Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Transcript

1

2 AΣΗΜΑΚΗΣ ΦΛΙΑΤΟΥΡΑΣ Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Μια σύγχρονη και συνοπτική παρουσίαση

3 Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον η υπογραφή προβλέπεται από τη σύμβαση Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Εκδόσεις Πατάκη Θεωρητικές επιστήμες / Γλωσσολογία Ασημάκης Φλιάτουρας, Η μορφολογική αλλαγή στην ελληνική γλώσσα: Μια σύγχρονη και συνοπτική παρουσίαση Υπεύθυνος έκδοσης: Άγγελος Κοκολάκης Διορθώσεις: Χαράλαμπος Δημόπουλος Σελιδοποίηση: Γιώργος Χατζησπύρος Φιλμ, μοντάζ: Μαρία Ποινιού-Ρένεση Copyright Ασημάκης Φλιάτουρας και Σ. Πατάκης Α.Ε.Ε.Δ.Ε. (Εκδόσεις Πατάκη), 2015, 2017 Πρώτη έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2018 ΚΕΤ Β489 ΚΕΠ 570/18 ISBN ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: , , , ΦΑΞ: ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: YΠOKΑΤΑΣΤΗMA BOPEIAΣ EΛΛAΔAΣ: KOPYTΣAΣ (TEPMA ΠONTOY ΠEPIOXH B KTEO), KAΛOXΩPI ΘEΣΣAΛONIKHΣ, Τ.Θ. 1213, ΤΗΛ.: , , ΦΑΞ: Web site: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Εισαγωγή Δυσκολίες στην έρευνα Θεωρητικό πλαίσιο Ορισμός της μορφολογικής αλλαγής Ταξινόμηση της μορφολογικής αλλαγής Πρωτογενής μορφολογική αλλαγή Μορφική αλλαγή Αναταυτοποίηση Αναχαρακτηρισμός Ανασύσταση Αναπεριβαλλοντοποίηση Προσθήκη Εξωτερική προσθήκη ή εισαγωγή Εσωτερική προσθήκη Απώλεια Απολεξικοποίηση Εξασθένηση Δευτερογενής μορφολογική αλλαγή Αναδόμηση Αναλειτούργηση Προσθήκη ή απώλεια Απομορφολογικοποίηση Τροποποίηση Ανατυπολόγηση Γλωσσικοί μηχανισμοί μορφολογικής αλλαγής Αναλογία Ορισμός Ταξινόμηση Αναλογική επέκταση

5 8 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Αναλογική εξομάλυνση Επανανάλυση Ορισμός Ταξινόμηση Επανεκτίμηση Επανατεμαχιοποίηση Αμαλγαματοποίηση Μηχανισμοί της επανανάλυσης Φορά της επανανάλυσης Μορφολογικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά Ερμηνεία Παρετυμολογία Ορισμός και ορολογία Ταξινόμηση Μηχανισμοί της παρετυμολογίας Βάση παρετυμολόγησης Επίπεδα λειτουργίας Συμπεράσματα Αναδρομικός σχηματισμός Ορισμός Ταξινόμηση Ερμηνεία Υπερδιόρθωση Ορισμός και ταξινόμηση Συστηματική λειτουργία Σύμφυρση Γραμματικοποίηση Ορισμός Ταξινόμηση Βαθμός γραμματικοποίησης Επανανάλυση και προσφυματικοποίηση Πρώτη περίπτωση: τα πρώτα συνθετικά Δεύτερη περίπτωση: τα δεύτερα συνθετικά Τρίτη περίπτωση: τα επιρρήματα Ειδικές περιπτώσεις Συμπεράσματα Ιεράρχηση των κριτηρίων Συμπεράσματα Λεξικοποίηση Ορισμός

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ταξινόμηση Βαθμός λεξικοποίησης Ερμηνεία της μορφολογικής αλλαγής Δυσκολίες στην ερμηνεία Αιτιακοί παράγοντες Εσωτερικοί / Ενδογλωσσικοί λόγοι Απλοποίηση / Οικονομία Δομικοί παράγοντες Επικοινωνιακές / Γνωσιακές ανάγκες Διαφάνεια Εξωτερικοί / Εξωγλωσσικοί λόγοι Λειτουργικές ανάγκες Ξένη επίδραση Κοινωνιογλωσσικοί λόγοι ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΚΑΙ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΕΜΑΧΙΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ/ΣΥΜΒΟΛΩΝ

7

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο που διαβάζετε είναι μία σύντομη περιπλάνηση στον απέραντο και γοητευτικό κόσμο της μορφολογικής αλλαγής και εξυπηρετεί τους διδακτικούς στόχους του συγγραφέα στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του.π.θ. Οι λόγοι που καθιστούν επιτακτική την εστίαση στο συγκεκριμένο είδος γλωσσικής αλλαγής είναι η πλούσια διαχρονία και εν προκειμένω η πλούσια μορφολογία της ελληνικής γλώσσας. Όπως φαίνεται στον τίτλο του βιβλίου, η έρευνα είναι συνοπτική και σύγχρονη. Είναι συνοπτική, διότι η ενασχόληση με το συγκεκριμένο ζήτημα δεν μπορεί να περιοριστεί σε τόσο λίγες σελίδες ούτε σε αυτές μόνο τις βιβλιογραφικές αναφορές. Το θέμα είναι ανεξάντλητο, ακριβώς επειδή το φαινόμενο είναι πολυπαραμετρικό και με εξαιρετική περιπτωσιολογία, με αποτέλεσμα να περιορίζεται σε ορισμένα ερευνητικά και βιβλιογραφικά όρια, όπως αυτά θα περιγραφούν αναλυτικά στη συνέχεια. Παράλληλα, είναι σύγχρονη με την έννοια ότι το ζητούμενο διερευνάται με βάση τη σύγχρονη μορφολογική θεωρία. Επομένως, ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει στο επιστημονικό κοινό αλλά και στους φοιτητές (προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς) το βασικό επίπεδο έρευνας στον τομέα της μορφολογικής αλλαγής στην ελληνική γλώσσα αλλά και να ενισχύσει την έως τώρα έρευνα του ζητήματος. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι αποτελεί συνέχεια της σχετικής έρευνας του συγγραφέα στο βιβλίο Γλωσσική Αλλαγή των Καραντζόλα & Φλιάτουρας (2004) και ότι τμήματά της έχουν ανακοινωθεί σε διεθνή συνέδρια (βλ. Φλιάτουρας 2015, Fliatouras 2015, Fliatouras, Voga & Anastassiadis-Syméonidis forthcoming, Fliatouras forthcoming a, Φλιάτουρας υπό έκδοση). Η μορφολογική αλλαγή μελετάται με βάση τρεις βασικούς ερευνητικούς άξονες: τα είδη, τους μηχανισμούς και τις αιτίες της μορφολογικής αλλαγής. Συγκε-

