Α.Ντ.Αλεξαντρόφ, δnμοσιευμένο ακριβώς. στο μεταίχμιο του '90. δείχνει ακριβώς πώς μέσα από τn λεγόμενn "επαναστατικn μεταρρύθμισn"

Transcript

1 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Στο προπγούμενο τεύχος εξετάσαμε τπν εκααίδευcrn τ υ εκπαιδευτικού στnν ΕΣΣΔ. που ο σοσιαλισμός τον nθελε αλnθινό παιδαγωγό και γι' αυτό πάλευε για τn μόρφωσn του μέσα από ανώτcj!ες τετράχρονες και πεντάχρονες παιδαγωγικές σχολές. Παρακολ?,υθώVτας ιδίαίτερα τnν εκπαίδευσn του,,ως τα,μέσα τnς δεκαετίας του '50 αναφερθnκαμε συνοπτικά στις μεγάλες καταχτnσεις του σοβιέτικού εκπαιδευτικού. συστnματ9ς. τnν πλιlρn εξ9λειψn του αναλφαβπτισμού σε όλες τις εθνότnτες τnς Σοβιετικnς Ένωσnς. Ίn διεύρυνσn του ενιαίου βασικού σχολείου γενικnς εκπαίδευσnς με ολυτεχνικό χαραχτnρα (το σχολείο τnς σφαφικnς μόρφωσnς και τnς κοινωνικά ωφέλιμnς εργασίας. για τn διάπλασn καλλιεργnμένων ανθρώπων "που θα μπορούν όλα να τα μάθουν και όλα να τα κάναυν"). τn σύνδεσn τnς εκπαίδευσnς με τn γενικότερn προσπάθεια διαπαιδαγώγnσnς του ανθρώ?υ μιας οινωνίας βασισμ νnς στn συλλογικn ιδιοχτnσία τnς παραγωγής, που χρειαζό - ταν τnν ενεργnτική συμμετοχn όλων των εργαζόμενων στnν οργάνωσn όλων των τομέων ζωής. 1,J ΕΣΣΔ φτάνει ήδn απ' το 1958 στn γενίκευσn τπς βασικής υποχρεωτικnς παιδείας ως τα 15. αντί όμως να προχωρnσει στn διεύ. ρυνσn του ενιαίου πολυτfχνικ, ύ σχολείου μέχρι τnν ενnλικίωσn - επιδίωξn που έθετε σταθερά το σοβιετικό κράτος από τnν εποχn τnς ίδρυσής του - διατnρεί το μέσ τnς 'Όλοκλnρωμένnς γενικιiς εκπσίδ σ- που αργότερα θα πάρει και τn μορφή.,. Έιδικών τύπων και τάξεων (στο όνομα τ ταλέντων, των κλίσεων. α.λλά και τnς ανάγκnς τεχνολογικnς ανάπτυξnς τnς παραγωγnς). για να επιστρέψουν ακόμn και οι μέσες επαγγελματικές τεχνικές σχολές. Έτσι. παρότι n μόρφωσn του λαού συνεχίζει ν'ανεβαίνει εντυπωσιακά (11χρονn υποχρεωτικn εκπαίδευσn από το τα 3/4 του σοβιετικού λαού είχαν μέσn κι ανώτατn μόρφωσn). n διαπαιδαγώγnσn αρχίζει να μένει στα λόγια. και nαρατnρούνται τ' αρνnτικά φαινόμενα. που θα εξελιχτούν σε αλnθινn κρίσn κατά τn διάρκεια τnς "περεστρόικα". Το πρώτο κείμενο. του Ντ.Π.Κυριένκο. γραμμένο χρόνια μετά τnν ανατροnn τnς σοβιετικnς εξουσίας. εξnγεί ότι τα φαινόμενα αυτά συνιστούν παρεκκλίσεις από τn μαρξιστικn παιδαγωγικn. υπαγορευμένες από αντίστοιχες αρνnτικές ρυθμίσεις στn σοβιετικn οικονομία. που δnμιούργnσαν το έδαφος για τnν αντεπανάστασn τnς δεκαετίας του '80. Το δεύτερο κείμενο. του Α.Ντ.Αλεξαντρόφ, δnμοσιευμένο ακριβώς στο μεταίχμιο του '90. δείχνει ακριβώς πώς μέσα από τn λεγόμενn "επαναστατικn μεταρρύθμισn" του σοβιετικοq. συστnματος:,_επιχειρούσαν να σαρώσουν ό,τι αξιόλογο είχε δπμιουργnσει ο σοσιαλισμός στnν ιστορία του..ι!ι8ι Η μαρξιστική αντίληψη για το εκπαιδευτικό σύστημα και η ανάπτυξη κpίσίακών φαινομένων στη σχολική εκπαίδευση της ΕΣΣΔ * Στις αρχές τnς δεκαετίας του so το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστnμα θεωρούνταν το καλύτερο στον κόσμο. Όμως τέτοιο παρέμεινε για λίγο χρόνο. Τα τελευταία 40 χρόνια στο εκπαιδευτικό σύστnμα τnς ΕΣΣΔ παρατnρούνται κρισιακά φαινόμενα [βλ. παρακάτω]. Στα τέλn τnς δεκαετίας του '80 αναπτύχθnκε n έντονn διαφοροποίnσn του μορφωτικού επιπέδου των μαθnτών στις ενωσιακές δnμοκρα-.ι!ι8ι Όμ ί επιστnμόνω του Ντ.Π.Κυριένκο στn συνδιάσκεψπ υ έγινε στn Μόσχα στις Αnρίλn 2004 με θέ α lo διεθνές Κομμουνιστικό και αριστερό κίνnμα στις Το παραπάνω πις ψπεριαλιστικιiς παγκοσμιοποίnσnς : ασμα αναδnμοσιεύεται από το περιοδικό "Κομ ο ιn ιi Επιθεώρnσn". τεύχος 4/2004. σσ τίες. Τα μέτρα που έπαιρνε n σοβιετικn καθοδιlγnσn δεν έδιναν κανένα αποτέλεσμα. Αντίθετα n μείωσn τnς διδακτέας ύλnς. με σκοπό τnν εξάλειψn τnς επιβάρυνσnς των μαθnτών. όχι μόνο δυσκόλεψε τnν κατάστασn aφανίζοντας τn συνnθεια τnς μάθnσnς. αλλά και οι μαθnτές κουράζονταν πολύ περισσότερο με τα "λιγότερα βάρn". Είναι πολύ περίεργn n εμφάνισn του προβλιlματος τnς κρίσnς στο εκπαιδευτικό σύστnμα και μάλιστα στις πλέον ευνο ίκές συνθnκες για το σοβιετικό κράτος. που πολλά προβλιlματα νομίζαμε ότι nδn είχαν λυθεί. Έτσι. για παράδειγμα. ενώ στο σχολικό έτος '51 οι δάσκαλοι με Ανώτατn εκπαίδευσn αποτελούσαν μόνο το 14.2%. στο σχολικό έτος '71 το

