ΡΗΜΑ: Η λζξθ που φανερϊνει ότι το Υποκείμενο ενεργεί ι δζχεται μια ενζργεια ι βρίςκεται ςε μια κατάςταςθ

Transcript

1 1 ΡΗΜΑ: Η λζξθ που φανερϊνει ότι το Υποκείμενο ενεργεί ι δζχεται μια ενζργεια ι βρίςκεται ςε μια κατάςταςθ ΦΩΝΕ των θμάτων είναι οι τφποι με τουσ οποίουσ εμφανίηονται τα ιματα, και είναι δφο, θ ενεργθτικι και θ πακθτικι φωνι. Ενεργητικήσ φωνήσ είναι τα ιματα που τελειϊνουν ςε -ώ, -ω ςτο αϋ ενικό πρόςωπο οριςτικισ Ενεςτϊτα: αγαπώ, μεταφζρω Παθητικήσ φωνήσ είναι τα ιματα που τελειϊνουν ςε -μαι ςτο αϋ ενικό πρόςωπο οριςτικισ Ενεςτϊτα: αγαπιζμαι, μεταφζρομαι Αποθετικά ιματα είναι τα ιματα που ςχθματίηονται μόνο ςτθν πακθτικι φωνι. Το ιμα δζχομαι είναι αποκετικό, γιατί δε ςχθματίηεται ςτθν ενεργθτικι φωνι (δεν υπάρχει ιμα δζχω). Αντίκετα, το ιμα αγαπιζμαι δεν είναι αποκετικό, επειδι ςχθματίηει και ενεργθτικό τφπο (αγαπϊ). ΔΙΑΘΕΗ είναι θ ιδιότθτα που ζχει το ιμα να δείχνει τι κάνει το Υποκείμενο ι τι πακαίνει ι ςε ποια κατάςταςθ βρίςκεται. Οι διακζςεισ είναι τζςςερισ: Ενεργητική: Τα ενεργθτικά ιματα φανερϊνουν ότι το Υποκείμενό τουσ κάνει κάτι, ενεργεί: χτυπϊ, αγοράηω, τρζχω. Μζςη: Τα μζςα ιματα φανερϊνουν ότι το Υποκείμενό τουσ ενεργεί και θ ενζργεια επιςτρζφει ςτο ίδιο άμεςα ι ζμμεςα: ντφνομαι (=ντφνω τον εαυτό μου), κουρεφομαι (=κουρεφω τον εαυτό μου). Παθητική: Το Υποκείμενο δζχεται μια ενζργεια, πακαίνει κάτι από ζνα άλλο πρόςωπο ηϊο ι πράγμα: εκτοξεφομαι, κατθγοροφμαι. Ουδζτερη: Το Υποκείμενο οφτε ενεργεί, οφτε δζχεται καμιά ενζργεια, αλλά βρίςκεται ςε κάποια κατάςταςθ: ηω, κοιμάμαι ημείωςη: Ένα ιμα δεν είναι υποχρεωτικό να είναι τθσ ίδιασ φωνισ και διάκεςθσ. εργάηομαι: πακθτικι φωνι / ενεργθτικι διάκεςθ πακαίνω: ενεργθτικι φωνι / πακθτικι διάκεςθ κουρεφομαι: πακθτικι φωνι / μζςθ διάκεςθ Επίςθσ, μερικά ιματα ενεργθτικισ φωνισ μπορεί άλλοτε να είναι ενεργθτικισ και άλλοτε πακθτικισ διάκεςθσ. Ο ιλιοσ ζλιωςε τον πάγο. (ενεργθτικι διάκεςθ) Ο πάγοσ ζλιωςε από τον ιλιο. (πακθτικι διάκεςθ)