9 12 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ κριμένα, στη σύντομη εισαγωγή καταθέτουμε τις βασικές δυσκολίες στην έρευνα της μορφολογικής αλλαγής και περιγράφουμε το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας, όπως προκύπτει από το γενετικό μοντέλο μορφολογικής ανάλυσης. Και εδώ έγκειται η βασικότερη ίσως πρωτοτυπία της εργασίας, καθώς για πρώτη φορά στα ελληνικά ερευνητικά δεδομένα επιχειρείται η ολιστική μελέτη της μορφολογικής αλλαγής στην ελληνική γλώσσα με βάση τη γενετική μορφολογία (βλ. 0.2). Στο πρώτο κεφάλαιο ασχολούμαστε με την επικαιροποίηση του ορισμού της μορφολογικής αλλαγής και την ταξινόμηση των ειδών της. Στόχος δεν είναι η ε- ξαντλητική παράθεση και ανάλυση των περιπτώσεων και των παραδειγμάτων, αλλά η καταγραφή των βασικότερων ειδών μορφολογικής αλλαγής με βάση δύο υπερώνυμες κατηγορίες, την πρωτογενή και τη δευτερογενή μορφολογική αλλαγή. Σε μεμονωμένες περιπτώσεις επισημαίνουμε νέα είδη ή προτείνουμε νέο όρο που απορρέει από την εφαρμογή του θεωρητικού πλαισίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο μελετούμε τους μηχανισμούς της μορφολογικής αλλαγής που ευθύνονται για τον καθορισμό των ειδών του πρώτου κεφαλαίου με βάση την κατηγοριοποίησή τους σε τρεις ομάδες: αναλογία, γραμματικοποίηση και λεξικοποίηση. Στους πρωταρχικούς μάλιστα στόχους είναι η αποκατάσταση της σύγχυσης ανάμεσα στα είδη και στους μηχανισμούς και η διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ τους. Ακολουθώντας τη διεθνή πρακτική, εντάσσουμε στους μηχανισμούς της αναλογίας την αναλογική επέκταση, την αναλογική εξομάλυνση, την επανανάλυση, την παρετυμολογία, τον αναδρομικό σχηματισμό, την υπερδιόρθωση και τη σύμφυρση. Σε κάθε μηχανισμό παρέχουμε αναλυτική ταξινόμηση και συγκεντρωτική παρουσίαση των πιο βασικών, παραγωγικών και συστηματικών περιπτώσεων με πλήθος παραδειγμάτων από το σύνολο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Παράλληλα, εντοπίζουμε τα σημεία εκκίνησης των μηχανισμών και ερμηνεύουμε τη λειτουργία τους με βάση ενδογλωσσικές μορφοσημασιολογικές διεργασίες. Ιδιαίτερη έμφαση δίνουμε στην προσπάθεια να αποδειχθεί, σε αντίθεση με την παραδεδομένη έρευνα, ότι τα φαινόμενα της αναλογίας και ειδικά τα φερόμενα ως φαινόμενα σποραδικής αναλογίας (επανανάλυση, παρετυμολογία, υπερδιόρθωση και αναδρομικός σχηματισμός) είναι συστηματικά, αφού εφαρμόζονται σε συγκεκριμένες κατηγορίες λέξεων ή μορφημάτων με βάση παραγωγικά σχήματα που οδηγούν σε συγκεκριμένα, σχεδόν προβλέψιμα, αποτελέσματα. Επίσης, επιχειρούμε να αποσαφηνίσουμε σε πρώτο βαθμό προβληματικές οπτικές, όπως τη σχέση ανάμεσα στους τρεις μηχανισμούς και τα είδη τους, καθώς και τα όρια λειτουργίας τους, που συχνά διαπλέκονται ή επικαλύπτονται. Παράλληλα, στη μελέτη των επιμέρους κατηγοριών, φαινο-

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 μένων ή παραδειγμάτων προσπαθούμε να αποτυπώσουμε τη βασική διεθνή έ- ρευνα (είναι αναγκαίο να γίνει βιβλιογραφική επιλογή) και όσο το δυνατόν περισσότερο τη σύγχρονη εγχώρια έρευνα (χωρίς να παραγνωρίζεται και η παραδοσιακή). Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρούμε την ολιστική ερμηνεία των φαινομένων μορφολογικής αλλαγής, καθώς συγκεντρώνουμε και ταξινομούμε τις σημαντικότερες αιτίες μορφολογικής αλλαγής, παρέχοντας σε κάθε περίπτωση ενδεικτικά παραδείγματα από την ελληνική γλώσσα. Επομένως, σύμφωνα με τα προαναφερθέντα οι βασικοί στόχοι της παρούσας εργασίας συνοψίζονται ως εξής: Ανάλυση με βάση τις αρχές της γενετικής μορφολογίας, διερεύνηση της συστηματικής λειτουργίας και καταγραφή της βασικής διεθνούς βιβλιογραφίας για το ζήτημα της μορφολογικής αλλαγής. Ταξινόμηση των βασικών φαινομένων μορφολογικής αλλαγής, που συνοδεύεται με πλήθος παραδειγμάτων από το σύνολο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας με απώτερο στόχο να τεθούν οι θεωρητικές βάσεις για τη διευκόλυνση της μελλοντικής έρευνας. Καταγραφή της μέχρι τώρα έρευνας της μορφολογικής αλλαγής στην ελληνική γλώσσα και εμπλουτισμός με νέα δεδομένα που συνδέονται με την αποσαφήνιση έως αποκατάσταση προβληματικών οπτικών. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ορισμένα στοιχεία σε σχέση με τους ερευνητικούς περιορισμούς της εργασίας, τη συλλογή του υλικού και τη δομή του βιβλίου: Η ανάλυση αφορά πρωτίστως τις αλλαγές από τη μία φάση στην άλλη και δευτερευόντως τις αλλαγές σε μια γλωσσική φάση της διαχρονίας. εχόμαστε τη βασική διάκριση των γλωσσικών φάσεων της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας σε Αρχαία Ελληνική (εφεξής ΑΕ), Ελληνιστική Κοινή (εφεξής ΕΚ), Μεσαιωνική Ελληνική (εφεξής ΜΕ) και Νέα Ελληνική (εφεξής ΝΕ). Εξαιρούνται οι α- μάρτυρες φάσεις της Ινδοευρωπαϊκής και της Πρωτοελληνικής, που αποτελούν ένα ιδιαίτερο και εξειδικευμένο κομμάτι της προϊστορίας της ελληνικής γλώσσας και δε συνδέονται τόσο με τη μορφολογική αλλαγή όσο με τη μορφολογική αποκατάσταση. Σποραδικές αναφορές στις φάσεις αυτές γίνονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις για την πληρέστερη ερμηνεία επιμέρους φαινομένων. Στο υλικό προς διερεύνηση εντάσσονται και τα δάνεια της ελληνικής σε διάφορες φάσεις της ελληνικής γλώσσας. Τα παραδείγματα προέρχονται από όλες τις γλωσσικές φάσεις της ελληνικής