2 -- ---Θέματα Παιδείας και στο σχολικό έτος '91 το 77% που τώρα έχει φτάσει το 84%. παρά ταύτα n άνοδος τnς εξειδίκευσnς του παιδαγωγικού προσωπικού αυτό το διάστnμα δεν επnρέασε στο ελάχιστο τnν απόδοσn των μαθnτών. Ούτε τα μέτρα για τn βελτίωσn τnς χρnματοδότnσnς βοnθnσαν. Τ α έξοδα ανά μαθnτrί αυξrίθnκαν από 124 ρούβλια το 1970 στα 295 ρούβλια το 1988 και οι συνολικές δαπάνες για τnν εκπαίδευσn έφτασαν στο απίστευτο και για σnμερα αριθμό των 46.7 δισεκατομμυρίων ρουβλιών. [...] «Η εκπαίδευσn- τόνιζε ο Κ. Μαρξ - εξαρτάται γενικά από τις συνθrίκες ζωrίς»ι και επομένως τnν αιτία τnς κρίσnς του εκπαιδευτικού συστnματος πρέπει να τnν αναζnτnσουμε στις αλλαγές στο πολιτικο-οικονομικό σύστnμα τnς ΕΣΣΔ. Στnν οικονομία τnς χώρας εμφανίστnκαν στοιχεία τnς αγοράς. Σταδιακά όλο το κράτος και μαζί μ αυτό και το εκπαιδευτικό σύστnμα υπέστnσαν αλλαγές και αναδομnθnκαν σε καπιταλιστικrί βάσn. Ο Κ. Μαρξ και ο Φρ. Ένγκελς απόδειξαν πως n εκπαίδευσn έχει ταξικό χαραχτnρα και πως ο σκοπός. ο χαραχτnρας. το περιεχόμενο και οι μέθοδοι αλλάζουν αντίστοιχα στις διάφορες εποχές. Κατ' αυτόν τον r ο. α άλογα ανταποκρινόμενο στnν αλλαγrί κοινωνικών σχέσεων στn Σοβιετικn Ενωσn. στnν εισαγωγn τnς οικονομίας τnς αγοράς. στις αλλαγμένες απαιτnσεις τnς κοινωνίας. άλλαξε και το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστπμα. Ας εξετάσουμε με ποιο τρόπο αναπτύχθnκε και διαμορφώθnκε το εκπαιδευτικό σύστnμα στnν ΕΣΣΔ. Το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστnμα. σαν ολοκλnρωμένο σύστnμα άρχισε να διαμορφώνεται κάπου στα Ακριβώς εκείνn τnν περίοδο τελείωσαν τα πειράματα (πολλά από τα οποία nταν ανεπιτυχrί) στn βάσn των οποίων έγινε κατορθωτό τελικά το πέρασμα στο ενιαίο πολυτεχνικό σχο- λείο. Στο σχολικό έτος το Λα'ίκό Επιτροπάτο Διαφώτισnς επικύρωσε για όλα τα σχολεία ενιαία. υποχρεωτικά ενιαιοποιnμένα προγράμματα διδασκαλίας. Στα 1931 και 1932 n ΚΕ του ΠΚΚ (μπ) στις αποφάσεις Για το βασικό και το μέσο σχολείο" και Για τα προγράμματα διδασκαλίας και τnν κατάστασπ του βασικού και μέσου σχολείου" ανάδειχνε τις επιτυχίες που υπnρχαν στnν κατεύθυνσn δnμιουργίας του ενιαίου εργασιακού πολυτεχνικού σχολείου. καθώς και μια σειρά αδυναμιών. Οι αποφάσεις υποδείκνυαν τους δρόμους εξάλειψrίς τους χρnσιμοποιώντας τις παρατnρnσεις του Λένιν από το 1920 Για τπν πολυτεχνικrί εκπαίδευσn" (τn θετικrί σnμασία αυτών των ντοκουμέντων υπογράμμιζε ακόμn ο Α. Σ. Μακάρενκο). Άρχισε σοβαρrί προσπάθεια στnν κατεύθυνσn δnμιουργίας εργασιακού σχολείου. Στnν απόφασn Για το βασικό και μέσο σχολείο.. καταγράφονταν n μεταφορά στα σχολεία από τις επιχειρnσεις. όλων των αχρnσιμοποίnτων κτnρίων και εξοπλισμού. Τελικά n διαμόρφωσn του ενιαίου εκπαιδευτικού συστnματος ολοκλnρώθnκε στο δεύτερο μισό τnς δεκαετίας του '30. Ούτε ο πόλεμος εμπόδισε τnν ανάπτυξn του εκπαιδευτικού q:υστnματος. Αντίθετα κάποιες στιγμές το σχολείο μόνο κερδισμένο βγnκε. Οι ανάγκες του κράτους στnν πολεμικrί και μεταπολεμικrί περίοδο σε εργατικrί δύναμn καθόρισαν τn σοβαρrί σχέσn προς τους μαθnτές. Πολλοί απ' αυτούς κατόρθωσαν να περάσουν «το ολοκλnρωμένο πρόγραμμα» εργασιακrίς διαπαιδαγώγnσnς. 1. Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς. Άπαvτα. τ. 6. σελ 591.

3 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ -- Οι επιτυχίες του εκπαιδευτικού συστnματος. που έγινε το καλύτερο στον κοσμο τn δεκαετία του '50. καθορίστnκαν από τις κοινές επιτυχίες του σοβιετικού κράτους. Στις δεκαετίες του '50 και του '60 οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στnν ΕΣΣΔ αποτέλεσαν τnν αρχn τnς αντίστροφnς πορείας στnν ανάπτυξn τnς Σοβιετικnς Ένωσnς. Τnν αποσύνθεσn των οικονομικών βάσεων του σοβιετικού κράτους ακολούθnσε n αποσύνθεσn του εκπαιδευτικού συστnματος. Παρά το γεγονός ότι στα σχολεία γενικnς εκπαίδευσnς τnς ΕΣΣΔ υπnρξαν άνευ προnγουμένου επιτυχίες. σύμφωνα με τα αστικά μέτρα. εμφανίστnκαν και πολλές αδυναμίες που για τnν εξάλειψn τους απαιτούνταν παραπέρα ανάπτυξn του εκπαιδευτικού συστnματος. Το εκπαιδευτικό σύστnμα. που οι βάσεις του μπnκαν στn δεκαετία του '30. εξαντλnθnκε και δεν ανταποκρινόταν στις απαιτnσεις του καιρού. Η αναγκαιότnτα αλλαγnς του περιεχόμενου τnς σχολικnς εκπαίδευσnς έγινε ολοφάνερn. και εκείνο τον καιρό αυτό το εννοούσαν σαν υπέρμετρn επιβάρυνσn του διδακτέας ύλnς. κάτι που έκανε τn μάθnσn αρκετά δύσκολn υπόθεσn. Πλrlρn επιτυχία σε όλα τα αντικείμενα είχε μόνο το 35% των μαθnτών (μεταξύ άλλων. σύμφωνα με τα σύγχρονα μέτρα. αυτός ο αριθμός είναι ασυνnθnς υψnλός). Το εκπαιδευτικό σύστnμα βρέθnκε σε αδιέξοδο και χρειαζόταν αλλαγές. οι οποίες πραγματοποιnθnκαν άμεσα. Όμως αντί να ακολουθnσουν το δρόμο του βασικού πολυτεχνικού σχολείου. τnv ανάπτuξn του συστr'ψατος τnς εργασιακnς διαπαιδαγώγnσnς. τnν κοινωνικοποίnσn του σχολείου εξ ολοκλrlρου. επιλέχθnκε άλλος δρόμος. ο καπιταλιστικός δρόμος ειδίκευσnς τnς μέσnς εκπαίδευσnς. Η εξειδίκευσn τnς μάθnσnς είναι γενικό γνώρισμα του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός δεν απαιτεί ολόπλευρn ανάπτυξn τnς προσωπικότnτας. Στον καπιταλισμό «Π εκπαίδευσπ. σnμείωνε ο Κ. Μαρξ. αποτελεί για τπ συντριπτικn πλειονότπτα μετατροπn σε εξάρτπμα τπς μπχανnς»2 Η πνευματικn ανάπτυξn στο καπιταλιστικό σχολείο δεν αποτελεί απαίτnσn. Οι δάσκαλοι των αστικών σχολείων όχι μόνο δεν ενδιαφέροντ ι ν αναπτύξουν ολόπλευρα τις ικανότnτες 2. Κ.Μαρξ - Κόμματος. έκδ. Σ' αιδιών. να τους μάθουν να αvιφέατο του Κομμουνιστικού oxn σελ.45. σκέφτονται. αλλά και τα ίδια τα παιδιά τους γονείς τους αναγκάζονται ν' απαιτο ' γρnγορn εξειδίκευσn. για να είναι ανταγω - σηκοί στις συνθnκες τnς αγοράς. Το κεφάλαιο δεν απαιτεί άνθρωπο που να είναι ικανός να σκέφτεται. του είναι αναγκαίος σαν εξάρτnμα τnς μnχανnς. και όλοι θα πρέπει να προσαρμοστούν προς αυτn τnν απαίτnαn θυσιάζοντας τnν ίδια τους τnν ανάπτυξn. Ο καπιταλισμός γενικά δε δnμιουργεί συνθnκες για τnν ανάπτυξn τnς προσωπικότnτας τέτοιες συνθnκες στον καπιταλισμό θα nταν ανοnσία. Η ιδέα τnς διαφοροποίnσnς προκλnθnκε από τnν ανάγκn σε εξειδικευμένn εργατικn δύναμn. δnλαδrl από τις ανάγκες τnς καπιτσλιστικnς παραγωγnς. Ο Ένγκελς έγραφε: «Εάν π αατικn τάξπ φροντίζει για τπν ύπαρξπ των εργατών τόσο. όσο τπς είναι απαραίτπτο. τότε δε θα πρέπει να μας εκπλnσσει. εάν τους εκπαιδεύει μόνο σε τέτοιο βαθμό που ν' ανταποκρίνονται στα συμφέροντά τπς». Στα αστικά σχολεία δίνεται προτεραιότnτα στnν προετοιμασία ειδικών. ικανών να εκτελούν αυστnρά ορισμένn εργασία (ανίκανων να σκέφτονται. να διανοούνται. αλλά ακριβώς ικανών να εκτελούν τπν εργασία). Είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι αυτn n κατάστασn καθορίζεται όχι από τις κακές προθέσεις τnς αστικnς τ Άξnς. και όχι άμεσα απ αυτn τnν ίδια. αλλά από nν ίδια τnν ύπαρξn τnς. τnν απλnστία τnς. τnv iάσn να καταπιέζει και τους κανόνες που έχει επιβάλει σε όλn τnν κοινωνία. Η πολυτεχνικn εκπαίδευσn δεν απευθύνεται στις παραγωγικές δυνάμεις του καπιταλισμού. και επομένως είναι αδύvατn στο πλαίσιό του. Η πολυτεχνικn εκπαίδευσn προϋποθέτει τnν ανάπτυξn τnς προσωπικότnτας. τnν ανάπτυξn τnς ικανότnτας να σκέφτεσαι. να είσαι δραστnριος. όλα να τα κατανοείς και να τα aφομοιώνεις σαν πανίσχυρο μέλος τnς κοινωνίας. Σύμφωνα με αυτn. το ίδιο το ζnτnμα για περιορισμό τnς μόρφωσnς δε στέκει. Τα επιχειρnματα υπέρ του ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί όλα να τα ξέρει. είναι ολοφάνερο ότι δεν υφίστανται. Ουσιαστικά αυτά καθορίζονται από τn στενά εξειδικευμένn προσέ σn στnν εκπαίδευσn. από το ίδιο το ότι τίθεται ένα τέτοιο ζnτnμα για ε _: τnς μόρφωσnς. Το αστικό σχο ε' -- μετατρέψει τον άνθρωπο σε &-::- _ μnχανnς. να του δώσει όχι στnμών αλλά ειδικές ικανό για ορισμένου = -::

4 84 -- Θέματα Παιδείας Με μια τέτοια προσέγγισn πραγματικά είναι αδύνατο να τα μάθεις όλα. Το σοσιαλιστικό σχολείο πρώτα - πρώτα προσπαθεί να δnμιουργnσει προσωπικότnτα που να μάθει να σκέφτεται. να μάθει ελεύθερα ν αλλάζει είδn δραστnριότnτας. και αυτό ριζικά αλλάζει τnν ουσία τnς και τις δυνατότnτες τnς. Το ότι οι πολλές γνώσεις δεν πρέπει να φοβίζουν. nδn ο Χέγκελ το είπε: «Αυτό που στους aρχαίους χρόνους απασχολούσε το κεφάλι των επιστnμόνων ανδρών. σriμερα είναι παιχνίδι για τπαιδιά». Στnν aρxn n διαφοροποίnσn δε θα πρέπει να παρεμποδίσει τnν εμφάνισn ολόπλευρα αναπτυγμένnς προσωπικότnτας στο σοσιαλισμό. όπου n ίδια n ύπαρξn των σοσιαλιστικών σχέσεων απαιτεί αναπτυγμένο άνθρωπο. όμως δυνατά φρενάρει το προτσές αυτnς τnς ανάπτυξnς. Με τn σειρά τnς στον καπιταλισμό n "πολυτεχνικn" εκπαίδευσn δεν είναι απολύτως απαραίτnτο να δίνει ολόπλευρα αναπτυγμένο άνθρωπο. Η πολυτεχνικn εκπαίδευσn στn σοσιαλιστικn κοινωνία δεν είναι τίποτα χωρίς τnν κομμουνιστικn διαπαιδαγώγnσn γενικά. χωρίς ενεργό συμμετοχn στις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγnς. χωρίς τn γενικότερn κομμουνιστικn θεώρnσn του κόσμου. Η διαφοροποίnσn στο εκπαιδευτικό σύστnμα τnς ΕΣΣΔ είναι μόνο μια μαρτυρία. αποτέλεσμα τnς διάλυσnς του εκπαιδευτικού συστnματος (οι πραγματικές αιτίες εδώ είναι ολοφάνερα οικονομικές) n διάλυσn αυτn δεν ξεκινά από αυτό καθε αυτό το εκπαιδευτικό σύστnμα. Από τα παραπάνω όμως δεν πρέπει να πούμε ότι n διαφοροποίnσn στον καπιταλισμό είναι επιτρεπτn. Και στον καπιταλισμό είναι άκρως επικίνδυνn. Ετοιμάζοντας στενά ειδικούς σε διάφορους τομείς καταφέρνεται σοβαρn ζnμιά στnν ανάπτυξn τnς κοινωνίας και καθυστερεί n "επιστnμονικοτεχνικn επανάστασn". Για παράδειγμα. τnν τελευταία δεκαετία στις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου υπnρχε μεγάλn έλλειψn σε προγραμματιστές και nταν δύσκολο να εξαλειφθεί ακόμα και με "εισαγωγn εγκεφάλων". Σnμερα υπάρχει τεράστια ποσότnτα ειδικών στους nλεκτρονικούς υπολογιστές και αυτn τnν έλλειψn κατόρθωσαν να τnν εξαλείψουν. Όμως και πάλι επεξεργάζονται νέους. κβαντικούς nλεκτρονικούς υπολογιστές. οι οποίοι υπονοείται ότι θέλουν νέο προγραμματικό εφοδιασμό. δομnμένο σε τελείως άλλες αρχές aπ ό,τι