2 2 Η κατάταξθ των θμάτων ςε ΤΖΤΓΙΕ είναι μια ταξινόμθςθ μορφολογικισ φφςεωσ, αφορά δθλαδι τθ μορφι των θμάτων (τον τρόπο που κλίνονται) και όχι τθ ςθμαςία τουσ. Στθ γλϊςςα μασ, λοιπόν, υπάρχουν δφο ςυηυγίεσ, δθλαδι δφο τρόποι με τουσ οποίουσ κλίνονται τα ιματα. Κάκε ςυηυγία περιλαμβάνει ιματα που κλίνονται κατά τον ίδιο τρόπο. Α ΤΖΤΓΙΑ: Εδϊ ανικουν τα ιματα που ςτθν Οριςτικι του Ενεςτϊτα τθσ ενεργθτικισ φωνισ, ςτο αϋ ενικό πρόςωπο, τονίηονται ςτθν παραλιγουςα, ενϊ ςτθν Οριςτικι του Ενεςτϊτα τθσ πακθτικισ φωνισ, ςτο αϋ ενικό πρόςωπο, τονίηονται ςτθν προπαραλιγουςα. δζνω - δζνομαι γράφω - γράφομαι λφνω - λφνομαι Β ΤΖΤΓΙΑ: Εδϊ ανικουν τα ιματα που ςτθν Οριςτικι του Ενεςτϊτα τθσ ενεργθτικισ φωνισ, ςτο αϋ ενικό πρόςωπο, τονίηονται ςτθ λιγουςα, ενϊ ςτθν Οριςτικι του Ενεςτϊτα τθσ πακθτικισ φωνισ, ςτο αϋ ενικό πρόςωπο, τονίηονται ςτθν παραλιγουςα. αγαπώ - αγαπιζμαι λυπώ - λυποφμαι Στθ Βϋ ςυηυγία διακρίνουμε δφο επιμζρουσ κατθγορίεσ, που τισ ονομάηουμε τάξεισ. Οι τάξεισ ζχουν ωσ εξισ: α τάξη: ε.φ: -ώ, -άσ, -ά αγαπώ, αγαπάσ, αγαπά π.φ: -ιζμαι, -ιζςαι, -ιζται αγαπιζμαι, αγαπιζςαι, αγαπιζται β τάξη: ε.φ: -ώ, -είσ, -εί κεωρώ, κεωρείσ, κεωρεί π.φ: -οφμαι, -είςαι, -είται κεωροφμαι, κεωρείςαι, κεωρείται -οφμαι, -άςαι, -άται λυποφμαι, λυπάςαι, λυπάται Ρολφ ςυχνά, αντί για τθν κατάλθξθ -οφμαι, -άςαι, -άται τθσ βϋ τάξθσ χρθςιμοποιείται θ κατάλθξθ -άμαι, -άςαι, -άται. λυπάμαι, λυπάςαι, λυπάται κυμάμαι, κυμάςαι, κυμάται

3 3 ΕΓΚΛΙΕΙ: λζγονται οι μορφζσ που παίρνει το ιμα για να φανερϊςει πϊσ κζλουμε να παρουςιάςουμε αυτό που ςθμαίνει. Οι εγκλίςεισ είναι τρεισ: Οριςτική: Ραριςτάνει αυτό που ςθμαίνει το ιμα ωσ κάτι βζβαιο και πραγματικό. Ο ιλιοσ λάμπει. Σο απόγευμα θα φφγω. Τποτακτική: Ραριςτάνει αυτό που ςθμαίνει το ιμα ωσ κάτι που κζλουμε ι περιμζνουμε να γίνει. Ασ παίξουμε μπάλα. Όταν ζρθουν οι γονείσ μασ, κα φφγουμε. Προςτακτική: Ραριςτάνει αυτό που ςθμαίνει το ιμα ωσ προςταγι, προτροπι, επικυμία ι ευχι. Φφγε από κει. Τρζξε γριγορα! Βόθθα, Παναγιά! Σχθματιςμόσ Υποτακτικισ και Ρροςτακτικισ: Η Τποτακτικι ςχθματίηεται ςε Ενεςτϊτα, Αόριςτο και Ραρακείμενο, παίρνοντασ μπροςτά ζνα από τα μόρια ι τουσ ςυνδζςμουσ ασ, να, για να, όταν, αν ι το απαγορευτικό μη. να φφγω, ασ φφγω, αν γράψω, όταν επιςτρζψω, να ζχεισ φφγει κλπ Η Προςτακτικι ςχθματίηεται ςε Ενεςτϊτα, Αόριςτο και (ςπάνια) Ραρακείμενο. γράφε (ΕΝΕΣ), γράψε (ΑΟΡ), ζχε γραμμζνο (ΠΑΡΑΚ) Η Ρροςτακτικι ζχει μονάχα δφο πρόςωπα, το βϋ και το γϋ. Το γϋ πρόςωπο δεν ζχει ξεχωριςτό τφπο και ςυμπλθρϊνεται από τθν Υποτακτικι. (εςφ) γράψε, (αυτόσ) να γράψει (εςείσ) γράψτε, (αυτοί) να γράψουν

4 4 ΜΕΣΟΧΗ: Είναι ρθματικό επίκετο και ζχει γζνοσ, αρικμό, πτϊςθ, φωνι, διάκεςθ και χρόνουσ. Στθν ενεργθτικι φωνι ςχθματίηεται από τον Ενεςτϊτα με τισ καταλιξεισ -οντασ, -ώντασ και είναι άκλιτθ. δζνω δζνοντασ τιμϊ τιμώντασ Στθν πακθτικι φωνι ςχθματίηεται από τον Ενεςτϊτα ι τον Ραρακείμενο με τθν κατάλθξθ -μενοσ, -μζνοσ και κλίνεται και ςτα τρία γζνθ. εργάηομαι ο εργαηόμενοσ, θ εργαηόμενθ, το εργαηόμενο δζνομαι ο δεμζνοσ, θ δεμζνθ, το δεμζνο Σθμείωςθ: - μενοσ: μετοχι Ενεςτϊτα (π.χ: καλλιεργοφμενοσ) - μζνοσ: μετοχι Ραρακειμζνου (π.χ: καλλιεργθμζνοσ) Από ςυντακτικισ απόψεωσ θ Μετοχι μπορεί να είναι: Επιρρηματική, όταν προςδιορίηει ριμα και δθλϊνει κυρίωσ τόπο, τρόπο, χρόνο. Περπατοφςε μιλώντασ χαμθλόφωνα (τρόποσ) Επιθετική, όταν προςδιορίηει όνομα και χρθςιμεφει ωσ: Επικετικόσ προςδιοριςμόσ: Ήταν ζνασ κουραςμζνοσ άνκρωποσ. Κατθγορθματικόσ προςδιοριςμόσ: Αναμαλλιαςμζνθ θ Νίκθ μπικε μζςα. Υποκείμενο: Οι εργαηόμενοι διαδιλωςαν χκεσ. Αντικείμενο: Ο υπουργόσ ςυνάντθςε τουσ εργαηομζνουσ. Κατθγοροφμενο: Ήταν πολφ κουραςμζνοσ. ΑΠΑΡΕΜΦΑΣΟ: Είναι άκλιτοσ ρθματικόσ τφποσ και χρθςιμεφει για να ςχθματίηονται ο Ραρακείμενοσ και ο Υπερςυντζλικοσ. Απαρζμφατο ςχθματίηεται και ςτθν ενεργθτικι και ςτθν πακθτικι φωνι. δζνω δζςει (ζχω δζςει, είχα δζςει) δζνομαι δεθεί (ζχω δεκεί, είχα δεκεί)

5 5 Οι ΧΡΟΝΟΙ του ριματοσ χωρίηονται ςε παροντικοφσ, παρελκοντικοφσ και μελλοντικοφσ. ΡΑΟΝΤΙΚΟΙ χρόνοι: Ενεςτώτασ: Φανερϊνει πωσ εκείνο που ςθμαίνει το ιμα γίνεται ςτο παρόν με διάρκεια (ο ιλιοσ λάμπει) ι με επανάλθψθ (ξυπνϊ κάκε πρωί ςτισ ζξι). Παρακείμενοσ: Φανερϊνει πωσ εκείνο που ςθμαίνει το ιμα ζγινε ςτο παρελκόν