11 14 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ γλώσσας αλλά στην ΑΕ περιορίζονται στην αττική διάλεκτο (εφεξής η ΑΕ θα σημαίνει την αττική διάλεκτο) και στη ΝΕ στην Κοινή Νέα Ελληνική (εφεξής η ΝΕ θα σημαίνει Κοινή Νέα Ελληνική). Σε περίπτωση που απουσιάζει ο δείκτης διαχρονίας, το παράδειγμα αναφέρεται στη ΝΕ. Τα παραδείγματα έχουν συλλεχθεί από διάφορα έργα, αλλά κυρίως από το Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη (εφεξής ΛΚΝ), την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας του Χριστίδη (επιμ.) (2001) και προσωπική έρευνα στο TLG. ιευκρινίζουμε ότι οι περισσότερες από τις ετυμολογίες που δίνονται προέρχονται από το ΛΚΝ, την ετυμολογική εποπτεία των οποίων είχε ο Ε. Πετρούνιας. Στις υποσημειώσεις περιλαμβάνονται σημαντικές πληροφορίες, βιβλιογραφικές ή φιλολογικές, που δεν άπτονται άμεσα της ιστορικής μορφολογικής ανάλυσης. Επειδή η εργασία έχει ως στόχο τη μορφολογική και όχι τη σημασιολογική αλλαγή, οι αναφορές στη σημασία περιορίζονται στον σχολιασμό των σημασιολογικών χαρακτηριστικών των μορφημάτων ή στην επιβεβαίωση της μορφολογικής αλλαγής από τη σημασία ή στην περίπτωση μη επιβίωσης της λέξης/σημασίας στη ΝΕ. Η ερμηνεία των φαινομένων περιορίζεται στους αμιγώς μορφολογικούς (τεμαχιακούς και ενδοσυστημικούς) και στους σημασιολογικούς παράγοντες, χωρίς να αποκλείεται η σύνδεση και με άλλες εξωγλωσσικές ή εξωμορφολογικές παραμέτρους (λ.χ. συντακτικές, πραγματολογικές κτλ.), που όμως είναι έξω από τους ερευνητικούς στόχους της εργασίας. ίνεται έμφαση σε λιγότερο μελετημένα ή ενδεχομένως «παρεξηγημένα» φαινόμενα μορφολογικής αλλαγής (λ.χ. παρετυμολογία, αναδρομικός σχηματισμός κτλ.). Η δομή του βιβλίου ακολουθεί τη χρήση πινάκων για τα παραδείγματα και ενός συστήματος (υπο)ταξινόμησης με αριθμούς και γράμματα (κεφαλαία και μικρά) και παρουσίασης των (υπο)παραδειγμάτων με ειδικά σχήματα. Η ορολογία και τα βασικά στοιχεία της ταξινόμησης δίνονται με έντονα γράμματα. Στο τέλος του βιβλίου παρέχονται στον ειδικό ερευνητή αλλά και στον απλό αναγνώστη πολύ σημαντικά εργαλεία, όπως το γλωσσάρι και ευρετήριο ό- ρων (με τους γλωσσολογικούς όρους στα αγγλικά), ένα παράρτημα και ο πίνακας των συντομογραφιών. Στο εσωτερικό του κειμένου δίνονται σε παρένθεση οι δευτερεύοντες ή περιφερειακοί γλωσσικοί όροι, που δεν εξηγούνται στο γλωσσάρι όρων.

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι η ενασχόλησή μου με την ιστορική γλωσσολογία απορρέει από την συνεργασία με τον κ. Χ. Συμεωνίδη, ομότιμο καθηγητή του Α.Π.Θ., σε ερευνητικά προγράμματα και στη διδακτορική διατριβή μου. Επίσης, η ενασχόλησή μου με τη μορφολογία απορρέει από τη συνεργασία με την κ. Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, ομότιμη καθηγήτρια του Α.Π.Θ., σε ερευνητικά προγράμματα και ανακοινώσεις σε συνέδρια, και τη συνεργασία με την κ. Α. Ράλλη, καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, η οποία υπήρξε επόπτρια στη διδακτορική διατριβή μου. Ευχαριστώ πολύ και τους τρεις και εύχομαι με το παρόν βιβλίο να δικαιώνω την εμπιστοσύνη τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους αναγνώστες και τους συναδέλφους που με τις παρατηρήσεις τους συνέβαλαν ή θα συμβάλουν στη βελτίωση της εργασίας. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την κ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη για την αγόγγυστη ανάγνωση του βιβλίου και τις παρατηρήσεις της, την κ. Γαβριηλίδου και την κ. Ράλλη για την ανάγνωση τμημάτων της εργασίας, καθώς και τις εκδόσεις Πατάκη για την πολύτιμη βοήθειά τους (ειδικά τον φιλολογικό επιμελητή Μπάμπη ημόπουλο και τον υπεύθυνο έκδοσης Άγγελο Κοκολάκη). Φυσικά η ευθύνη των πιθανών αβλεψιών ή παραλείψεων βαρύνει τον συγγραφέα. Επίσης, ευχαριστώ πολύ τις φοιτήτριες του ΤΕΦ/ ΠΘ Θεοπούλα Σαββίδου και Αγγελική Ντίνα που βοήθησαν στα δύο ευρετήρια και δύο φίλους, τον Ανδρέα Μιχαηλίδη και τον Στυλιανό Πασχάλη, που με στήριξαν κατά τη δύσκολη πορεία της συγγραφής της εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να αφιερώσω το συγκεκριμένο βιβλίο σε τέσσερα πρόσωπα: στην κ. Ζ. Γαβριηλίδου και την κ. Π. Καμπάκη-Βουγιουκλή, καθηγήτριες του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του.π.θ., ως αντίδωρο για τη στήριξή τους, στον κ. Στ. Πατάκη για την εμπιστοσύνη του στην έκδοση της εργασίας και στη μητέρα μου, ήμητρα Φλιάτουρα, για τη συνολική της προσφορά. εκέμβριος 2015

13

14 0 Εισαγωγή Η μορφολογική αλλαγή ως πεδίο γλωσσολογικής έρευνας ανήκει στη γλωσσική αλλαγή. Η γλωσσική αλλαγή είναι κλάδος της ιστορικής γλωσσολογίας που έχει αναπτυχθεί κυρίως τις δύο τελευταίες δεκαετίες και μελετά τις μεταβολές που υφίσταται μια γλώσσα από τη μία γλωσσική φάση στην άλλη ή εντός μιας γλωσσικής φάσης. Περιλαμβάνει, εκτός από τη μορφολογική αλλαγή, τη φωνολογική, τη συντακτική και τη λεξιλογική αλλαγή. Τρεις είναι οι βασικές ερευνητικές ο- δοί: «τι» αλλάζει (φαινόμενα της γλωσσικής μεταβολής), «πώς» αλλάζει (γλωσσικοί μηχανισμοί που επιτρέπουν τις μεταβολές) και «γιατί» αλλάζει (αιτιακοί παράγοντες που κινητοποιούν τη μεταβολή). Στη συνέχεια, θα καταγράψουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ερευνητής της γλωσσικής αλλαγής και κυρίως της μορφολογικής αλλαγής (0.1) και θα περιγράψουμε το μοντέλο μορφολογικής α- νάλυσης της εργασίας (0.2). 0.1 Δυσκολίες στην έρευνα Πολλές είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ερευνητής της γλωσσικής αλλαγής και ειδικότερα της μορφολογικής αλλαγής στην ελληνική γλώσσα. Σταχυολογούμε τις βασικότερες: 1 Η έκταση της διαχρονίας οδηγεί σε διευρυμένο υλικό. Πέρα από τις αμάρτυρες 1. Στις δυσκολίες της ιστορικής μορφολογίας εντάσσεται και η αμφισβήτηση μερίδας της διεθνούς βιβλιογραφίας για την ύπαρξη του επιπέδου της Μορφολογίας (βλ. μεταξύ άλλων Anderson 1982, 1992, Beard 1995, Perlmutter 1988). Θεωρούμε δεδομένο ότι η Μορφολογία