πριν. καθώς και σοβαρές γνώσεις Κβαντικnς Φυσικnς. Η εισαγωγn αυτών των nλεκτρονικών υπολογιστών θα είναι άκρως δύσκολn (για χρόνια). πραχτικά από τnν πλnρn έλλειψn ειδικών (πολύ γρnγορn n μετάβασn). Είναι ενδιαφέροντα τα δεδομένα των aνθρωπολόγων. Επιβεβαιώνουν ότι n ανθρωπότnτα αναπτύχθnκε aσυνεχώς. Στο δρόμο προς τον άνθρωπο σύγχρονnς μορφnς υπnρχαν και αδιέξοδοι κλώνοι στnν ανάπτυξn των πρωτόγονων aνθρωποειδών. Σαν κανόνα. τnν εμφάνισn αυτών των κλώνων αποδίδουν στnν ειδίκευσn (φυσικn) των πρώτων aνθρωποειδών. Δnλαδr1 αυτά τα ανθρωποειδn προσαρμόστnκαν στο είδος τnς δραστnριότnτας και δεν είχαν δυνατότnτα ανάπτυξnς (αλλαγnς αυτού του είδους δραστnριότnτας) άλλαξαν τα μορφολογικά γνωρίσματά τους κατ αυτόν τον τρόπο. που καλύτερα εκτελούσαν τnν εργασία που nταν πρωταρχικn στn ψ.qλώ και κατ' αυτόν τον τρόπο έχασαν τnν ικανότrηα και τnν προοπτικn παραπέρα ανάπτυξnς. Και καθώς εκείνn τnν περίοδο λειτουργούσε ακόμn κάποιου είδους φυσικn επιλογn. τότε δεν άντεξαν τον ανταγωνισμό από τnν πλευρά τnς αγέλnς των πρωτόγονων ανθρώπων. οι οποίοι ακολουθούσαν το δρόμο τnς καθολικότnτας (δπλαδr1 εκείνων των ανθρώπων. που nταν να γίνουν οι πρόγονοί μας). και έτσι και αλλοιώς θ' aφανιζόντουσαν. Σε ένα τέτοιο πλευρικό κλώνο οι ερευνnτές κατατάσσουν και τους Νεάντερνταλ. Αφού υπέστnσαν τnν ειδίκευσn. έχασαν τn δυνατότnτα για ανάπτυξn και μπnκαν σε αδιέξοδο. Κατ' αυτόν τον τρόπο n διαφοροποίnσn από τnν οποία προσβλnθnκε το σχολείο μας. κατ αρχάς δεν έ ερε και ούτε θα φέρει κάτι καλό. Πολύ περισσότερο. όπως μας δείχνει n πείρα. ακόμn κ ι οι πλέον άκακες προσπάθειες εισα τnς διαφοροποίnσnς. με τους μεγαλύτε και αυστnρότερους περιορι-

5 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ σμούς. έτσι και αλλιώς οδnγεί στο διαχωρισμό των μαθnτών (αν και όχι σύμφωνα με τις ικανότnτες) αλλά σύμφωνα με κοινωνικά γνωρίσματα και με τnν κοινωνικn θέσn των γονιών τους. Στις δεκαετίες '60-'70 υλοποιnθnκε σχέδιο ανανέωσnς του περιεχόμενου τnς γενικnς μέσnς εκπαίδευσπς τεραστίων διαστάσεων. Ήδn από κείνn τnν περίοδο. που αντιπρόεδρος τnς Ακαδnμίας Παιδαγωγικών Επιστnμών nταν ο Α. I. Μαρκούσεβιτς. ρίχτnκε n ιδέα για τnν αναγκαιότnτα του ελάχιστου μορφωτικού πυρnνα και τα περιβλrlματά του. Στnν ουσία n ιδέα του Μαρκούσεβιτς nταν n ιδέα διαφοροποίnσnς του εκπαιδευτικού συστnματος που nταν γνωστn ακόμn από τα τσαρικά χρόνια και είχε ασκnσει κριτικn ο Λένιν τn δεκαετία του '20. Η υλοποίnσn τnς ιδέας του Α. I. Μαρκούσεβιτς απαιτούσε τn δnμιουργία (λαμβάνοντας υπόψn τnν ύπαρξn πολλών ομάδων μαθnτών - από παιδιά με καθυστέρnσn στnν ανάπτυξn μέχρι πολύ "προικισμένα" ύπαρξn ιδιαιτεροτnτων ανά περιοχn και έθνος. ποικιλία τύπου σχολείων) συνθετότατου συστnματος. Ο πυρnνας του ελάχιστου αναγκαίου πυρnνα περιεχόμενου τnς γενικnς μέσnς εκπαίδευσnς. συμπλnρώνονταν από πολυάριθμους συντελεστές. Απρόσμενα στn σοβιετικn παιδαγωγικn βιβλιογραφία στις αρχές τnς δεκαετίας του '60 εμφανίστnκαν πολλά άρθρα για τn διαφοροποίnσn τnς εκπαίδευσnς. του Ρούντνεφ Π. Κ. "Για το ζriτπμα τπς διαφοροποίπσπς τπς γενικriς εκπαίδευσπς στο μέσο σχολείο"3, Άκόμπ μια φορά για τπ διαφοροποίπσπ τπς διδασκαλίας στις μεγαλύτερες τόςεις του σχολείου γενικriς εκπαίδευσπς"4. 'Ή σχέσπ τπς διδασκαλίας με τπν εργασία στο μέσο σχολείο με τπ διαφοροποίπσπ τπς διδασκαλίας" (Μόσχα. 