και είναι πια τελειωμζνο τθν ϊρα που μιλάμε (ζχω τελειϊςει τθ δουλειά μου). ΡΑΕΛΘΟΝΤΙΚΟΙ χρόνοι: Παρατατικόσ: Φανερϊνει πωσ εκείνο που ςθμαίνει το ιμα γινόταν ςτο παρελκόν με διάρκεια (ζτρεχα να τον προλάβω) ι με επανάλθψθ (όλο το καλοκαίρι ξυπνοφςα ςτισ ζξι). Αόριςτοσ: Φανερϊνει πωσ εκείνο που ςθμαίνει το ιμα ζγινε ςτο παρελκόν ςτιγμιαία ι ςυνοπτικά (άνοιξε τα μάτια του - ο ςειςμόσ γκρζμιςε το ςπίτι) ι και με μεγαλφτερθ διάρκεια (ηιςαμε πολλά χρόνια ευτυχιςμζνοι). Στθν τελευταία περίπτωςθ θ ζννοια του ιματοσ παρουςιάηεται ωσ ςφνολο τοποκετθμζνο ςτο παρελκόν. Τπερςυντζλικοσ: Φανερϊνει πωσ εκείνο που ςθμαίνει το ιμα ιταν ιδθ τελειωμζνο ςτο παρελκόν, πριν γίνει κάτι άλλο (είχαμε ξεκινιςει για το χωριό, όταν τθλεφϊνθςεσ). ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ χρόνοι: Εξακολουθητικόσ Μζλλοντασ: Φανερϊνει πωσ αυτό που ςθμαίνει το ιμα κα γίνεται ςτο μζλλον αδιάκοπα (αφριο κα βρζχει) ι με επανάλθψθ ( από αφριο κα ξυπνάω ςτισ οχτϊ). τιγμιαίοσ Μζλλοντασ: Φανερϊνει πωσ αυτό που ςθμαίνει το ιμα κα γίνει ςτο μζλλον κρατϊντασ μια ςτιγμι ι πολφ λίγο (αφριο κα ξυπνιςω όςο πιο νωρίσ γίνεται) ι και περιςςότερο (αφριο κα ξεκουραςτϊ όλθ τθν θμζρα). Ο Στιγμιαίοσ Μζλλοντασ, δθλαδι, μπορεί να δθλϊνει και διάρκεια, αυτι όμωσ παρουςιάηεται ςυνοπτικά, ωσ ςφνολο ενεργειϊν τοποκετθμζνο ςτο μζλλον. υντελεςμζνοσ Μζλλοντασ: Φανερϊνει πωσ αυτό που ςθμαίνει το ιμα κα είναι τελειωμζνο ςτο μζλλον, φςτερα από οριςμζνο καιρό (μζχρι να βραδιάςει, κα ζχω τελειϊςει τισ δουλειζσ μου). Σφμφωνα, λοιπόν, με τα παραπάνω, οι χρόνοι εκτόσ από χρονικι βακμίδα φανερϊνουν και τρόπο, δθλαδι παρουςιάηουν κάτι να γίνεται είτε εξακολουκθτικά είτε ςυνοπτικά είτε ωσ τελειωμζνο, ςυντελεςμζνο γεγονόσ. Αναλόγωσ, λοιπόν, με τον τρόπο που φανερϊνουν οι χρόνοι χωρίηονται ωσ εξισ: ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΙ: Ενεςτϊτασ, Ραρατατικόσ, Εξακολουκθτικόσ Μζλλοντασ. ΣΥΝΟΡΤΙΚΟΙ: Στιγμιαίοσ Μζλλοντασ, Αόριςτοσ. ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΈΝΟΙ: Συντελεςμζνοσ Μζλλοντασ, Ραρακείμενοσ, Υπερςυντζλικοσ.