15 18 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ φάσεις της Ινδοευρωπαϊκής 2 και της Πρωτοελληνικής, όσο επιτρέπουν την α- ντικειμενική αλήθεια οι μέθοδοι της γλωσσικής επανασύνθεσης (εσωτερική α- ποκατάσταση και συγκριτική μέθοδος), η ελληνική διαθέτει τρεις μεγάλες ιστορικές φάσεις πριν από τη Νέα Ελληνική: την Αρχαία Ελληνική, την Ελληνιστική Κοινή και τη Μεσαιωνική Ελληνική. Ως εκ τούτου, το υλικό προς έρευνα είναι τεράστιο και περιλαμβάνει πολλές αλλαγές, εξαιρέσεις και υποπεριπτώσεις. Επίσης, η ελληνική διαθέτει σε όλη την πορεία έντονη γεωγραφική και κοινωνική ποικιλία (λ.χ. διαλέκτους/κοινές, λόγιο και μη λόγιο χρηστικό επίπεδο) και ανέπτυξε ισχυρές σχέσεις δανεισμού με πολλές γλώσσες λόγω επαφής αλλά και λειτουργίας της ως γλώσσας γοήτρου που δανείζει στοιχεία κυρίως στην ευρωπαϊκή ορολογία. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ κάποια στοιχεία ε- ξασθενούν και χάνονται, κάποια άλλα γίνονται αντικείμενο εσωτερικού δανεισμού ή εισέρχονται ως αντιδάνεια. Η μελέτη των προγενέστερων φάσεων βασίζεται στην παραδεδομένη γραμματεία. Αυτό σημαίνει ταυτόχρονα την «τυφλή υποταγή» στο υπάρχον υλικό. Πάντα θα υπάρχει η περίπτωση να βασίζεται η έρευνα σε «ελλιπή» δεδομένα λόγω ιστορικού ατυχήματος και πάντα θα υπάρχει ο «κίνδυνος» νέα γραμματειακά στοιχεία να οδηγήσουν σε αναθεώρηση την έρευνα. Η ιστορική γλωσσολογία δέχεται ότι μπορεί/πρέπει να συνυπάρχει με τους νόμους της συγχρονικής ανάλυσης. Κάθε γλωσσική φάση έχει τους δικούς της νόμους και κανόνες, που μπορεί να διατηρούνται ή να μην ισχύουν στις επόμενες. Υπό αυτήν την έννοια, διαφέρει η ετυμολογία από τη συγχρονική μορφολογική ανάλυση: η ιστορική γλωσσολογία εξετάζει τις αλλαγές από τη μία φάση στην άλλη, ενώ η συγχρονική μορφολογική ανάλυση μελετά τη μορφολογία μιας συγκεκριμένης γλωσσικής φάσης. Για παράδειγμα, αν ετυμολογήσουμε τη λέξη φυσικός, θα εντοπίσουμε τον σχηματισμό της λέξης στην ΑΕ με βάση το θέμα φυσι- και το επίθημα -κός, ενώ, αν κάνουμε μορφολογική ανάλυση της λέξης στη ΝΕ θα θεωρήσουμε ότι αποτελείται από τα τεμάχια φυσκαι -ικός. Συχνά τα όρια ανάμεσα στην ιστορική μορφολογία και τη συγχρονική μορφολογική ανάλυση είναι δυσδιάκριτα. 3 είναι τομέας της Γραμματικής μιας γλώσσας. Για μια ενδελεχή συζήτηση σε σχέση με τον παραπάνω προβληματισμό, βλ. Ράλλη (2005). 2. Για περισσότερες πληροφορίες για την ινδοευρωπαϊκή θεωρία και τον ινδοευρωπαϊκό πολιτισμό, βλ. Γιαννάκης (2015). 3. Βλ. και Josephson & Söhrman (2008), Norde & van de Velde (2016).

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 Η γλωσσική αλλαγή είναι το «κόκκινο πανί» της γλωσσολογικής ανάλυσης. Ο ομιλητής είναι σχεδόν νομοτελειακά προκαθορισμένος να ανθίσταται στις γλωσσικές αλλαγές και να τις εξισώνει με τη γλωσσική φθορά και την παρακμή. Αρνείται να δεχτεί τις αρχές της σύγχρονης γλωσσολογίας, που τηρεί μια στάση ουδέτερη απέναντι στη γλωσσική αλλαγή: η μεταβολή της γλώσσας είναι μια αναπόδραστη πραγματικότητα, που δεν ανακόπτεται, και απορρέει ασύνειδα από τους ίδιους τους ομιλητές, κινητοποιείται από συγκεκριμένες αιτίες προκειμένου να ικανοποιήσει γλωσσικές και επικοινωνιακές ανάγκες και, στην περίπτωση της απώλειας στοιχείων, κινητοποιεί μηχανισμούς αναπλήρωσης. 4 Με άλλα λόγια, η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που εξελίσσεται πέρα και έξω από παρεμβάσεις οποιουδήποτε τύπου. Οι αντιλήψεις περί φθοράς της γλώσσας στον χρόνο έχουν γεννήσει γλωσσαμυντορικά κινήματα με κορωνίδα στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας το γλωσσικό ζήτημα, 5 που ξεκινά από τον αττικισμό στην ΕΚ και έφτανε σχεδόν ως τις μέρες μας με το δίλημμα «καθαρεύουσα» ή «δημοτική». Συχνά μάλιστα οι υπέρμαχοι κινημάτων «καθαρισμού» οδηγούνται σε υπερδιορθώσεις, ενώ οι υποστηρικτές των προοδευτικών τάσεων υπερβάλλουν και επιδίδονται σε υπεραπλουστεύσεις, απλοποιήσεις και γενικεύσεις. Σε κάθε περίπτωση, τον τελευταίο λόγο έχει η ανάγκη της αλλαγής και ο ίδιος ο ομιλητής ως φορέας της και καμιά «ρύθμιση», προγονολατρική ή προοδόπληκτη, δεν μπορεί να επηρεάσει τη γλωσσική εξέλιξη. Επίσης, χαρακτηριστικό στη γλωσσική ανάλυση είναι το «κυνήγι» του «λάθους», συνήθως με βάση υποκειμενικά στοιχεία και η διόρθωση σε σχέση με τη γλωσσική παράδοση. 6 Μια τέτοια «μονιστική εμμονή» μπορεί να θεωρηθεί το λιγότερο βλαπτική για τη γλώσσα, καθώς μειώνει την ποικιλομορφία και την ετερογένειά της και κατά συνέπεια τις επικοινωνιακές δυνατότητες. Άλλωστε, αν μπορεί να εντοπιστεί ένα πρόβλημα στη ΝΕ, λ.χ. λεξιπενία, αυτό δεν είναι πρόβλημα γλωσσικής δομής, αλλά ζήτημα χρήσης και ως έναν βαθμό διδασκαλίας της γλώσσας. Η σύγχρονη ΝΕ διαθέτει, εκτός από τη νόρμα, ένα πολύ δυναμικό λόγιο στοιχείο ως αποτέλεσμα της φυσικής ή τεχνητής επίδρασης του γλωσσικού παρελθόντος, που χρησιμοποιείται κυρίως στις επίσημες περιστάσεις επικοινωνίας 4. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Aitchison ([1986] 2011). 5. Για το γλωσσικό ζήτημα στην ελληνική γλώσσα, βλ. Μπαμπινιώτης ([1998] 2002). 6. Βλ. και Χαραλαμπάκης (1999), Ξυδόπουλος (2004), Giannakis (2014a).

