρια, δίνοντας έτσι μια άλλη χροιά στη γυναικεία επιχειρηματικότητα στην ελληνική ύπαιθρο (Κουτσού κα., 2005). Το μικρό μέγεθος των γυναικείων επιχειρήσεων στην ύπαιθρο έχει επισημανθεί και σε πολλές άλλες έρευνες. Οι Tigges and Green (1994) αναφέρουν ότι οι γυναικείες επιχειρήσεις που αναπτύσσονται στον τομέα του λιανικού εμπορίου και των καταναλωτικών υπηρεσιών, χαρακτηρίζονται από μικρή προστιθεμένη αξία ανά εργαζόμενο, χαμηλές αμοιβές, χαμηλά εισοδήματα, και μικρές απαιτήσεις σε κεφάλαιο. Οι επιχειρήσεις αυτές απασχολούν κανέναν ή πολύ λίγους υπαλλήλους και δεν αναπτύσσονται γρήγορα. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουν και οι Clark and James (1992) ότι δηλαδή πολλές γυναικείες επιχειρήσεις στην ύπαιθρο, είναι μικρές και με λίγους έμμισθους υπαλλήλους. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των επιχειρήσεων των γυναικών είναι η στοιχειώδης τεχνολογία που χρησιμοποιούν, καθώς δεν είναι εξοικειωμένες με τη συνεχώς εξελισσόμενη τεχνολογία. Ακόμη και οι γυναίκες που γνωρίζουν να χειρίζονται τη νέα τεχνολογία δεν έχουν τη δυνατότητα να την αποκτήσουν λόγω της μικρής τους επιχείρησης (Kraus- Harper, 1998). Όσον αφορά σε θέματα διαχείρισης της επιχείρησης έχει διαπιστωθεί ότι μία στις τρεις γυναίκες αποφασίζει μόνη της για τη λειτουργία της επιχείρησής της. Οι υπόλοιπες αποφασίζουν μαζί με κάποιο άλλο άτομο, που για την πλειοψηφία των γυναικών επιχειρηματιών είναι ο σύζυγός τους. Όσον αφορά το χρόνο που μεσολάβησε από τη στιγμή που οι γυναίκες αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία επιχείρηση έως τη στιγμή που δημιουργήθηκε η επιχείρηση αυτή, οι περισσότερες χρειάστηκαν έως έξι μήνες και ακολούθησαν εκείνες που δημιούργησαν την επιχείρησή τους μετά από ένα έτος, (Still and Simmons, 2005). Η επιθυμία για μεγαλύτερη ευελιξία αποτελεί το αρχικό κίνητρο για να γίνουν οι γυναίκες ιδιοκτήτριες μικρών επιχειρήσεων. Στο παραπάνω καταλήγουν έρευνες της NFWBO (1998) αλλά και ο Brush (1992) ενώ στο μεγαλύτερο μέρος της σχετικής 16

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ βιβλιογραφίας αναφέρεται ότι τρία είναι τα κίνητρα που ωθούν τις γυναίκες στην επιχειρηματικότητα: η επιθυμία για ευέλικτο ωράριο, οι μεγαλύτερες οικονομικές απολαβές και η ανεξαρτησία στην εργασία (Goffee and Scase, 1985, Kalleberg and Leicht, 1991, Loscocco and Leicht, 1993; Tigges and Green, 1994). Πράγματι, η ευελιξία που έχει μια γυναίκα αυτοαπασχολούμενη παίζει σημαντικό ρόλο καθώς έχει αποδειχθεί ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, μια γυναίκα αναμένεται να φροντίσει το σπίτι και τα παιδιά, ακόμα κι αν απασχολείται πλήρως (Aryee, 1992, DiBenedetto and Tittle, 1990, Lorber, 1993, Loscocco et αl, 1991). Σε έρευνα του Μarlow (1997) οι γυναίκες θεωρούσαν ως σημαντικότερο κίνητρο για τη δημιουργία επιχείρησης το συνδυασμό της εργασίας με τις οικογενειακές υποχρεώσεις (43%), ενώ το ίδιο κίνητρο για τους άντρες ήταν ασήμαντο (0%). Έτσι οι γυναίκες συχνά χρειάζονται ένα εργασιακό πρόγραμμα που θα τους επιτρέπει να ισορροπήσουν την εργασία με την οικογένεια, το οποίο το επιτυγχάνουν όντας οι ίδιες επιχειρηματίες (Loscocco και Leicht, 1993). Τέλος, μια άλλη ομάδα κινήτρων που έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία περιλαμβάνει την επιθυμία για αυτοαπασχόληση και ανεξαρτησία, την αύξηση του εισοδήματος, την αξιοποίηση μιας υπάρχουσας ιδέας, την αξιοποίηση της μόρφωσης, εμπειριών και των ικανοτήτων τους. τη διαμονή σε ένα συγκεκριμένο τόπο, η επιθυμία για αλλαγή του τρόπου ζωής και η πρόκληση καθώς και την έλλειψη εναλλακτικών λύσεων όσον αφορά στην απασχόληση (Gruidl, 1991 Richardson, 2004; Still and Simmons, 2005). Με δεδομένη την αυξανόμενη επιχειρηματική δραστηριότητα των γυναικών πολλοί ερευνητές έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στην περιγραφή των χαρακτηριστικών τους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της αρχικής φάσης, όταν τα εμπόδια για την επιτυχία της επιχείρησης, μπορεί να είναι πολλά (McDermott 1993, Tigges και Green, 1994). Όπως προκύπτει από έρευνα που έγινε σε αγροτική περιοχή των Η.