6 6 Πςα αναφζρκθκαν παραπάνω για τουσ χρόνουσ των θμάτων χρθςιμεφουν για να κακορίηουμε τθ χρονική βαθμίδα ενόσ ιματοσ (δθλ. παρόν, μζλλον, παρελκόν), ενϊ παράλλθλα μποροφμε να δθλϊςουμε και τον τρόπο του ιματοσ (εξακολουκθτικό, ςυνοπτικό ι ςυντελεςμζνο). τρζχω: παρόν/εξακολουκθτικόσ τρόποσ κα τρζχω: μζλλον/εξακολουκθτικόσ τρόποσ ζφυγε: παρελκόν/ςυνοπτικόσ τρόποσ ζχει φφγει: παρόν/ςυντελεςμζνοσ τρόποσ Ρρζπει όμωσ να ζχουμε υπόψθ μασ πωσ όςα ζχουν αναφερκεί για τουσ χρόνουσ των θμάτων ιςχφουν μόνο για τθν Οριςτικι. Πςον αφορά τθν Υποτακτικι και τθν Ρροςτακτικι ιςχφουν τα εξισ: τισ κφριεσ προτάςεισ: θ Υποτακτικι και θ Ρροςτακτικι αναφζρονται ςτο Μζλλον. Να περάςετε από το ςπίτι μασ. Φφγε από δω! Να ςασ βλζπουμε! μζλλον/ςυνοπτ. μζλλον/ςυνοπτ. μζλλον/εξακολ. τισ δευτερεφουςεσ προτάςεισ: θ Υποτακτικι φανερϊνει τθν ίδια χρονικι βακμίδα με το ιμα τθσ κφριασ πρόταςθσ. (παρόν/εξακολ.) (παρόν/ςυνοπτ.) Θζλω να ςπουδάςω γιατρόσ. (μζλλον/ςυνοπτ.) (μζλλον/ςυνοπτ.) Θα ξεκινιςουμε νωρίσ, για να φτάςουμε εγκαίρωσ. (παρελκόν/ εξακολ.) (παρελκόν/ςυνοπτικόσ τρόποσ) Ζτρεχαν γριγορα, για να προλάβουν. Η Υποτακτικι, λοιπόν, ςτισ δευτερεφουςεσ προτάςεισ δεν ορίηει το χρόνο ςτον οποίο γίνεται θ πράξθ του ιματοσ, αλλά δθλϊνει τον τρόπο τθσ πράξθσ αυτισ. Θζλω να πθγαίνεισ ςτθν αγορά κάκε Δευτζρα Στο παράδειγμα αυτό χρθςιμοποιοφμε Υποτακτικι Ενεςτϊτα (να πθγαίνεισ) όχι επειδι κζλουμε να δθλϊςουμε το παρόν (αυτό δθλϊνεται από το ιμα κζλω), αλλά επειδι κζλουμε να δθλϊςουμε εξακολουκθτικι πράξθ. Θζλω να πασ ζξω. Εδϊ χρθςιμοποιοφμε Υποτακτικι Αορίςτου (να πασ) για να δθλϊςουμε ςτιγμιαία πράξθ. Η χρονικι βακμίδα παραμζνει το παρόν (αυτό κακορίηεται από το ιμα κζλω). Τζλοσ, μια άλλθ διάκριςθ των χρόνων είναι θ εξισ: ΜΟΝΟΛΕΚΤΙΚΟΙ χρόνοι: είναι όςοι ςχθματίηονται με μία λζξθ, όπωσ ο Ενεςτϊτασ (τρζχω, διαβάηω, περιμζνω). ΡΕΙΦΑΣΤΙΚΟΙ χρόνοι: είναι όςοι ςχθματίηονται με δφο ι τρεισ λζξεισ, όπωσ ο Συντελεςμζνοσ Μζλλοντασ (κα ζχω φφγει) ι ο Ραρακείμενοσ (ζχω ξεκινιςει).