17 20 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ και στον γραπτό λόγο (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας 2004β, 2018, υπό έκδοση, Πετρούνιας [1998] 2004, Καμηλάκη 2009, Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 2015 και τις εκεί αναφορές), και ένα επίπεδο περισσότερο λαϊκό ή λαϊκότροπο (βλ. Ξυδόπουλος 2007), που χρησιμοποιείται κυρίως στις μη επίσημες συνθήκες επικοινωνίας και στον προφορικό λόγο. Ο ιστορικός μορφολόγος οφείλει να εξετάζει και τις δύο ποικιλίες, καθώς και οι δύο αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της γλωσσικής δομής. 0.2 Θεωρητικό πλαίσιο Το θεωρητικό πλαίσιο της παρούσας εργασίας είναι η Γενετική Μορφολογία, 7 όπως προκύπτει σε μεγάλο βαθμό για την ελληνική γλώσσα από τη Ράλλη (2005). 8 Στον επόμενο πίνακα παρουσιάζουμε συνοπτικά τις βασικές αρχές: 9 (1) (α) Θεωρία του Λεξικού: το Λεξικό 10 (Lexicon) τροφοδοτεί τη Μορφολογία με μορφήματα και περιλαμβάνει τα Λεξικά Λήμματα, τις Φραστικοποιημένες ομές και τους Πλεοναστικούς Κανόνες (Lieber 1980, 1992 και για την ελληνική Ralli 1988, Ράλλη 2005). Τα Λεξικά Λήμματα είναι τα μορφήματα, δηλαδή ο κατάλογος των αυθαίρετων συνδέσεων μεταξύ ήχου και σημασίας (βλ. Jackendoff 1997), και διακρίνονται σε λέξεις χωρίς εσωτερική δομή, λ.χ. χτες, και κτλ., θέματα και προσφύματα, λ.χ. δρομ-, -άκι (προθήματα, επιθήματα, ενθήματα, διενθήματα, ασυνεχή προσφύματα). Τα προσφύματα έχουν πλαίσιο υ- ποκατηγοριοποίησης, δηλαδή περιορισμούς προσάρτησης σε βάσεις, που μπορεί να είναι φωνολογικοί, μορφολογικοί, σημασιολογικοί ή ετυμολογικοί (Lieber 1980, Aronoff 1976). Οι Φραστικοποιημένες ομές είναι παγιωμένες συντακτικές φράσεις που απέκτησαν λεξικό χαρακτήρα, λ.χ. μη μου άπτου. Οι Πλεοναστικοί Κανόνες περιλαμβάνουν τους μορφολεξικούς κανόνες, που ευθύνονται για τη σχέση αλ- 7. Για μια περισσότερο παραδοσιακή προσέγγιση της μορφολογικής αλλαγής στην ελληνική γλώσσα, βλ. μεταξύ άλλων Κουρμούλης (1964), Σετάτος (1976), Συμεωνίδης (1990). 8. Βλ. επίσης King (1969), Booij (1977), Jensen (1990), Spencer (1991) και τις εκεί αναφορές. 9. Σημειώνουμε ότι, όπου χρειάζεται, θα παρέχονται ειδικές διευκρινίσεις για την εφαρμογή του μοντέλου στην ελληνική γλώσσα. 10. Με την έννοια του νοητικού λεξικού (βλ. και Ξυδόπουλος 2007).

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 (β) (γ) λομορφίας μεταξύ των λημμάτων (βλ. Lieber 1982, Carstairs 1987, Booij 1997, Drachman 2001). 11 Υπόσταση της Μορφολογίας (Morphology): η Μορφολογία είναι ένα ξεχωριστό επίπεδο της Γραμματικής, που παράγει μορφολογικές εκφράσεις (πβ. Aronoff 1994, Di Sciullo 1996a, b). Λειτουργεί παράλληλα με τη Σύνταξη, που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο της Γραμματικής (πβ. Borer 1988, Chomsky 1995, Di Sciullo 1996a,b). Μορφολογικές διαδικασίες είναι η κλίση, η προσφυματοποίηση (προθηματοποίηση, επιθηματοποίηση, ενθηματοποίηση, περιθηματοποίηση), η σύνθεση, 12 ο αναδιπλασιασμός 13 και η μη προσφυματική παραγωγή με μετατροπή, 14 μεταφωνία και αλλαγή τονισμού 15 (για την ελληνική, βλ. Ράλλη 2005). Θεωρία των Χαρακτηριστικών (Feature Theory): η Θεωρία των Χαρακτηριστικών τροφοδοτεί τη Μορφολογία. Χαρακτηριστικό είναι η ελάχιστη διακριτή μορφολογική ιδιότητα του μορφήματος (γραμματική κατηγορία, γένος, πτώση, κλιτική τάξη, πρόσωπο, αριθμός, φωνή, έ- γκλιση, όψη), που καθορίζεται με βάση ταξινομικά ζεύγη του τύπου «ιδιότητα: τιμή», λ.χ. «γένος: αρσενικό» (βλ. και Karttunen 1986, Steele 1995). To χαρακτηριστικό μπορεί να είναι προσδιορισμένο, όταν φέρει τιμή, ή υποπροσδιορισμένο, όταν αποκτά τιμή στη Σύνταξη ή στη Μορφολογία με μετακανόνα υποπροσδιορισμένης πληροφορίας ή κανόνα προσδιορισμού με βάση συνεμφανιζόμενο χαρακτηριστικό (βλ. για τη 11. Για την αλλομορφία στην ελληνική, βλ. και Drachman, Kager & Malikouti-Drachman (1997), Antilla & Revithiadou (2000). 12. Για μια διαγλωσσική προσέγγιση της σύνθεσης, βλ. Ράλλη (2007). Για μια αναλυτική συγχρονική και διαχρονική μελέτη της σύνθεσης στη ΝΕ, βλ. Ralli (2013b). 13. Βλ. και Marantz (1982). 14. Άλλοι ερευνητές θεωρούν τη μετατροπή (conversion) ως εφαρμογή μεταπλαστικού κανόνα στο Λεξικό (λ.χ. Lieber 1980, Ralli 1988, Ράλλη 2005), άλλοι ως ανεξάρτητη μορφολογική διαδικασία με βάση κανόνα (Booij 1997, 2002) και άλλοι ως παραγωγή με μηδενική προσφυματοποίηση (Corbin 1987, Bauer 1988). Για μια συζήτηση υπέρ της μετατροπής ως μορφολογικής διαδικασίας στην ελληνική, βλ. Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Ευθυμίου & Φλιάτουρας (2004, 2012), Koutsoukos (2013) και τις εκεί αναφορές. 15. Για περισσότερες πληροφορίες για τις μορφολογικές διαδικασίες διαγλωσσικά, βλ. μεταξύ άλλων Stekauer & Lieber (2005). Επίσης, βλ. γλωσσάρι όρων.