1962) και άλλα. Το μετά από μια σειρά πειράματα. με απόφασn τnς ΚΕ του ΚΚΣΕ και του Υπουργικού Συμβουλίου τnς ΕΣΣΔ δόθnκε n άδεια να δnμιουργnθούν ειδικές τάξεις και σχολεία με εμβάθυνσ ιδέα τn των αντικειμένων και. αν και n ιαφοροποίnσnς δεν είχε πλrlρn ελευθερί ( α ν ανοιχτούν τέτοια σχολεία και τάξεις. ανα. ε όταν πως σε κάθε περίπτωσn nταν δυνστ' ' ο με άδεια του Υπουργείου 0 1. του Γκοντσάροφ Ν. Κ. mn.. nn m του Μέλνικοφ Μ. Α. Παιδείας τnς Ενωσιακnς Δnμοκρατίας). παρά ταύτα ο δρόμος για τnν ανάπτυξn τnς ανοίχτnκε και n πολυτεχνικn εκπαίδευσn δέχτnκε βαρύ χτύπnμα. Τότε κανείς δε θεωρούσε ότι τέτοιοι νεωτερισμοί nταν υποχώρnσn από το πολυτεχνικό σχολείο και το να μιλούν γι αυτό δεν nταν αποδεκτό. Αλλά με τnν πάροδο του χρόνου οι προσπάθειες να εισαχθεί n εξειδικευμένn εκπαίδευσn έγιναν πλέον συνειδnτές και ανοιχτά αντιμαρξιστικές. Έτσι το εγχειρίδιο για τους φοιτnτές των Παιδαγωγικών Ινστιτούτων 'Ή διδασκαλία στο μέσο σχολείο". έκδοσn του υπό τn συντακτικn επιμέλεια τnς Μ. Ν. Σκάτκινα. υπερασπιζόταν τnν ιδέα τnς εξειδίκευσnς του μέσου σχολείου υπολογίζοντας πολύ σοβαρά τnν εμπειρία των αστικών σχολείων. Το όγδοο κεφάλαιο. που γράφτnκε από το Ν. Μ. Σαχμάεφ. nταν εξ ολοκλrlρου αφιερωμένο σ αυτό το πρόβλnμα. Μάλιστα n συνύπαρξn του πολυτεχνικού σχολείου με τnν εξειδίκευσn εξεταζόταν σ αυτό όχι από τnν άποψn του μαρξισμού (σ' αυτn τnν π ρίπτωσn ο παραλογισμός τnς θα nταν πια ολοφάνερος) αλλά στn βάσn τnς αισχρnς "επεξεργασίας" των ντοκουμέντων και των αποφάσεων των πρώτων χρόνων τnς σοβιετικnς εξουσίας που είναι βγαλμένn από τn συρραφn τσιτάτων. Για παράδειγμα: θέτοντας το ερώτnμα «... και πώς να συνυπόρςει π διαφοροποίπσπ τπς εκrt;ίδευσπς με το ότι το σχολείο τπς σοσιαλιστικriς κοινωνίας. ως προς τπν κοινωνικfι του ουσία, θα πρέπει να είναι ενιαίο:». ο Σοχμόεφ απαντάει σ αυτό κατ αυτόν τον τρόπο: «Η αρχfι

6 86 -- Θέματα Παιδείας τnς ενότnτας του σχολείου μας εζασφαλίζεται: από τnν πρόσβασn στο σχολείο για όλα τα παιδιά. από τnν απουσία κοινωνικών. εθνικών και ταζικών φραγμών. από τnν ενότnτα των σκοπών και των καθnκόvτων. τnν ενότnτα του βασικού περιεχομένου τnς διδακτικriς και διαπαιδαγωγnτικriς δουλιός. τnν ενότnτα των διδακτικών σχεδίων και προγραμμάτων σε όλες τις ενωσιακές δnμοκρατίες. τnν ομοιότnτα των δικαιωμάτων για τους αποφοίτους των σχολείων. Είναι ολοφάνερο πως. εάν δεν παραβιάζουν τους προαναφερθέντες όρους. n διαφοροποίπσπ στn διδασκαλία δεν θα είναι αvτίθετn προς τnν ενότnτα του σχολείου μας» (σελ. 270). Στn συνέχεια στπριζόμενος στις "Βασικές αρχές για το ενιαίο εργασιακό σχολείο.. που επεξεργάστπκε π Κρατικn Επιτροπn για τπν Παιδεία (Λαϊκό Επιτροπότο Παιδείας) το όπου σε σχέσπ με το μέσο σχολείο αναφερόταν ότι «ΤΟ κρότος χρειάζεται ειδικούς». ο Σαχμάεφ διαβεβαίωνε: «Ο καιρός τίποτε δεν μπόρεσε να αλλάζει σ αυτri τnν επιχειρnματολογία. Όχι μόνο διατnρriθnκε σε ισχύ αλλά και τnν κατέστnσε πλέον αποδεικτικri» (σελ. 271). το έβλεπε αυτό διαφορετικά. ο 1920 τα ζπτnματα τπς πολυτε, ε nαίδευσπς. λαβαίνοντας υπόψn ότι ρώτα καιρό είχε επιτραπεί πρώιμπ εξειδίκευσπ και ότι μερικοί σύντροφοι από αυτό έβγαζαν εσφαλμένα συμπεράσματα. υποδείκνυε: «Οι συζnτriσεις για "πολυτεχνικri ri μονοτεχνικri εκπαίδευσn... αυτές οι συζnτriσεις είναι ριζικό λάθος. για τους κομμουνιστές μάλιστα ανεπίτρεπτες. δείχνει άγνοια του προγράμματος και