7 7 ΑΤΞΗΗ: Πςα ιματα αρχίηουν από ςφμφωνο, ςτον Ραρατατικό και ςτθν Οριςτικι Αορίςτου παίρνουν μπροςτά από το κζμα ζνα ε, το οποίο ονομάηεται αφξθςθ. Η αφξθςθ διατθρείται μόνο όταν τονίηεται, π.χ: φεφγω: ζφευγα, ζφευγεσ, ζφευγε, φεφγαμε, φεφγατε, φεφγανε ι ζφευγαν Μερικά ιματα αντί για αφξθςθ ε παίρνουν αφξθςθ η, όπωσ για παράδειγμα τα εξισ: ιρκα, ιπια, ιμουν, ιξερα, ικελα Εςωτερική αφξηςη: Μερικά ςφνκετα ιματα με αϋ ςυνκετικό επίρρθμα όπωσ τα πολφ, παρά, καλά, κακά, κουτςά κλπ παίρνουν τθν τονιςμζνθ αφξθςθ ςτθν αρχι του βϋ ςυνκετικοφ. πολυγράφω: παρακζλω: πολυζγραφα (αλλά πολυγράφαμε) παραικελε (αλλά παρακζλαμε) Εςωτερικι αφξθςθ παίρνουν και μερικοί τφποι λόγιων θμάτων ςφνκετων με πρόκεςθ. εγκρίνω: εκφράηω: εμπνζω: ενζκρινα (αλλά εγκρίναμε) εξζφραηα (αλλά εκφράηαμε) ενζπνεα (αλλά εμπνζαμε) ΘΕΜΑ ενόσ ιματοσ ονομάηουμε το ιμα αυτό χωρίσ τθν κατάλθξι του. Στθ νζα ελλθνικι γλϊςςα ζχουμε δφο κζματα: Ενεςτωτικό κζμα: Από αυτό ςχθματίηεται ο Ενεςτϊτασ, ο Ραρατατικόσ και ο Εξακολουκθτικόσ Μζλλοντασ. ρ. δζνω, ενεςτωτικό κζμα δεν-: δζνω ζδενα κα δζνω δζνομαι δενόμουν κα δζνομαι Το ενεςτωτικό κζμα είναι το ίδιο ςτθν ενεργθτικι και ςτθν πακθτικι φωνι. Αοριςτικό κζμα: Από αυτό ςχθματίηεται ο Αόριςτοσ, ο Στιγμιαίοσ Μζλλοντασ, ο Συντελεςμζνοσ Μζλλοντασ, ο Ραρακείμενοσ και ο Υπερςυντζλικοσ.

8 8 Το αοριςτικό κζμα ζχει διαφορετικι μορφι ςτθν ενεργθτικι και τθν πακθτικι φωνι. ρ. δζνω, αοριςτικό κζμα δες- (ενεργ. φωνι), δεθ- (πακθτ. φωνι) ζδεςα κα δζςω ζχω δζςει είχα δζςει κα ζχω δζςει δζθθκα κα δεθϊ ζχω δεθεί είχα δεθεί κα ζχω δεθεί Το τελευταίο γράμμα του κζματοσ ονομάηεται χαρακτήρασ (ενεςτωτικόσ ι αοριςτικόσ). Ρ.χ. ςτο ιμα δζνω ενεςτωτικόσ χαρακτιρασ είναι το ν (δζνω, δζνομαι) και αοριςτικόσ χαρακτιρασ το ς (ζδεςα) ι το θ (δζθθκα)