19 22 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (δ) φωνολογία Archangeli 1988, για τη Σύνταξη Chomsky 1995, Gazdar, Klein, Pullum, Sag 1985, και για τη Μορφολογία Lieber 1982, Farkas 1990, Harris 1991, Lumsden 1992, Ralli 1994, 1999, 2000, Noyer 1997). Τα χαρακτηριστικά διακρίνονται σε ερμηνευτικά, όταν μεταπηδούν ως τον ανώτερο κόμβο σύνδεσης των συστατικών και γίνονται αισθητά στη Σύνταξη και τη Σημασιολογία, ή μη ερμηνευτικά, όταν απλά επιβεβαιώνουν τη σύνδεση των συστατικών (λ.χ. κλιτική τάξη). Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μεταπηδούν από τα μορφήματα στις αλλεπάλληλες διφυείς μορφολογικές δομές με βάση την έννοια της σχετικοποιημένης κεφαλής (Lieber 1980, 1989, 1992, Williams 1981, Zwicky 1985, Selkirk 1982, Scalise 1988, Corbett, Fraser & McGlashan 1993, Di Sciullο & Williams 1987, Scalise & Fábregas 2010). 16 Ως βασική μορφολογική κεφαλή στην κλίση είναι το κλιτικό επίθημα για τον αριθμό και την πτώση και το θέμα για το γένος και τη γραμματική κατηγορία, στην επιθηματοποίηση το επίθημα, στην προθηματοποίηση το θέμα και στη σύνθεση συνήθως το δεξί θέμα. Τα προσφύματα έχουν περιορισμούς επιλογής βάσεων (βλ. Plag 1996, 2002), όπως, για παράδειγμα, επιλογή προσάρτησης σε θέματα ή λέξεις (βλ. Ralli 2004). ιεπίδραση (Interface): η Μορφολογία διεπιδρά με τη Φωνολογία και τη Σημασιολογία, καθώς το στοιχείο της Μορφολογίας ελέγχεται (α) από τη Φωνολογία, που επεμβαίνει με φωνολογικές διαδικασίες (βλ. μεταξύ άλλων Nespor & Ralli 1996), και (β) από τη Σημασιολογία, που παρεμβαίνει με σημασιολογικούς μηχανισμούς, όπως η μεταφορά και η μετωνυμία, με αποτέλεσμα η εσωτερική δομή των διφυών μορφολογικών δομών να καθορίζεται με βάση την απόδοση της σημασίας (βλ. μεταξύ άλλων Corbin 1987, Lieber 2004, Booij και για την ελληνική Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1992, 1997α) Για μια μελέτη περίπτωσης στον υποκορισμό της ελληνικής, βλ. Melissaropoulou & Ralli (2008). 17. Ο Βooij (2010) εισάγει το μοντέλο της Construction Grammar, το οποίο επιχειρεί να συνδέσει την κατασκευαστικότητα με μορφοσημασιολογικά κριτήρια μέσω ανταγωνιστικών σχημάτων κατασκευής λέξεων (βλ. και Hoffmann & Trousdale (eds) 2013). H εφαρμογή του εν λόγω μοντέλου βρίσκει πολύ πρόσφορο έδαφος στη μορφολογική ανάλυση διεθνώς τα τελευταία έτη (βλ. Booij 2017). 18. Για περισσότερες πληροφορίες για τη λεξική σημασιολογία, βλ. Cruse (1986), Fass (1993).

20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 Τέλος, διευκρινίζουμε ότι υιοθετούμε: Το ονοματικό 19 κλιτικό και αλλομορφικό σύστημα της ΝΕ με βάση την αλλομορφική κατανομή, την ενιαία κλίση και εν μέρει το γένος, όπως προτάθηκε από τη Ralli (1994, 2000) 20 και εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό 21 στη γραμματική των Κλαίρη, Μπαμπινιώτη και λοιπών (1996) και στη σχολική γραμματική της ΝΕ των Χατζησαββίδη & Χατζησαββίδη (2013). 22 Εφεξής, για πρακτικούς λόγους θα χρησιμοποιούμε τους παραδοσιακούς όρους διάκρισης των ουσιαστικών, όπως ουδέτερα σε -α, θηλυκά σε -η κτλ. (2) 1 η : Αρσ./Θηλ. σε -ος (Χ): Εν. δρόμ-ος/-ου/-ο/-ε Πλ. δρόμ-οι/-ων/-ους/-οι 2 η : Αρσ. σε -ας/-ης (ΧΦ/ΧΣ/Χδ): Εν. ταμία-ς/-ø/-ø/-ø και παπά-ς/-ø/-ø/-ø Πλ. ταμί-ες/-ών/-ες/-ες και παπάδ-ες/-ων/-ες/-ες 3 η : Θηλ. σε -α/-η/-ού (ΧΦ/ΧΣ/Χδ): Εν. χώρα-ø/-ς/-ø/-ø και αλεπού-ø/-ς/-ø/-ø Πλ. χώρ-ες/-ών/-ες/-ες και αλεπούδ-ες/-ων/-ες/-ες 19. Το επιθετικό κλιτικό σύστημα δεν δίνεται, εφόσον σε μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με το ονοματικό (βλ. και Νικολάου 2017). 20. Σε σχεδόν παρόμοιο σύστημα αλλά πιο οικονομικό και λειτουργικό που χρησιμοποιεί ως κριτήριο μόνο την αλλομορφική κατανομή καταλήγει και η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2012). Για πρακτικούς και μόνο λόγους στην παρούσα εργασία συνυπολογίζεται η διάκριση των κλιτικών τάξεων με βάση την κλίση και το γένος (για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα προτεινόμενα ονοματικά κλιτικά συστήματα στη ΝΕ και μια κριτική προσέγγισή τους, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2012). 21. Κατά τη γραμματική των Κλαίρη, Μπαμπινιώτη και λοιπών (1996) τα αρσενικά σε -ος έχουν δύο αλλόμορφα, ένα φωνηεντόληκτο σε -ο και ένα συμφωνόληκτο, λ.χ. δρόμο-ς, δρόμ-ου. Θεωρούμε ότι μια τέτοια ανάλυση αφορά την ΑΕ και όχι τη ΝΕ, όπου το θεματικό φωνήεν -ο έχει επαναναλυθεί σε τμήμα του κλιτικού επιθήματος. 22. Το συγκεκριμένο αλλομορφικό και κλιτικό σύστημα της ΝΕ εμφανίζει μηδενικά κλιτικά επιθήματα, τα οποία για ευνόητους λόγους δεν είναι διακριτά στη σχολική γραμματική. Όπως θα αποδειχθεί στο , η ύπαρξη μηδενικών κλιτικών επιθημάτων συνάδει με τη διαχρονική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας (βλ. και Karantzola & Fliatouras 2017). Για πρακτικούς λόγους δεν θα δηλώνονται τα μηδενικά κλιτικά επιθήματα, εκτός αν είναι αναγκαίο για την κατανόηση της αλλαγής.