κενri "ενασχόλnσn" με αφnρnμένα συνθriματα. Εάν riμασταν αναγκασμένοι προσωρινά να χαμnλώσουμε το nλικιακό όριο (περάσματος από τnν πολυτεχνικri στnν επαγγελματικri-τεχνικri εκπαίδευσn) από τα 17 στα 15. τότε "το κόμμα θα πρέπει να εζετόζει" αυτri τn μείωσn του nλικιακού ορίου ''αποκλειστικά" (σnμείο τnς πρώτnς Οδnγίας τnς Κ Ε) σαν πραχτικri αναγκαιότnτα. σαν προσωρινό μέτρο. που προκλnθπκε από τπ φτώχεια και τπ διάλυσπ τπς χώρας.» Φαινόταν πως όλα nταν ξεκάθαρα. όμως από κάποιο σπμείο και μετά μεγάλος αριθμός παιδαγωγών άρχισε να το διαβάζει διαφορετικά. Δεν είναι περιπό να σπμειώσουμε ότι στπ διαμόρφωσn ανάλογων ιδεών μεγάλn επιρροn άσκπσε π Δύσπ. επαινώντας και επικροτώντας εσφαλμένες αποφάσεις. καθώς και με τπν παραπλπροφόρπσπ των σοβιετικών παιδαγωγών. επιστπμόνων. τπς ανώτατπς πολιτικnς καθοδnγnσnς.[...] Αν και τέτοιου είδους αλλαγές δεν εύρισκαν υποστnριξπ από όλους τους παιδαγωγούς. οι υπάλλnλοι των Υπουργείων και του Κόμματος προτιμούσαν να προσανατολίζονται στους επαίνους τπς "Ουάσινγκτον Ποστ" και άλλων ανάλογων εκδόσεων του εξωτερικού. Από το 1969 εμφανίζεται σειρά αποφάσεων τπς ΚΕ του ΚΚΣΕ. του Υπουργικού Συμβουλίου τπς ΕΣΣΔ για τnν εξάπλωσπ των Επαγγελματικών-Τεχνικών Σχολών (ΕΠ). καθώς και για τπ βελτίωσπ τπς δουλιάς τους. Κατ αυτόν τον τρόπο ο βαθμός εισαγωγnς τπς εξειδικευμένπς διδασκαλίας αναπτύχθπκε και π κρίσn έγινε πιο βαθιά. Στο μεταίχμιο των δεκαετιών 70-'80 π αναγκαιότ τα παραπέρα αλλαγών στο εκπαιδευτικό σύστnμα γινόταν όλο και πιο φανερn. Τα φαινόμενα κρίσnς και στασιμότπτας στn κοινωνία και στο σχολείο οξύνονταν: πτώσn του ενδιαφέροντος των μαθnτών για μόρφωσπ. πτώσn τnς πειθαρχίας και τπς απαιτπτικότπτας προς τα παιδιά. απόσπασπ του σχολείου από τnν εργασία. τυποποίnσπ τπς διαπαιδαγωγnτικnς δουλειάς. αποξένωσn μεταξύ των εκπαιδευτικών και των παιδιών. Αντίστοιχες "αλλαγές" έγιναν στπ δεκαετία του '80 και ανάλογα βάθυνε π κρίσn στο εκπαιδευτικό σύστπμα φτάνοντας ως εκεί που δεν πnγαινε άλλο. Η "σύγχρονπ" περίοδος ανάπτυξnς του εκπαιδευτικού συστnματος έχει τις αρχές τπς στον Απρίλπ του όταν στπν Ολομέλεια τπς ΚΕ του ΚΚΣΕ ψπφίστπκε απόφασn "Για τις βασικές κατευθύνσεις των μεταρρυθμίσεων στο γενικriς εκπαίδευσnς και επαγγελματικriς εκπαίδευσnς σχολείο". π οποία πρόβλεπε το πέρασμα στο 11ετές σχολείο και τπ δnμιουργία (τότε ακόμα με τπν επιθυμία των μαθπτών) τεσσάρων τύπων τάξεων. Η απόφασπ πρόβλεπε τπ βελτίωσπ τπς εργασιακnς διαπαιδαγώγnσnς. Όμως αρκετές φορές οι προσπάθειες που γινόντουσαν για τn βελτίωσn τπς εργασιακnς μόρφωσπς των μαθπτών τελείωναν χωρίς αποτελέσματα. Αν και είχαν ετοιμαστεί αποφάσεις για διασχολικό παραγωγικο-εκπαιδευτικό σύμπλεγμα. όμως ακόμα και π εφαρμογn τους στπ ζωn -

7 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ αυτών των ιδεών - μύριζε φορμαλισμό. Σε κοινωνία με διαλυόμενn τn σχεδιοποιnμένn οικονομία. κατ αρχnν δεν είναι δυνατn n απαραίτnτπ π εργασιακn διαπαιδαγώγnσn. Αν και στις επιχειρnσειc; προβλεπόταν να χρnσιμοποιούνται μαθnτευόμενοι στnν παραγωγικn εργασία. αυτό δε γινόταν σοβαρά. Απλά. στα σοβαρά. για τα εργοστάσια δεν nταν επωφελrlc; εργασία (δnλ. δεν nταν κερδοφόρος) και σε μια σειρά από περιπτώσεις οι μαθnτευόμενοι χρnσιμοποιnθnκαν στο τέλος σα φτnνn εργατικn δύναμn. Από το 1985 το Υπουργείο Παιδείας τnc; ΡΣΟΣΔ κάνει προσπάθειες να δnμιουργnσει