Π.Α. (Sullivan et al., 1997), το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών δεν διαφέρει από το αντίστοιχο των γυναικών που δραστηριοποιούνται σε άλλες περιοχές. Πρόκειται για γυναίκες με μέσο προς ανώτερο εκπαιδευτικό επίπεδο και μέσο όρο ηλικίας 47 έτη. Το μεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών είναι παντρεμένες ενώ κατά μέσο όρο ένα άτομο εξαρτάται από αυτές (είτε παιδί είτε ηλικιωμένο άτομο). Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις αγροτικές περιοχές της Αυστραλίας κατέγραψε προσωπικά στοιχεία των γυναικών επιχειρηματιών, σύμφωνα με τα οποία η ηλικία των γυναικών επιχειρηματιών στην ύπαιθρο κυμαίνεται μεταξύ 21 και 65 17

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ ετών, με μέση ηλικία τα 41 έτη. Η πλειοψηφία ήταν ηλικίας μεταξύ 31 και 60 ετών. Επίσης, οι περισσότερες γυναίκες ήταν παντρεμένες και είχαν από ένα έως οκτώ παιδιά. Σχεδόν οι μισές είχαν δύο ή τρία παιδιά. Το ένα τρίτο των γυναικών ήταν απόφοιτοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η πλειοψηφία είχε ζήσει για περισσότερο από έξι έτη σε αγροτική περιοχή (Still and Simmons, 2005). Σύμφωνα με μία άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Εσθονία, οι περισσότερες γυναίκες επιχειρηματίες στην υπαίθριο είναι ηλικίας 36 έως 65 ετών και μόλις το 1/3 του δείγματος αποτελούν οι γυναίκες ηλικίας κάτω των 35 ετών (Talves K. and Laas A., 2004). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Πολωνία για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα στην ύπαιθρο, με έμφαση στις μικρές επιχειρήσεις διαπιστώθηκε ότι το μεγαλύτερο μέρος των επιχειρηματιών (74%), ήταν ηλικίας 19 έως 45 ετών. Οι περισσότερες, επίσης, είχαν αποφοιτήσει, τουλάχιστον, από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Sawicka, 2001). Όσον αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών στην ελληνική ύπαιθρο η Γιδαράκου (2005) υποστηρίζει ότι ανήκουν κατά κύριο λόγο στην ηλικιακή ομάδα των ετών και έχουν απολυτήριο Γυμνασίου ή/και Λυκείου. Παρόμοια είναι και τα ευρήματα της Βλάχου (2001) η οποία υποστηρίζει ότι η γυναίκα επιχειρηματίας της υπαίθρου είναι παντρεμένη με παιδιά και η ηλικία στην οποία ξεκινάει τη λειτουργία της επιχείρησής της είναι 30 με 45 ετών. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι γυναίκες επιχειρηματίες στην ελληνική ύπαιθρο βρέθηκαν να είναι ιδιαίτερα ανασφαλείς, να αρχίζουν δειλά την επιχειρηματική τους δραστηριότητα θέλοντας να διαπιστώσουν εάν ταιριάζει στην κατάσταση που βρίσκονται και στο χαρακτήρα τους και εάν διαπιστώσουν ότι δεν ταιριάζει να μπορούν να αποχωρήσουν (Βλάχου, 2001). Οι Shelleman and Shields (2003) παρουσιάζουν ένα άλλο σημαντικό στοιχείο όσον αφορά στα χαρακτηριστικά της γυναίκας και είναι η μόνιμη κατοικία της. Σχεδόν οι μισές από τις γυναίκες επιχειρηματίες σε έρευνα που πραγματοποίησαν ήταν μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής όπου ήταν εγκατεστημένη η επιχείρησή τους και σχεδόν τα τρία τέταρτα είχαν ζήσει εκεί για 20 ή περισσότερα έτη. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον αγροτικό χώρο του Illinois στην Αμερική (Gruidl,1991), διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες που ζουν στην ύπαιθρο έχουν διαφορετικές εμπειρίες όσον αφορά στην επιχειρηματικότητα, από τις γυναίκες των αστικών περιοχών, λόγω του κοινωνικού και πολιτικού "συντηρητισμού" που 18