21 24 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 4 η : Θηλ. σε -η με πληθ. σε -εις (ΧΣ/ Χε/Χη): Εν. πόλη-ø/-ς/-ø/-ø Πλ. πόλ-εις/πόλε-ων/πόλ-εις/πόλ-εις 5 η : Ουδ. σε -ο (Χ): Εν. βουν-ό/-ού/-ό/-ό Πλ. βουν-ά/-ών/-ά/-ά 6 η : Ουδ. σε -ι (Χι/ΧΣ): Εν. τυρί-ø/-ού/-ø/-ø Πλ. τυρι-ά/-ών/-ά/-ά 7 η : Ουδ. σε -ος (Χ): Εν. κράτ-ος/-ους/-ος/-ος Πληθ. κράτ-η/-ών/-η/-η 8 η : Ουδ. σε -α (Χα/Χατ): Εν. σώμα-ø/σώματ-ος/σώμα-ø/σώμα-ø Πλ. σώματ-α/-ων/-α/-α Το ρηματικό κλιτικό και αλλομορφικό της ΝΕ που προτείνει η Ralli (1988) και Ράλλη (2005). 23 Εφεξής για πρακτικούς λόγους θα χρησιμοποιούμε την παραδοσιακή διάκριση των ρημάτων σε βαρύτονα (1 η κλιτική τάξη) και οξύτονα (2 η κλιτική τάξη): (3) 1 η : -ω (ΧΣ /ΧΦ): (θα/να/ας) λύν-ω/-εις/-ει/-ουμε/-ετε/-ουν έ-λυν-α, έ-λυν-ες, έ-λυν-ε, λύν-αμε, λύν-ατε, έ-λυν-αν θα/να/ας λύ-σ-ω/-εις/-ει/-ουμε/-ετε/-ουν έ-λυ-σ-α, έ-λυ-σ-ες, έ-λυ-σ-ε, λύ-σ-αμε, λύ-σ-ατε, έ-λυ-σ-αν λύν-ομαι/-εσαι/-εται/-όμαστε/-εστε/-ονται λυν-όμουν/-όσουν/-όταν/-όμασταν/-όσασταν/- ονταν λύ-θηκ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν έχω/είχα λύ-σ-ει/λυ-θ-εί 2α: -ώ (Χ/Χ(α)/ Χη): (θα/να/ας) αγαπ(ά)-ώ/-ς/-(ει)/-με/-τε/ούν(ε)/αγαπά-νε αγάπα-γ-α/αγαπ-ούσ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν θα/να/ας αγαπή-σ-ω/-εις/-ει/-ουμε/-ετε/-ουν αγάπη-σ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν αγαπ-ιέμαι/-ιέσαι/-ιέται/-ιόμαστε/-ιέστε/-ιούνται αγαπ-ιόμουν/-ιόσουν/-ιόταν/-ιόμασταν/-ιόσασταν/-ιούνταν αγαπή-θηκ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν έχω/είχα αγαπή-σ-ει/αγαπη-θ-εί 23. Τονίζουμε ότι στον πίνακα (3) δίνουμε το βασικό σύστημα, καθώς το ρήμα στη ΝΕ παρουσιάζει εξαιρετική μορφολογική ποικιλία.

22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 2β: -ώ (Χ /Χε): (θα/να/ας) διαιρ-ώ/-είς/-εί/-ούμε/-είτε/ -ούν(ε) διαιρ-ούσ-α/-ες/-ε/-αμε/- ατε/-αν θα/να/ας διαιρέ-σ-ω/-εις/-ει/-ουμε/-ετε/-ουν διαίρε-σ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν (θα/να/ας) διαιρ-ούμαι/-είσαι/-είται/-ούμαστε/-είστε/-ούνται διαιρ-ούμουν/-είτο/-ούμασταν/-ούντο διαιρέ-θηκ-α/-ες/-ε/-αμε/-ατε/-αν έχω διαιρέ-σ-ει/διαιρε-θ-εί Το ονοματικό 24 και το ρηματικό κλιτικό και αλλομορφικό σύστημα της ΑΕ, όπως παρουσιάζεται στη Γραμματική της ΑΕ του Οικονόμου (1971), δηλαδή στη σχολική γραμματική (για το ονοματικό σύστημα, βλ. και Πετρούνιας & Παπαναστασίου 2001), με τα οποία ο μέσος αναγνώστης του βιβλίου είναι παραδοσιακά εξοικειωμένος. Για πρακτικούς λόγους θα χρησιμοποιήσουμε την παραδοσιακή διάκριση των ονοματικών κλιτικών τάξεων σε πρώτη, δεύτερη και τρίτη κλίση 25 και των ρημάτων σε θεματική και αθέματη 26 συζυγία. 27 (4α) 1 η : Αρσ./Θηλ. σε -α/η (Χα-η/Χ): 2 η : Αρσ./Θηλ. σε -ος (Χο-ω): Εν. χώρα-ø/-ς/-ι/-ν/-ø και ταμία-ς/ταμί-ου/ταμία-ι/ταμία-ν/ταμία-ø Πλ. χῶρ-αι/-ῶν/-αις/-ας/-αι και ταμί-αι/-ῶν/-αις/-ας/-αι Εν. δρόμ-ο-ς/δρόμ-ου/δρόμω-ι/δρόμο-ν/δρόμ-ε Πλ. δρόμ-οι/-ων/-ους/-οι 24. Το επιθετικό κλιτικό σύστημα δεν δίνεται, διότι σε μεγάλο βαθμό ταυτίζεται με το ονοματικό. 25. Για μια πιο αναλυτική κατάτμηση των κλιτικών τάξεων στην ΑΕ με βάση το αλλομορφικό σύστημα και το γένος, βλ. Κακαρίκος (2009). 26. Η θεματική συζυγία (ρήματα εις -ω) φέρει θεματικό φωνήεν ανάμεσα στο θέμα και την κατάληξη, λ.χ. γράφ-ε-ις, λύ-ο-μεν, το οποίο έχει επαναναλυθεί σε τμήμα του κλιτικού επιθήματος, ενώ η αθέματη συζυγία (ρήματα εις -μι) δεν φέρει θεματικό φωνήεν, λ.χ. δείκνυ-μι. 27. Σημειώνουμε ότι στον πίνακα (4) παρέχουμε το βασικό σύστημα διάκρισης, καθώς η ΑΕ παρουσιάζει εξαιρετική μορφολογική ποικιλία. Επομένως, όπου χρειαστεί, θα δίνονται ειδικές διευκρινίσεις. Για περισσότερες πληροφορίες για τη μορφολογική ανάλυση της ΑE, βλ. μεταξύ άλλων Chantraine ([1973] 1990), Σταματάκος ([1949] 2006), Giannakis (ed.) (2014a).