δυνατότnτεc; για περιεχόμενο εκπαίδευσnc; με κατευθύνσεις ανάλογα με τα "ενδιαφέροντα" και τιc; "κλίσεις" των παιδιών. Δnμοσιεύτnκαν όχι ένα αλλά τέσσερις παραλλαγές εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε όλn τn χώρα. Το προγράμματα. Το 1987 δnμιουργnθnκε n Προσωρινn Επιστnμονικο Ερευνnτικn Κολλεκτίβα "Σχολείο". που επεξεργάστπκε τnν αντίλnψn για ''yενικn μέσn εκπαίδευσn" σαν στοιχείο ενός συστnματοc; "συνεχούς εκπαίδευσnc;". Η διαφοροποίnσn γίνεται σύνnθεc; και φυσιολογικό φαινόμενο. Από τα τέλn τnc; δεκαετίας του '80 αρχίζουν να εμφανίζονται νέοι τύποι σχολείων. Το Νοέμβρn του ως αποτέλεσμα των κοινωνικο-πολιτικών διεργα-. σιών στnν κοινωνία τnc; ΕΣΣΔ. απορρίφθnκε n αντίλnψn για κομμουνιστικn διαπαιδαγώγnσn τnc; νεολαίας. κάτι το οποίο πλrlρωc; συνόψιζε τnν απομάκρυνσn από τn μαρξιστικn αντίλnψn εκπαίδευσnc; και πλέον τυπικά σnματοδοτούσε το πέρασμα στις καπιταλιστικές αρχές. Από τις αρχές τnc; δεκαετίας του '90 αρχίζουν να δnμιουργούνται νέες μέθοδοι. που ανταποκρίνονται πλrlρωc; στο καπιταλιστικό καθεστώς. σε όλες τιc; χώρες τnc; Κοινοπολιτείας Ανεξάρτnτων Κρατών (ΚΑΚ) σnμαδεύονται από τον προσανατολισμό στο δυτικού μοντέλου σχολείο. αν και πολλά από αυτά υπολείπονται ωc; σnμερα από τα σχολεία των χωρών τnc; ΚΑΚ. Το 1984 σnματοδότnσε λοιπόν το τέλος του σοβιετικού εκπαιδευτικού συστnματοc; και ιστορικά σ υτό έλαχε να πεθάνει πολύ νωρίτερα από τ Σο ιετικn Ένωσn. D Αλεξάντρ Νταvίλοβιτς ΑΛΕΞΑΝΤΡΟΦ ( ) Σοβιετικός μοθnμοτικός ρωσικr\ς κοτογωγr\ς οπό ογροτικr\ οικογένεια τnς περιοχr\ς Ριοζόν τnς Ρω::Jίος. Μέkχ:; m:; Ακαδnμίας Επιστnμών τnς ΕΣΣΔ από m 1964 (αντεπιστέλλον μέλος από το 1946). Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος τnς Σοβιετικr\c; Ένωσnc; από το Με τnν οnοφοίτnσr\ του οπό το πανεπιστr\μιο του Λένινγκραντ (1933) εργαζόταν εκεί μέχρι το 1964 (στn θέσn του πρύτανn του ίδιου πανεπιστnμίου από το 1952 μέχρι το 1964). Στο διόστnμα '86 εργαζόταν στο Τμr\μα Σιβnρίας τnς ΑΕ τnς ΕΣΣΔ και οπό το 1986 στο Παρόρτnμο Λένινγκραντ του Μοθnμοτικού ινστιτούτου Στεκλόφ Β.Α.. Το επιστnμονικό έργο του αφορά κύριο τn Γεωμετρία. όπου έχει ανακαλύψει μεθόδους μελέτnς των μετρικών ιδιοτr\των των γεωμετρικών σχnμότων. δnμιουργώντας έτσι ένα νέο μαθnματικό αντικείμενο γνωστό με τnν ονομασία μn-ομοιόμοpφn μετpικιi πολυμορφία. πιο γενικr\ απ' ό.τι ο χώρος του Ρr\μαν. Επίσnς έχει εκπονr\σει μελέτες σχετικό με τn θεωρία του μέτρου. τις βάσεις τnς θεωρίας τnς σχετικότnτας και τn φιλοσοφία. Είναι συγγραφέας του θεμελιακού έργου "Βάσεις τnς γεωμετρίας" ( Μόσχα. 1987). Ιδρυτnς τnc; σοβιετικr\ς σχολr\ς τnς Γεωμετρίας <<σrnv ολότnτά τnς». Είναι επίσnς ένας οπό τους συγγραφείς σειράς εγκριμένων οπό το Υπουργείο Παιδείας τnς Ρωσίας εγχειριδίων Γεωμετρίας του σnμερινού ''γενικού σχολείου μέσnς εκποίδευσnς" γιο γενικr\ μόρφωσn και γιο προχωρnμένn μελέτn. Έχει συγγράψει πολλά έργο σχετικό με μεθοδολογικό ζnτr\μοτο διδοκτικr\ς των Μοθnμοτικών και τnν εκλατκευσr\ τους. Βραβεύτnκε με το Κρατικό βραβείο τnς ΕΣΣΔ το Διεθνές βραβείο ΝΙ. Λομπατσέφσκι το Παράσnμο Λένιν το1961. Τρία Παρόσnμα τnς Κόκκινnς Σnμαίας τnς Εργασίας στα και Παρόσnμο Φιλίας των λαών το Υnοστr\ριξε τnν ανασυγκρότnτσn του σοβιετικού σχολείου αλλά όχι στnν κατεύθυνσn εκφυλισμού του. όπως ανοιχτό προπαγανδίζονταν κατά τn λεγόμενn "περεστρόικα".