23 26 Η MΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 3 η : Αρσ./Θηλ./Ουδ. σε -ς, -ø, -α, -ος (ΧΦ/ΧΣ): Εν. μήτηρ-ø/μητρ-ός/μητρ-ί/μητέρ-α/μῆτερ-ø και ἀκτί-ς/ἀκτῖν-ος/ἀκτῖν-ι/ἀκτῖν-α/ἀκτί-ς και σῶμα-ø/σώματ-ος/σώματ-ι/σῶμα-ø/σῶμα-ø και κράτ-ος/κράτ-ους/κράτε-ι/κράτ-ος/κράτ-ος Πλ. μητέρ-ες/μητέρ-ων/μητρά-σι/μητέρ-ας/μητέρ-ες και ἀκτῖν-ες/ἀκτίν-ων/ἀκτῖ-σι/ἀκτῖν-ας/ἀκτῖν-ες και σώματ-α/σωμάτ-ων/σώμα-σι/σώματ-α/σώματ -α και κράτ-η/κρατ-ῶν/κράτε-σι/κράτ-η/κράτ-η (4β) 1 η : Θεματική: λύ-(σ)-ω/λύ-εις/λύ-ει/λύ-ομεν/λύ-ετε/λύ-ουσι(ν) ἔ-λυ-ον/-ες/-ε/-ομεν/-ετε/-ον ἔ-λυ-σ-α/-ας/-ε/-αμεν/-ατε/-αν λέ-λυ-κ-α/-ας/-ε/-αμεν/-ατε/-ασι(ν) ἐ-λε-λύ-κ-ειν/-εις/-ει/-εμεν/-ετε/-εσαν λύ-(σ)-ω/-ηις/-ηι/-ωμεν/-ητε/-ωσι(ν) λύ-οι-μι/-ς/-ø/-μεν/-τε/-εν λύ-(θή)-(σ)-ομαι/-ει/-εται/-όμεθα/-εσθε/-ονται ἐ-λυ-όμην/-ου/-ετο/-μεθα/-εσθε/-οντο ἐ-λύ-θη-ν/-ς/-ø/-μεν/-τε/-σαν λέ-λυ-μαι/-σαι/-ται/-μεθα/-σθε/-νται ἐ-λε-λύ-μην/-σο/-το/-μεθα/-σθε/-ντο 2 η : Αθέματη: δείκ-νυ-μι/-ς/-σι/-μεν/-τε/-ασι(ν) ἐ-δείκ-νυ-ν/-ς/-ø/-μεν/-τε/-σαν δείκ-σ-ω/-εις/-ει/-ομεν/-ετε/-ουσι(ν) ἔ-δεικ-σ-α/-ας/-ε/-αμεν/-ατε/-αν δέ-δει-χ-α/-ας/-ε/-αμεν/-ατε/-ασι(ν) ἐ-δε-δεί-χ-ειν/-εις/-ει/-εμεν/-ετε/-εσαν δεικ-νύ-ω/-ηις/-ηι/-ωμεν/-ητε/-ωσι(ν) δεικ-νύ-οι-μι/-ς/-ø/-μεν/-τε/-εν δείκ-νυ-μαι/-σαι/-ται/-μεθα/-σθε/-νται ἐ-δεικ-νύ-μην/-σο/-το/-μεθα/-σθε/-ντο δείκ-(δειχ-θή)-σ-ομαι/-ει/-εται/-όμεθα/-εσθε/-ονται ἐ-δεικ-σ-άμην/-ω/-ατο/-άμεθα/-ασθε/-αντο ἐ-δείχ-θη-ν/-ς/-ø/-μεν/-τε/-σαν δέ-δειγ-μαι/-δεικ-σαι/-δεικ-ται/-δείγ-μεθα/-δειχ-θε/- δειγ-μένοι εἰσί(ν) ἐ-δε-δείγ-μην/-δεικ-σο/-δεικ-το/-δείγ-μεθα/-δειχ-θε/- δειγ-μένοι ἦσαν

24 1 Ορισμός της μορφολογικής αλλαγής Η μορφολογική αλλαγή επηρεάζει, μαζί με τη σύνταξη, τη γραμματική μιας γλώσσας. Μονάδα ανάλυσης της μορφολογίας είναι το μόρφημα, δηλαδή το ελάχιστο τεμάχιο της γλώσσας με σημασία. Σύμφωνα με τον Lehmann (1992: 19), η μορφολογική αλλαγή είναι ευκολότερη διαδικασία από τη φωνολογική, διότι το μόρφημα σε αντίθεση με το φώνημα έχει και μορφή και σημασία, γεγονός που καθιστά το μορφολογικό σύστημα πιο δομημένο από το φωνολογικό και επομένως πιο επιρρεπές στην αλληλεπίδραση των στοιχείων του. Η μορφολογική αλλαγή μπορεί να έχει συγχρονική και διαχρονική διάσταση, δηλαδή λαμβάνει χώρα είτε σε συγκεκριμένη χρονική φάση μιας γλώσσας ως ποικιλία είτε από τη μια γλωσσική φάση στην άλλη. Για παράδειγμα, η επανανάλυση του επιθήματος -κός σε -ικός συνέβη στην ΑΕ, ενώ η συγχώνευση των τριτοκλίτων της ΑΕ με τα πρωτόκλιτα ξεκίνησε στην ΕΚ και ολοκληρώθηκε στη ΜΕ. Ο παραδοσιακός ορισμός της μορφολογικής αλλαγής είναι η αλλαγή ενός μορφήματος ή αλλόμορφου ως προς τη μορφή και πιθανόν τη σημασία. 28 Όμως, οι σύγχρονες θεωρίες μορφολογικής ανάλυσης και η πρόοδος της διεθνούς συζήτησης τόσο για την υπόσταση και τη λειτουργία της Μορφολογίας με βάση τη Γενετική Γραμματική όσο και για τη διεπίδρασή της με τα γλωσσικά επίπεδα της Φωνολογίας και της Σύνταξης επιβάλλει να επικαιροποιήσουμε τον ορισμό της μορφολογικής αλλαγής και κατ επέκταση οδηγεί σε νέα ταξινόμηση και νέα προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου. 29 Έτσι ως μορφολογική αλλαγή θεωρού- 28. Βλ. για περισσότερες πληροφορίες, Joseph (1998). 29. Για μελέτες μορφολογικής αλλαγής, βλ. μεταξύ άλλων Kiparsky (1971), Antilla (1989),